อยญฺหิ มานานุสโย อสฺมีติ ปวตฺตตฺตา ทิฏฺฐิสทิโส โหติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺโต ฯ อิมญฺจ อสฺมิมานํ วิตฺถารโต วิญฺญาตุกาเมน ขนฺธิยวคฺเค เขมกสุตฺตํ (สํ. นิ. 3.89) โอโลเกตพฺพนฺติฯ

อวิชฺชํ ปหายาติ วฏฺฏมูลํ อวิชฺชํ ปชหิตฺวาฯ วิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวาติ ตสฺสา อวิชฺชาย สมุคฺฆาฏิกํ อรหตฺตมคฺควิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวาฯ เอตฺตาวตา อรหตฺตมคฺโค กถิโตฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตีติ อสฺมิํเยว อตฺตภาเว วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริจฺเฉทกโร โหติฯ เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโสติ เทสนํ นิยฺยาเตติ, อิมาย กมฺมปถเทสนาย วุตฺตมนสิการปฺปฏิเวธวเสนปีติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ เอวํ อนาคามิมคฺคอรหตฺตมคฺเคหิ เทสนํ นิฏฺฐเปสีติฯ

กุสลกมฺมปถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาหารวารวณฺณนา

[90] สาธาวุโสติ โข…เป.… อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺติ เอวํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส กุสลากุสลมุเขน จตุสจฺจเทสนํ สุตฺวา ตํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ ‘‘สาธาวุโส’’ติ อิมินา วจเนน เต ภิกฺขู อภินนฺทิตฺวา อิมสฺเสว วจนสฺส สมุฏฺฐาปเกน จิตฺเตน อนุโมทิตฺวา วจสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เจตสา สมฺปิยายิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทานิ ยสฺมา เถโร นานปฺปกาเรน จตุสจฺจเทสนํ เทเสตุํ ปฏิพโล, ยถาห ‘‘สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, ปโหติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตุํ เทเสตุ’’นฺติ ยสฺมา วา อุตฺตริมฺปิ เทเสตุกาโมว หุตฺวา ‘‘เอตฺตาวตาปิ โข’’ติ อวจ, ตสฺมา อปเรนปิ นเยน สจฺจเทสนํ โสตุกามา เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อุตฺตริํ ปญฺหํ อปุจฺฉิํสุฯ เตน สยเมว ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชิตปญฺหโต อุตฺตริํ สิยา โข ปนาวุโส, อญฺโญปิ ปริยาโย ภเวยฺย อญฺญมฺปิ การณนฺติ อิมินา นเยน อญฺญํ อติเรกํ ปญฺหํ ปุจฺฉิํสุ, ปุริมปญฺหสฺส วา อุปริภาเค ปุจฺฉิํสูติ วุตฺตํ โหติฯ อถ เนสํ พฺยากรมาโน เถโร สิยา, อาวุโสติอาทิมาหฯ ตตฺถายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา, อาหารนฺติ ปจฺจยํฯ ปจฺจโย หิ อาหรติ อตฺตโน ผลํ, ตสฺมา ‘‘อาหาโร’’ติ วุจฺจติฯ

ภูตานํ วา สตฺตานนฺติอาทีสุ ภูตาติ สญฺชาตา, นิพฺพตฺตาฯ สมฺภเวสีนนฺติ เย สมฺภวํ ชาติํ นิพฺพตฺติํ เอสนฺติ คเวสนฺติฯ ตตฺถ จตูสุ โยนีสุ อณฺฑชชลาพุชา สตฺตา ยาว อณฺฑโกสํ วตฺถิโกสญฺจ น ภินฺทนฺติ, ตาว สมฺภเวสิโน นามฯ อณฺฑโกสํ วตฺถิโกสญฺจ ภินฺทิตฺวา พหิ นิกฺขนฺตา ภูตา นามฯ สํเสทชา โอปปาติกา จ ปฐมจิตฺตกฺขเณ สมฺภเวสิโน นามฯ ทุติยจิตฺตกฺขณโต ปภุติ ภูตา นามฯ เยน เยน วา อิริยาปเถน ชายนฺติ, ยาว เต ตโต อญฺญํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สมฺภเวสิโน นามฯ ตโต ปรํ ภูตา นามฯ

อถ วา ภูตาติ ชาตา อภินิพฺพตฺตา, เย ภูตาเยว น ปุน ภวิสฺสนฺตีติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ, เตสํ ขีณาสวานเมตํ อธิวจนํฯ สมฺภวเมสนฺตีติ สมฺภเวสิโนฯ อปฺปหีนภวสํโยชนตฺตา อายติมฺปิ สมฺภวํ เอสนฺตานํ เสกฺขปุถุชฺชนานเมตํ อธิวจนํฯ เอวํ สพฺพถาปิ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ สพฺพสตฺเต ปริยาทิยติฯ วาสทฺโท เจตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺโถ, ตสฺมา ภูตานญฺจ สมฺภเวสีนญฺจาติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ฐิติยาติ ฐิตตฺถํฯ อนุคฺคหายาติ อนุคฺคหตฺถํ อุปการตฺถํฯ วจนเภโท เจส, อตฺโถ ปน ทฺวินฺนมฺปิ ปทานํ เอโกเยวฯ อถ วา ฐิติยาติ ตสฺส ตสฺส สตฺตสฺส อุปฺปนฺนธมฺมานํ อนุปฺปพนฺธวเสน อวิจฺเฉทายฯ อนุคฺคหายาติ อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทายฯ อุโภปิ เจตานิ ภูตานํ ฐิติยา เจว อนุคฺคหาย จฯ สมฺภเวสีนํ วา ฐิติยา เจว อนุคฺคหาย จาติ เอวํ อุภยตฺถ ทฏฺฐพฺพานิฯ กพฬีกาโร อาหาโรติ กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหริตพฺพโต กพฬีกาโร อาหาโร, โอทนกุมฺมาสาทิวตฺถุกาย โอชาเยตํ อธิวจนํฯ โอฬาริโก วา สุขุโม วาติ วตฺถุโอฬาริกตาย โอฬาริโก, วตฺถุสุขุมตาย สุขุโมฯ สภาเวน ปน สุขุมรูปปริยาปนฺนตฺตา กพฬีกาโร อาหาโร สุขุโมว โหติฯ สาปิ จสฺส วตฺถุโต โอฬาริกตา สุขุมตา จ อุปาทายุปาทาย เวทิตพฺพาฯ

กุมฺภีลานญฺหิ อาหารํ อุปาทาย โมรานํ อาหาโร สุขุโมฯ กุมฺภีลา กิร ปาสาเณ คิลนฺติฯ เต จ เนสํ กุจฺฉิปฺปตฺตาว วิลียนฺติฯ โมรา สปฺปวิจฺฉิกาทิปาเณ ขาทนฺติฯ โมรานํ ปน อาหารํ อุปาทาย ตรจฺฉานํ อาหาโร สุขุโมฯ เต กิร ติวสฺสฉฑฺฑิตานิ วิสาณานิ เจว อฏฺฐีนิ จ ขาทนฺติฯ

ตานิ จ เนสํ เขเฬน เตมิตมตฺเตเนว กนฺทมูลํ วิย มุทุกานิ โหนฺติฯ ตรจฺฉานมฺปิ อาหารํ อุปาทาย หตฺถีนํ อาหาโร สุขุโมฯ เตปิ นานารุกฺขสาขาโย ขาทนฺติฯ หตฺถีนํ อาหารโต ควยโคกณฺณมิคาทีนํ อาหาโร สุขุโมฯ เต กิร นิสฺสารานิ นานารุกฺขปณฺณาทีนิ ขาทนฺติฯ เตสมฺปิ อาหารโต คุนฺนํ อาหาโร สุขุโมฯ เต อลฺลสุกฺขติณานิ ขาทนฺติฯ เตสํ อาหารโต สสานํ อาหาโร สุขุโมฯ สสานํ อาหารโต สกุณานํ อาหาโร สุขุโมฯ สกุณานํ อาหารโต ปจฺจนฺตวาสีนํ อาหาโร สุขุโมฯ ปจฺจนฺตวาสีนํ อาหารโต คามโภชกานํ อาหาโร สุขุโมฯ คามโภชกานํ อาหารโต ราชราชมหามตฺตานํ อาหาโร สุขุโมฯ เตสมฺปิ อาหารโต จกฺกวตฺติโน อาหาโร สุขุโมฯ จกฺกวตฺติโน อาหารโต ภุมฺมเทวานํ อาหาโร สุขุโมฯ ภุมฺมเทวานํ อาหารโต จาตุมหาราชิกานํ อาหาโร สุขุโมฯ เอวํ ยาว ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ อาหาโร วิตฺถาเรตพฺโพ, เตสํ อาหาโร สุขุโมตฺเวว นิฏฺฐํ ปตฺโตฯ

เอตฺถ จ โอฬาริเก วตฺถุสฺมิํ โอชา ปริตฺตา โหติ ทุพฺพลา, สุขุเม พลวตีฯ ตถา หิ เอกปตฺตปูรมฺปิ ยาคุํ ปีวโต มุหุตฺเตเนว ชิฆจฺฉิโต โหติ, ยํกญฺจิเทว ขาทิตุกาโมฯ สปฺปิํ ปน ปสฏมตฺตํ ปิวิตฺวา ทิวสํ อโภตฺตุกาโม โหติฯ ตตฺถ วตฺถุ ปริสฺสมํ วิโนเทติ, น ปน สกฺโกติ ปาเลตุํฯ โอชา ปาเลติ, น สกฺโกติ ปริสฺสมํ วิโนเทตุํฯ ทฺเว ปน เอกโต หุตฺวา ปริสฺสมญฺเจว วิโนเทนฺติ ปาเลนฺติ จาติฯ

ผสฺโส ทุติโยติ จกฺขุสมฺผสฺสาทิ ฉพฺพิโธปิ ผสฺโสฯ เอเตสุ จตูสุ อาหาเรสุ ทุติโย อาหาโรติ เวทิตพฺโพฯ เทสนานโย เอว เจสฯ ตสฺมา อิมินา นาม การเณน ทุติโย วา ตติโย วาติ อิทเมตฺถ น คเวสิตพฺพํฯ มโนสญฺเจตนาติ เจตนา เอว วุจฺจติฯ วิญฺญาณนฺติ ยํกิญฺจิ จิตฺตํฯ

เอตฺถาห, ยทิ ปจฺจยฏฺโฐ อาหารฏฺโฐ, อถ กสฺมา อญฺเญสุปิ สตฺตานํ ปจฺจเยสุ วิชฺชมาเนสุ อิเมเยว จตฺตาโร วุตฺตาติ? วุจฺจเต, อชฺฌตฺติกสนฺตติยา วิเสสปจฺจยตฺตาฯ วิเสสปจฺจโย หิ กพฬีการาหารภกฺขานํ สตฺตานํ รูปกายสฺส กพฬีกาโร อาหาโรฯ นามกาเย เวทนาย ผสฺโส, วิญฺญาณสฺส มโนสญฺเจตนา, นามรูปสฺส วิญฺญาณํฯ ยถาห –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อยํ กาโย อาหารฏฺฐิติโก, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐติ, อนาหาโร โน ติฏฺฐติฯ ตถา ผสฺสปจฺจยา เวทนา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติฯ

โก ปเนตฺถ อาหาโร, กิํ อาหรตีติ? กพฬีการาหาโร โอชฏฺฐมกรูปานิ อาหรติฯ ผสฺสาหาโร ติสฺโส เวทนา, มโนสญฺเจตนาหาโร ตโย ภเว, วิญฺญาณาหาโร ปฏิสนฺธินามรูปนฺติฯ

กถํ? กพฬีการาหาโร ตาว มุเข ฐปิตมตฺโตเยว อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติฯ ทนฺตวิจุณฺณิตํ ปน อชฺโฌหริยมานํ เอเกกํ สิตฺถํ อฏฺฐฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติเยวฯ เอวํ โอชฏฺฐมกรูปานิ อาหรติฯ

ผสฺสาหาโร ปน สุขเวทนิโย ผสฺโส อุปฺปชฺชมาโน สุขเวทนํ อาหรติ, ตถา ทุกฺขเวทนิโย ทุกฺขํ, อทุกฺขมสุขเวทนิโย อทุกฺขมสุขนฺติ เอวํ สพฺพถาปิ ผสฺสาหาโร ติสฺโส เวทนา อาหรติฯ

มโนสญฺเจตนาหาโร กามภวูปคํ กมฺมํ กามภวํ อาหรติ, รูปารูปภวูปคานิ ตํ ตํ ภวํฯ เอวํ สพฺพถาปิ มโนสญฺเจตนาหาโร ตโย ภเว อาหรติฯ

วิญฺญาณาหาโร ปน เย จ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตํสมฺปยุตฺตกา ตโย ขนฺธา, ยานิ จ ติสนฺตติวเสน ติํสรูปานิ อุปฺปชฺชนฺติ, สหชาตาทิปจฺจยนเยน ตานิ อาหรตีติ วุจฺจติฯ เอวํ วิญฺญาณาหาโร ปฏิสนฺธินามรูปํ อาหรตีติฯ

เอตฺถ จ มโนสญฺเจตนาหาโร ตโย ภเว อาหรตีติ สาสวา กุสลากุสลเจตนาว วุตฺตาฯ วิญฺญาณํ ปฏิสนฺธินามรูปํ อาหรตีติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณเมว วุตฺตํ ฯ อวิเสเสน ปน ตํสมฺปยุตฺตตํสมุฏฺฐานธมฺมานํ อาหรณโต เปเต อาหาราติ เวทิตพฺพาฯ

เอเตสุ จตูสุ อาหาเรสุ กพฬีการาหาโร อุปตฺถมฺเภนฺโต อาหารกิจฺจํ สาเธติฯ ผสฺโส ผุสนฺโตเยว, มโนสญฺเจตนา อายูหมานาวฯ วิญฺญาณํ วิชานนฺตเมวฯ

กถํ? กพฬีการาหาโร หิ อุปตฺถมฺเภนฺโตเยว กายฏฺฐปเนน สตฺตานํ ฐิติยา โหติฯ กมฺมชนิโตปิ หิ อยํ กาโย กพฬีการาหาเรน อุปตฺถมฺภิโต ทสปิ วสฺสานิ วสฺสสตมฺปิ ยาว อายุปริมาณํ ติฏฺฐติฯ ยถา กิํ? ยถา มาตุยา ชนิโตปิ ทารโก ธาติยา ถญฺญาทีนิ ปาเยตฺวา โปสิยมาโนว จิรํ ติฏฺฐติ, ยถา จุปตฺถมฺเภน อุปตฺถมฺภิตเคหํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ยถา มหาราช เคเห ปตนฺเต อญฺเญน ทารุนา อุปตฺถมฺเภนฺติ, อญฺเญน ทารุนา อุปตฺถมฺภิตํ สนฺตํ เอวํ ตํ เคหํ น ปตติ, เอวเมว โข มหาราช อยํ กาโย อาหารฏฺฐิติโก, อาหารํ ปฏิจฺจ ติฏฺฐตี’’ติฯ

เอวํ กพฬีกาโร อาหาโร อุปตฺถมฺเภนฺโต อาหารกิจฺจํ สาเธติฯ เอวํ สาเธนฺโตปิ จ กพฬีกาโร อาหาโร ทฺวินฺนํ รูปสนฺตตีนํ ปจฺจโย โหติ อาหารสมุฏฺฐานสฺส จ อุปาทินฺนสฺส จฯ กมฺมชานํ อนุปาลโก หุตฺวา ปจฺจโย โหติฯ อาหารสมุฏฺฐานานํ ชนโก หุตฺวา ปจฺจโย โหติฯ

ผสฺโส ปน สุขาทิวตฺถุภูตํ อารมฺมณํ ผุสนฺโตเยว สุขาทิเวทนาปวตฺตเนน สตฺตานํ ฐิติยา โหติฯ มโนสญฺเจตนา กุสลากุสลกมฺมวเสน อายูหมานาเยว ภวมูลนิปฺผาทนโต สตฺตานํ ฐิติยา โหติฯ วิญฺญาณํ วิชานนฺตเมว นามรูปปฺปวตฺตเนน สตฺตานํ ฐิติยา โหติฯ

เอวํ อุปตฺถมฺภนาทิวเสน อาหารกิจฺจํ สาธยมาเนสุ ปเนเตสุ จตฺตาริ ภยานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ เสยฺยถิทํ, กพฬีการาหาเร นิกนฺติเยว ภยํ, ผสฺเส อุปคมนเมว, มโนสญฺเจตนาย อายูหนเมว, วิญฺญาเณ อภินิปาโตเยว ภยนฺติฯ กิํ การณา? กพฬีการาหาเร หิ นิกนฺติํ กตฺวา สีตาทีนํ ปุเรกฺขตา สตฺตา อาหารตฺถาย มุทฺทาคณนาทิกมฺมานิ กโรนฺตา อนปฺปกํ ทุกฺขํ นิคจฺฉนฺติฯ

เอกจฺเจ จ อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิตฺวาปิ เวชฺชกมฺมาทิกาย อเนสนาย อาหารํ ปริเยสนฺตา ทิฏฺเฐปิ ธมฺเม คารยฺหา โหนฺติฯ สมฺปราเยปิ ตสฺส สงฺฆาฏิปิ อาทิตฺตา สมฺปชฺชลิตาติอาทินา ลกฺขณสํยุตฺเต วุตฺตนเยน สมณเปตา โหนฺติฯ อิมินาว ตาว การเณน กพฬีการาหาเร นิกนฺติเยว ภยนฺติ เวทิตพฺพาฯ

ผสฺสํ อุปคจฺฉนฺตาปิ ผสฺสสฺสาทิโน ปเรสํ รกฺขิตโคปิเตสุ ทาราทีสุ ภณฺเฑสุ อปรชฺฌนฺติฯ เต สห ภณฺเฑน ภณฺฑสามิกา คเหตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ วา ฉินฺทิตฺวา สงฺการกูเฏสุ ฉฑฺเฑนฺติฯ รญฺโญ วา นิยฺยาเตนฺติฯ ตโต เน ราชา วิวิธา กมฺมการณา การาเปติฯ กายสฺส จ เภทา ทุคฺคติ เนสํ ปาฏิกงฺขา โหติฯ อิติ ผสฺสสฺสาทมูลกํ ทิฏฺฐธมฺมิกมฺปิ สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ สพฺพมาคตเมว โหติฯ อิมินา การเณน ผสฺสาหาเร อุปคมนเมว ภยนฺติ เวทิตพฺพํฯ

กุสลากุสลกมฺมายูหเนเนว ปน ตมฺมูลกํ ตีสุ ภเวสุ ภยํ สพฺพมาคตํเยว โหติฯ อิมินา การเณน มโนสญฺเจตนาหาเร อายูหนเมว ภยนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ปฏิสนฺธิวิญฺญาณญฺจ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ฐาเน อภินิปตติ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน ปฏิสนฺธินามรูปํ คเหตฺวาว นิพฺพตฺตติ, ตสฺมิญฺจ นิพฺพตฺเต สพฺพภยานิ นิพฺพตฺตานิเยว โหนฺติ, ตมฺมูลกตฺตาติ, อิมินา การเณน วิญฺญาณาหาเร อภินิปาโตเยว ภยนฺติ เวทิตพฺโพฯ

เอวํ สภเยสุ ปน อิเมสุ อาหาเรสุ สมฺมาสมฺพุทฺโธ กพฬีการาหาเร นิกนฺติปริยาทานตฺถํ ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทฺเว ชายมฺปติกา’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.63) นเยน ปุตฺตมํสูปมํ เทเสสิฯ ผสฺสาหาเร นิกนฺติปริยาทานตฺถํ ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คาวี นิจฺจมฺมา’’ติอาทินา นเยน นิจฺจมฺมคาวูปมํ เทเสสิฯ มโนสญฺเจตนาหาเร นิกนฺติปริยาทานตฺถํ ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, องฺคารกาสู’’ติอาทินา นเยน องฺคารกาสูปมํ เทเสสิฯ วิญฺญาณาหาเร นิกนฺติปริยาทานตฺถํ ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โจรํ อาคุจาริ’’นฺติอาทินา นเยน สตฺติสตาหตูปมํ เทเสสิฯ

ตตฺรายํ ภูตมตฺถํ กตฺวา สงฺเขปโต อตฺถโยชนา, ทฺเว กิร ชายมฺปติกา ปุตฺตํ คเหตฺวา ปริตฺเตน ปาเถยฺเยน โยชนสติกํ กนฺตารมคฺคํ ปฏิปชฺชิํสุฯ เตสํ ปญฺญาส โยชนานิ คนฺตฺวา ปาเถยฺยํ นิฏฺฐาสิฯ เต ขุปฺปิปาสาตุรา วิรฬจฺฉายายํ นิสีทิํสุฯ ตโต ปุริโส ภริยํ อาห ‘‘ภทฺเท อิโต สมนฺตา ปญฺญาส โยชนานิ คาโม วา นิคโม วา นตฺถิ, ตสฺมา ยํ ตํ ปุริเสน กาตพฺพํ พหุมฺปิ กสิโครกฺขาทิกมฺมํ, น ทานิ สกฺกา ตํ มยา กาตุํ, เอหิ มํ มาเรตฺวา อุปฑฺฒมํสํ ขาทิตฺวา อุปฑฺฒํ ปาเถยฺยํ กตฺวา ปุตฺเตน สทฺธิํ กนฺตารํ นิตฺถราหี’’ติฯ สาปิ อาห ‘‘สามิ มยา ทานิ ยํ ตํ อิตฺถิยา กาตพฺพํ พหุมฺปิ สุตฺตกนฺตนาทิกมฺมํ, ตํ กาตุํ น สกฺกา, เอหิ มํ มาเรตฺวา อุปฑฺฒมํสํ ขาทิตฺวา อุปฑฺฒํ ปาเถยฺยํ กตฺวา ปุตฺเตน สทฺธิํ กนฺตารํ นิตฺถราหี’’ติฯ ตโต โส ตํ อาห ‘‘ภทฺเท มาตุคามมรเณน ทฺวินฺนํ มรณํ ปญฺญายติฯ น หิ มนฺโท กุมาโร มาตรํ วินา ชีวิตุํ สกฺโกติฯ ยทิ ปน มยํ ชีวาม, ปุน ทารกํ ลเภยฺยาม, หนฺท ทานิ ปุตฺตกํ มาเรตฺวา มํสํ คเหตฺวา กนฺตารํ นิตฺถรามา’’ติฯ

ตโต มาตา ปุตฺตมาห ‘‘ตาต ปิตุ สนฺติกํ คจฺฉาหี’’ติฯ โส อคมาสิฯ อถสฺส ปิตา ‘‘มยา ปุตฺตกํ โปเสสฺสามีติ กสิโครกฺขาทีหิ อนปฺปกํ ทุกฺขมนุภูตํ, น สกฺโกมิ ปุตฺตํ มาเรตุํ, ตฺวํเยว ตว ปุตฺตกํ มาเรหี’’ติ วตฺวา ‘‘ตาต มาตุสนฺติกเมว คจฺฉาหี’’ติ อาหฯ โส อคมาสิฯ อถสฺส มาตาปิ ‘‘มยา ปุตฺตํ ปตฺเถนฺติยา โควตกุกฺกุรวตเทวตายาจนาทีหิปิ ตาว อนปฺปกํ ทุกฺขํ อนุภูตํ, โก ปน วาโท กุจฺฉินา ปริหรนฺติยา? น สกฺกาหํ ปุตฺตํ มาเรตุ’’นฺติ วตฺวา ‘‘ตาต ปิตุสนฺติกํเยว คจฺฉาหี’’ติ อาหฯ เอวํ โส ทฺวินฺนํ อนฺตรา คจฺฉนฺโตเยว มโตฯ เต ตํ ทิสฺวา ปริเทวิตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว มํสานิ คเหตฺวา ขาทนฺตา ปกฺกมิํสุฯ เตสํ โส ปุตฺตมํสาหาโร นวหิ การเณหิ ปฏิกุลตฺตา เนว ทวาย โหติ, น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, เกวลํ กนฺตารนิตฺถรณตฺถาเยว โหติฯ

กตเมหิ นวหิ การเณหิ ปฏิกูโลติ เจ? สชาติมํสตาย ญาติมํสตาย ปุตฺตมํสตาย ปิยปุตฺตมํสตาย ตรุณมํสตาย อามกมํสตาย อโครสมํสตาย อโลณตาย อธูปิตตายาติฯ

ตสฺมา โย ภิกฺขุ กพฬีการาหารํ เอวํ ปุตฺตมํสสทิสํ ปสฺสติ , โส ตตฺถ นิกนฺติํ ปริยาทิยติฯ อยํ ตาว ปุตฺตมํสูปมายํ อตฺถโยชนาฯ

นิจฺจมฺมคาวูปมายํ ปน ยถา สา คาวี คีวโต ยาว ขุรา, ตาว จมฺมํ อุทฺทาเลตฺวา มุตฺตา ยํ ยเทว นิสฺสาย ติฏฺฐติ, ตตฺถ ปาณเกหิ ขชฺชมานา ทุกฺขสฺเสวาธิกรณํ โหติ, เอวํ ผสฺโสปิ ยํ ยเทว วตฺถุํ อารมฺมณํ วา นิสฺสาย ติฏฺฐติ, ตํตํวตฺถารมฺมณสมฺภวสฺส เวทยิตทุกฺขสฺส อธิกรณเมว โหติฯ ตสฺมา โย ภิกฺขุ ผสฺสาหารํ เอวํ นิจฺจมฺมคาวิสทิสํ ปสฺสติ , โส ตตฺถ นิกนฺติํ ปริยาทิยติ, อยํ นิจฺจมฺมคาวูปมายํ อตฺถโยชนาฯ

องฺคารกาสูปมายํ ปน ยถา สา องฺคารกาสุ, เอวํ มหาปริฬาหฏฺเฐน ตโย ภวาฯ ยถา นานาพาหาสุ คเหตฺวา ตตฺถ อุปกฑฺฒกา ทฺเว ปุริสา, เอวํ ภเวสุ อุปกฑฺฒนฏฺเฐน มโนสญฺเจตนาฯ ตสฺมา โย ภิกฺขุ มโนสญฺเจตนาหารํ เอวํ องฺคารกาสูปกฑฺฒกปุริสสทิสํ ปสฺสติ, โส ตตฺถ นิกนฺติํ ปริยาทิยติ, อยํ องฺคารกาสูปมายํ อตฺถโยชนาฯ

สตฺติสตาหตูปมายํ ปน เยน โส ปุริโส ปุพฺพณฺหสมเย สตฺติสเตน หญฺญติ, ตมสฺส สรีเร วณมุขสตํ กตฺวา อนฺตรา อฏฺฐตฺวา วินิวิชฺฌิตฺวา อปรภาเคเยว ปตติ, เอวํ อิตรานิ ทฺเว สตฺติสตานิ, เอวมสฺส ปติโตกาเส อปติตฺวา อปติตฺวา คตาหิ สตฺตีหิ สพฺพสรีรํ ฉิทฺทาวฉิทฺทเมว โหติ, ตสฺส เอกวณมุเขปิ อุปฺปนฺนสฺส ทุกฺขสฺส ปมาณํ นตฺถิ, โก ปน วาโท ตีสุ วณมุขสเตสุ? ตตฺถ สตฺตินิปาตกาโล วิย ปฏิสนฺธิวิญฺญาณนิพฺพตฺตกาโลฯ วณมุขชนนํ วิย ขนฺธชนนํฯ วณมุเขสุ ทุกฺขเวทนุปฺปาโท วิย ชาเตสุ ขนฺเธสุ วฏฺฏมูลกนานาวิธทุกฺขุปฺปาโทฯ อปโร นโย, อาคุจารี ปุริโส วิย ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํฯ ตสฺส สตฺติฆาเตหิ อุปฺปนฺนวณมุขานิ วิย วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํฯ วณมุขปจฺจยา ตสฺส ปุริสสฺส กกฺขฬทุกฺขุปฺปาโท วิย นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณสฺส ทฺวตฺติํสกมฺมการณอฏฺฐนวุติโรคาทิวเสน นานปฺปการกทุกฺขุปฺปาโท ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมา โย ภิกฺขุ วิญฺญาณาหารํ เอวํ สตฺติสตาหตสทิสํ ปสฺสติฯ โส ตตฺถ นิกนฺติํ ปริยาทิยติ, อยํ สตฺติสตาหตูปมายํ อตฺถโยชนาฯ

โส เอวํ อิเมสุ อาหาเรสุ นิกนฺติํ ปริยาทิยนฺโต จตฺตาโรปิ อาหาเร ปริชานาติ, เยสุ ปริญฺญาเตสุ สพฺพมฺปิ ปริญฺญาตํ วตฺถุ ปริญฺญาตเมว โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘กพฬีกาเร, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริญฺญาเต ปญฺจกามคุณิโก ราโค ปริญฺญาโต โหติฯ ปญฺจกามคุณิเก ราเค ปริญฺญาเต นตฺถิ ตํ สํโยชนํ, เยน สํโยชเนน สํยุตฺโต อริยสาวโก ปุน อิมํ โลกํ อาคจฺเฉยฺยฯ ผสฺเส, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริญฺญาเต ติสฺโส เวทนา ปริญฺญาตา โหนฺติฯ ตีสุ เวทนาสุ ปริญฺญาตาสุ อริยสาวกสฺส นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตริกรณียนฺติ วทามิฯ มโนสญฺเจตนาย, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริญฺญาเต ติสฺโส ตณฺหา ปริญฺญาตา โหนฺติฯ ตีสุ ตณฺหาสุ ปริญฺญาตาสุ อริยสาวกสฺส นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตริกรณียนฺติ วทามิฯ วิญฺญาเณ, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริญฺญาเต นามรูปํ ปริญฺญาตํ โหติฯ นามรูเป ปริญฺญาเต อริยสาวกสฺส นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตริกรณียนฺติ วทามี’’ติ (สํ. นิ. 2.63)ฯ

ตณฺหาสมุทยา อาหารสมุทโยติ ปุริมตณฺหาสมุทยา ปฏิสนฺธิกานํ อาหารานํ สมุทโย นิพฺพตฺโต โหตีติ อตฺโถฯ กถํ? ปฏิสนฺธิกฺขเณ หิ ติสนฺตติวเสน อุปฺปนฺนสมติํสรูปพฺภนฺตเร ชาตา โอชา อตฺถิฯ อยํ ตณฺหาปจฺจยา นิพฺพตฺโต อุปาทินฺนกกพฬีการาหาโรฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน ผสฺสเจตนา สยญฺจ จิตฺตํ วิญฺญาณนฺติ อิเม ตณฺหาปจฺจยา นิพฺพตฺตา อุปาทินฺนกผสฺสมโนสญฺเจตนา วิญฺญาณาหาราติฯ เอวํ ตาว ปุริมตณฺหาสมุทยา ปฏิสนฺธิกานํ อาหารานํ สมุทโย เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา ปนิธ อุปาทินฺนกาปิ อนุปาทินฺนกาปิ อาหารา มิสฺเสตฺวา กถิตา, ตสฺมา อนุปาทินฺนกานมฺปิ เอวํ ตณฺหาสมุทยา อาหารสมุทโย เวทิตพฺโพ ฯ อฏฺฐโลภสหคตจิตฺตสมุฏฺฐิเตสุ หิ รูเปสุ โอชา อตฺถิ, อยํ สหชาตตณฺหาปจฺจยา นิพฺพตฺโต อนุปาทินฺนกกพฬีการาหาโรฯ โลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน ผสฺสเจตนา สยญฺจ จิตฺตํ วิญฺญาณนฺติ อิเม ตณฺหาปจฺจยา นิพฺพตฺตา อนุปาทินฺนกผสฺสมโนสญฺเจตนา วิญฺญาณาหาราติฯ

ตณฺหานิโรธา อาหารนิโรโธติ อิมิสฺสา อุปาทินฺนกานญฺจ อนุปาทินฺนกานญฺจ อาหารานํ ปจฺจยภูตาย ตณฺหาย นิโรเธน อาหารนิโรโธ ปญฺญายติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อยํ ปน วิเสโส, อิธ จตฺตาริปิ สจฺจานิ สรูเปเนว วุตฺตานิฯ ยถา จ อิธ, เอวํ อิโต อุตฺตริมฺปิ สพฺพวาเรสูติฯ ตสฺมา สพฺพตฺถ อสมฺมุยฺหนฺเตน สจฺจานิ อุทฺธริตพฺพานิฯ สพฺพวาเรสุ จ ‘‘เอตฺตาวตาปิ โข อาวุโส’’ติ อิทํ เทสนานิยฺยาตนํ ตตฺถ ตตฺถ เทสิตธมฺมวเสน โยเชตพฺพํฯ ตสฺส อิธ ตาว อยํ โยชนา เอตฺตาวตาปีติ อิมาย อาหารเทสนาย วุตฺตมนสิการปฺปฏิเวธวเสนาปีติ วุตฺตํ โหติฯ เอส นโย สพฺพตฺถาปิฯ

อาหารวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สจฺจวารวณฺณนา

[91] อิทานิ ‘‘สาธาวุโส’’ติ ปุริมนเยเนว เถรสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา เต ภิกฺขู อุตฺตริมฺปิ ปญฺหํ ปุจฺฉิํสุฯ เถโร จ เนสํ อญฺเญนปิ ปริยาเยน พฺยากาสิฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิ สพฺพวาเรสุฯ ตสฺมา อิโต ปรํ เอวรูปานิ วจนานิ อนามสิตฺวา เยน เยน ปริยาเยน พฺยากโรติ, ตสฺส ตสฺเสว อตฺถํ วณฺณยิสฺสามฯ อิมสฺส ปน วารสฺส สงฺเขปเทสนายํ ทุกฺขญฺจ ปชานาตีติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขสจฺจํฯ วิตฺถารเทสนายํ ปน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค สจฺจนิทฺเทเส วุตฺตเมวาติฯ

สจฺจวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ