ภววารวณฺณนา

[94] ภววาเร กามภโวติ กมฺมภโว จ อุปปตฺติภโว จฯ ตตฺถ กมฺมภโว นาม กามภวูปคํ กมฺมเมวฯ ตญฺหิ อุปปตฺติภวสฺส การณตฺตา ‘‘สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท (ธ. ป. 194) ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย’’ติอาทีนิ (ธ. ป. 117) วิย ผลโวหาเรน ภโวติ วุตฺตํฯ อุปปตฺติภโว นาม เตน กมฺเมน นิพฺพตฺตํ อุปาทินฺนขนฺธปญฺจกํฯ ตญฺหิ ตตฺถ ภวตีติ กตฺวา ภโวติ วุตฺตํฯ เอวํ สพฺพถาปิ อิทํ กมฺมญฺจ อุปปตฺติ จ อุภยมฺเปตมิธ ‘‘กามภโว’’ติ วุตฺตํฯ เอส นโย รูปารูปภเวสุฯ อุปาทานสมุทยาติ เอตฺถ ปน อุปาทานํ กุสลกมฺมภวสฺส อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโย โหติฯ อกุสลกมฺมภวสฺส อุปนิสฺสยวเสนปิ สหชาตาทิวเสนปิฯ อุปปตฺติภวสฺส ปน สพฺพสฺสาปิ อุปนิสฺสยวเสเนวฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

ภววารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุปาทานวารวณฺณนา

[95] อุปาทานวาเร กามุปาทานนฺติอาทีสุ วตฺถุกามํ อุปาทิยติ เอเตน, สยํ วา ตํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํฯ กาโม จ โส อุปาทานญฺจาติ วา กามุปาทานํฯ อุปาทานนฺติ ทฬฺหคฺคหณํ วุจฺจติฯ ทฬฺหตฺโถ หิ เอตฺถ อุปสทฺโท, ‘‘อุปายาส อุปกฏฺฐา’’ติอาทีสุ วิย ปญฺจกามคุณิกราคสฺเสตํ อธิวจนํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปเนตํ ‘‘ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท’’ติ (ธ. ส. 1220; วิภ. 938) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

ตถา ทิฏฺฐิ จ สา อุปาทานญฺจาติ ทิฏฺฐุปาทานํฯ อถ วา ทิฏฺฐิํ อุปาทิยติ, อุปาทิยนฺติ วา เอเตน ทิฏฺฐินฺติ ทิฏฺฐุปาทานํฯ อุปาทิยติ หิ ปุริมทิฏฺฐิํ อุตฺตรทิฏฺฐิฯ อุปาทิยนฺติ จ ตาย ทิฏฺฐิํฯ ยถาห ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติอาทิ (ม. นิ. 3.27), สีลพฺพตุปาทานอตฺตวาทุปาทานวชฺชสฺส สพฺพทิฏฺฐิคตสฺเสตํ อธิวจนํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปเนตํ ‘‘ตตฺถ กตมํ ทิฏฺฐุปาทานํ นตฺถิ ทินฺน’’นฺติ (ธ. ส. 1220; วิภ. 938) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

ตถา สีลพฺพตํ อุปาทิยนฺติ เอเตน, สยํ วา ตํ อุปาทิยติ, สีลพฺพตญฺจ ตํ อุปาทานญฺจาติ วา สีลพฺพตุปาทานํฯ โคสีลโควตาทีนิ หิ เอวํ สุทฺธีติ อภินิเวสโต สยเมว อุปาทานานิ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปเนตํ ‘‘ตตฺถ กตมํ สีลพฺพตุปาทานํ, อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธี’’ติ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ วทนฺติ เอเตนาติ วาโทฯ อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อุปาทานํฯ กิํ วทนฺติ, อุปาทิยนฺติ วา? อตฺตานํฯ อตฺตโน วาทุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํฯ อตฺตวาทมตฺตเมว วา อตฺตาติ อุปาทิยติ เอเตนาติ อตฺตวาทุปาทานํ, วีสติวตฺถุกาย สกฺกายทิฏฺฐิยา เอตํ อธิวจนํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปเนตํ ‘‘ตตฺถ กตมํ อตฺตวาทุปาทานํ, อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี’’ติ (ธ. ส. 1223) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

ตณฺหาสมุทยาติ เอตฺถ ตณฺหา กามุปาทานสฺส อุปนิสฺสยวเสน อนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตาเสวนวเสน วา ปจฺจโยฯ อวเสสานํ ปน สหชาตาทิวเสนาปิฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

อุปาทานวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตณฺหาวารวณฺณนา

[96] ตณฺหาวาเร รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาติ เอวํ จกฺขุทฺวาราทีสุ ชวนวีถิยํ ปวตฺตาย ตณฺหาย ‘‘เสฏฺฐิปุตฺโต พฺราหฺมณปุตฺโต’’ติ เอวมาทีสุ ปิติโต นามํ วิย ปิติสทิสารมฺมณโต นามํฯ เอตฺถ จ รูปารมฺมณา ตณฺหา, รูเป ตณฺหาติ รูปตณฺหาฯ สา กามราคภาเวน รูปํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา กามตณฺหาฯ สสฺสตทิฏฺฐิสหคตราคภาเวน รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตนฺติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา ภวตณฺหาฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตราคภาเวน รูปํ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ เปจฺจ น ภวิสฺสตีติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา วิภวตณฺหาติ เอวํ ติวิธา โหติฯ ยถา จ รูปตณฺหา, ตถา สทฺทตณฺหาทโยปีติ เอตานิ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติฯ ตานิ อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺฐารส, พหิทฺธารูปาทีสุ อฏฺฐารสาติ ฉตฺติํสฯ อิติ อตีตานิ ฉตฺติํส, อนาคตานิ ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺติํสาติ อฏฺฐสตํฯ ‘‘อชฺฌตฺติกสฺสุปาทาย ‘อสฺมี’ติ โหติ , ‘อิตฺถสฺมี’ติ โหตี’’ติ (วิภ. 973-974) วา เอวมาทีนา อชฺฌตฺติกรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺฐารส, ‘‘พาหิรสฺสุปาทาย ‘อิมินา อสฺมี’ติ โหติ, ‘อิมินา อิตฺถสฺมี’ติ โหตี’’ติ วา (วิภ. 975) เอวมาทินา พาหิรรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺฐารสาติ ฉตฺติํสฯ อิติ อตีตานิ ฉตฺติํส, อนาคตานิ ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺติํสาติ เอวมฺปิ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติฯ ปุน สงฺคเห กรียมาเน รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ฉเฬว ตณฺหากายา ติสฺโสเยว กามตณฺหาทโย โหนฺตีติ เอวํ –

นิทฺเทสตฺเถน นิทฺเทส-วิตฺถารา วิตฺถารสฺส จ;

ปุน สงฺคหโต ตณฺหา, วิญฺญาตพฺพา วิภาวินาติฯ

เวทนาสมุทยาติ เอตฺถ ปน เวทนาติ วิปากเวทนา อธิปฺเปตาฯ สา กถํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตณฺหาย ปจฺจโย โหตีติ เจ? อสฺสาทนียโตฯ สุขาย หิ เวทนาย อสฺสาทเนน สตฺตา เวทนํ มมายนฺตา เวทนาย ตณฺหํ อุปฺปาเทตฺวา เวทนาราครตฺตา หุตฺวา จกฺขุทฺวาเร อิฏฺฐเมว รูปํ ปตฺเถนฺติ, ลทฺธา จ นํ อสฺสาเทนฺติ, อารมฺมณทายกานญฺจ จิตฺตการาทีนํ สกฺการํ กโรนฺติฯ ตถา โสตทฺวาราทีสุ อิฏฺเฐ จ สทฺทาทโย ปตฺเถนฺติ, ลทฺธา จ เน อสฺสาเทนฺติ, อารมฺมณทายกานญฺจ วีณาวาทก-คนฺธิกสูท-ตนฺตวาย-นานาวิธสิปฺปสนฺทสฺสกาทีนํ สกฺการํ กโรนฺติฯ ยถา กิํ? ยถา ปุตฺตสิเนเหน ปุตฺตํ มมายนฺตา ธาติยา สกฺการํ กโรนฺติ, สปฺปายสปฺปิขีราทีนิเยว นํ ปาเยนฺติ เจว โภเชนฺติ จฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ตณฺหาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ