กุสลกมฺมปถวณฺณนา

ปาณาติปาตา เวรมณี กุสลนฺติอาทีสุ ปาณาติปาตาทโย วุตฺตตฺถา เอวฯ เวรํ มณตีติ เวรมณี, เวรํ ปชหตีติ อตฺโถฯ วิรมติ วา เอตาย กรณภูตาย, วิการสฺส เวการํ กตฺวาปิ เวรมณีฯ อยํ ตาเวตฺถ พฺยญฺชนโต วณฺณนาฯ อตฺถโต ปน เวรมณีติ กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิรติฯ ยา ‘‘ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมิํ สมเย ปาณาติปาตา อารติ วิรตี’’ติ เอวํ วุตฺตา กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิรติ, สา เภทโต ติวิโธ โหติ สมฺปตฺตวิรติ สมาทานวิรติ สมุจฺเฉทวิรตีติฯ ตตฺถ อสมาทินฺนสิกฺขาปทานํ อตฺตโน ชาติวยพาหุสจฺจาทีนิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ‘‘อยุตฺตํ อมฺหากํ เอวรูปํ กาตุ’’นฺติ สมฺปตฺตวตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตานํ อุปฺปชฺชมานา วิรติ สมฺปตฺตวิรตีติ เวทิตพฺพา สีหฬทีเป จกฺกนอุปาสกสฺส วิยฯ

ตสฺส กิร ทหรกาเลเยว มาตุยา โรโค อุปฺปชฺชิฯ เวชฺเชน จ ‘‘อลฺลสสมํสํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ตโต จกฺกนสฺส ภาตา ‘‘คจฺฉ ตาต เขตฺตํ อาหิณฺฑาหี’’ติ จกฺกนํ เปเสสิฯ โส ตตฺถ คโตฯ ตสฺมิญฺจ สมเย เอโก สโส ตรุณสสฺสํ ขาทิตุํ อาคโต โหติ, โส ตํ ทิสฺวา เวเคน ธาเวนฺโต วลฺลิยา พทฺโธ ‘‘กิริ กิรี’’ติ สทฺทมกาสิฯ จกฺกโน เตน สทฺเทน คนฺตฺวา ตํ คเหตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มาตุ เภสชฺชํ กโรมี’’ติฯ ปุน จินฺเตสิ ‘‘น เมตํ ปติรูปํ, ยฺวาหํ มาตุ ชีวิตการณา ปรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย’’นฺติฯ อถ นํ ‘‘คจฺฉ อรญฺเญ สเสหิ สทฺธิํ ติโณทกํ ปริภุญฺชา’’ติ มุญฺจิฯ ภาตรา จ ‘‘กิํ ตาต สโส ลทฺโธ’’ติ ปุจฺฉิโต ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิฯ ตโต นํ ภาตา ปริภาสิฯ โส มาตุสนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ยโตหํ ชาโต, นาภิชานามิ สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปตา’’ติ สจฺจํ วตฺวา อธิฏฺฐาสิฯ ตาวเทวสฺส มาตา อโรคา อโหสิฯ

สมาทินฺนสิกฺขาปทานํ ปน สิกฺขาปทสมาทาเน จ ตตุตฺตริ จ อตฺตโน ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชิตฺวา วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตานํ อุปฺปชฺชมานา วิรติ สมาทานวิรตีติ เวทิตพฺพา อุตฺตรวฑฺฒมานปพฺพตวาสีอุปาสกสฺส วิยฯ

โส กิร อมฺพริยวิหารวาสีปิงฺคลพุทฺธรกฺขิตตฺเถรสฺส สนฺติเก สิกฺขาปทานิ คเหตฺวา เขตฺตํ กสฺสติฯ อถสฺส โคโณ นฏฺโฐ, โส ตํ คเวสนฺโต อุตฺตรวฑฺฒมานปพฺพตํ อารุหิ, ตตฺร นํ มหาสปฺโป อคฺคเหสิฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อิมายสฺส ติขิณวาสิยา สีสํ ฉินฺทามี’’ติฯ ปุน จินฺเตสิ ‘‘น เมตํ ปติรูปํ, ยฺวาหํ ภาวนียสฺส ครุโน สนฺติเก สิกฺขาปทํ คเหตฺวา ภินฺเทยฺย’’นฺติฯ

เอวํ ยาวตติยํ จินฺเตตฺวา ‘‘ชีวิตํ ปริจฺจชามิ, น สิกฺขาปท’’นฺติ อํเส ฐปิตํ ติขิณทณฺฑวาสิํ อรญฺเญ ฉฑฺเฑสิฯ ตาวเทว นํ มหาวาโฬ มุญฺจิตฺวา อคมาสีติฯ

อริยมคฺคสมฺปยุตฺตา ปน วิรติ สมุจฺเฉทวิรตีติ เวทิตพฺพาฯ ยสฺสา อุปฺปตฺติโต ปภุติ ‘‘ปาณํ ฆาเตสฺสามี’’ติ อริยปุคฺคลานํ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชตีติฯ สา ปนายํ วิรติ โกสลฺลปฺปวตฺติยา กุสลนฺติ วุตฺตาฯ กุจฺฉิตสยนโต วา กุสนฺติ ลทฺธโวหารํ ทุสฺสีลฺยํ ลุนาตีติปิ กุสลํฯ กตมญฺจาวุโส กุสลนฺติ อิมสฺส ปน ปญฺหสฺส อนนุรูปตฺตา กุสลาติ น วุตฺตาฯ

ยถา จ อกุสลานํ, เอวํ อิเมสมฺปิ กุสลกมฺมปถานํ ธมฺมโต โกฏฺฐาสโต อารมฺมณโต เวทนาโต มูลโตติ ปญฺจหากาเรหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ธมฺมโตติ เอเตสุ หิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาปิ วฏฺฏนฺติ, วิรติโยปิฯ อนฺเต ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตาวฯ

โกฏฺฐาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต กมฺมปถา เอว, โน มูลานิฯ อนฺเต ตโย กมฺมปถา เจว มูลานิ จฯ อนภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา อโลโภ กุสลมูลํ โหติฯ อพฺยาปาโท อโทโส กุสลมูลํฯ สมฺมาทิฏฺฐิ อโมโห กุสลมูลํฯ

อารมฺมณโตติ ปาณาติปาตาทีนํ อารมฺมณาเนว เอเตสํ อารมฺมณานิ, วีติกฺกมิตพฺพโตเยว หิ เวรมณี นาม โหติฯ ยถา ปน นิพฺพานารมฺมโณ อริยมคฺโค กิเลเส ปชหติ, เอวํ ชีวิตินฺทฺริยาทิอารมฺมณาเปเต กมฺมปถา ปาณาติปาตาทีนิ ทุสฺสีลฺยานิ ปชหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

เวทนาโตติ สพฺเพ สุขเวทนา วา โหนฺติ, มชฺฌตฺตเวทนา วาฯ กุสลํ ปตฺวา หิ ทุกฺขเวทนา นาม นตฺถิฯ

มูลโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต กมฺมปถา ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส อโลภอโทสอโมหวเสน ติมูลา โหนฺติฯ ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส ทฺวิมูลาฯ

อนภิชฺฌา ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส ทฺวิมูลาฯ ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน เอกมูลาฯ อโลโภ ปน อตฺตนาว อตฺตโน มูลํ น โหติ, อพฺยาปาเทปิ เอเสว นโยฯ สมฺมาทิฏฺฐิ อโลภาโทสวเสน ทฺวิมูลาวาติฯ

อโลโภ กุสลมูลนฺติอาทีสุ น โลโภติ อโลโภ, โลภปฏิปกฺขสฺส ธมฺมสฺเสตํ อธิวจนํฯ อโทสาโมเหสุปิ เอเสว นโยฯ เตสุ อโลโภ สยญฺจ กุสลํ, อิเมสญฺจ ปาณาติปาตา เวรมณีอาทีนํ กุสลานํ เกสญฺจิ สมฺปยุตฺตปฺปภาวกฏฺเฐน เกสญฺจิ อุปนิสฺสยปจฺจยฏฺเฐน มูลนฺติ กุสลมูลํฯ อโทสาโมหานมฺปิ กุสลมูลภาเว เอเสว นโยฯ

อิทานิ สพฺพมฺปิ ตํ สงฺเขเปน จ วิตฺถาเรน จ เทสิตมตฺถํ นิคเมนฺโต ยโต โข อาวุโสติอาทิอปฺปนาวารมาหฯ ตตฺถ เอวํ อกุสลํ ปชานาตีติ เอวํ ยถานิทฺทิฏฺฐทสากุสลกมฺมปถวเสน อกุสลํ ปชานาติฯ เอวํ อกุสลมูลนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺตาวตา เอเกน นเยน จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานิกสฺส ยาว อรหตฺตา นิยฺยานํ กถิตํ โหติฯ กถํ? เอตฺถ หิ ฐเปตฺวา อภิชฺฌํ ทส อกุสลกมฺมปถา จ กุสลกมฺมปถา จ ทุกฺขสจฺจํฯ อภิชฺฌา จ โลโภ อกุสลมูลญฺจาติ อิเม ทฺเว ธมฺมา นิปฺปริยาเยน สมุทยสจฺจํฯ ปริยาเยน ปน สพฺเพปิ กมฺมปถา ทุกฺขสจฺจํฯ สพฺพานิ กุสลากุสลมูลานิ สมุทยสจฺจํฯ อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ ฯ ทุกฺขํ ปริชานนฺโต สมุทยํ ปชหมาโน นิโรธํ ปชานนฺโต อริยมคฺโค มคฺคสจฺจนฺติ อิติ ทฺเว สจฺจานิ สรูเปน วุตฺตานิ, ทฺเว อาวตฺตหารวเสน เวทิตพฺพานิฯ

โส สพฺพโส ราคานุสยํ ปหายาติ โส เอวํ อกุสลาทีนิ ปชานนฺโต สพฺพากาเรน ราคานุสยํ ปชหิตฺวาฯ ปฏิฆานุสยํ ปฏิวิโนเทตฺวาติ ปฏิฆานุสยญฺจ สพฺพากาเรเนว นีหริตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺตาวตา อนาคามิมคฺโค กถิโตฯ อสฺมีติ ทิฏฺฐิมานานุสยํ สมูหนิตฺวาติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ กญฺจิ ธมฺมํ อนวการีกริตฺวา ‘‘อสฺมี’’ติ อิมินา สมูหคฺคหณากาเรน ปวตฺตํ ทิฏฺฐิมานานุสยํ สมุคฺฆาเฏตฺวาฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐิมานานุสยนฺติ ทิฏฺฐิสทิสํ มานานุสยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อยญฺหิ มานานุสโย อสฺมีติ ปวตฺตตฺตา ทิฏฺฐิสทิโส โหติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺโต ฯ อิมญฺจ อสฺมิมานํ วิตฺถารโต วิญฺญาตุกาเมน ขนฺธิยวคฺเค เขมกสุตฺตํ (สํ. นิ. 3.89) โอโลเกตพฺพนฺติฯ

อวิชฺชํ ปหายาติ วฏฺฏมูลํ อวิชฺชํ ปชหิตฺวาฯ วิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวาติ ตสฺสา อวิชฺชาย สมุคฺฆาฏิกํ อรหตฺตมคฺควิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวาฯ เอตฺตาวตา อรหตฺตมคฺโค กถิโตฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตีติ อสฺมิํเยว อตฺตภาเว วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริจฺเฉทกโร โหติฯ เอตฺตาวตาปิ โข, อาวุโสติ เทสนํ นิยฺยาเตติ, อิมาย กมฺมปถเทสนาย วุตฺตมนสิการปฺปฏิเวธวเสนปีติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ เอวํ อนาคามิมคฺคอรหตฺตมคฺเคหิ เทสนํ นิฏฺฐเปสีติฯ

กุสลกมฺมปถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาหารวารวณฺณนา

[90] สาธาวุโสติ โข…เป.… อาคโต อิมํ สทฺธมฺมนฺติ เอวํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส กุสลากุสลมุเขน จตุสจฺจเทสนํ สุตฺวา ตํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ ‘‘สาธาวุโส’’ติ อิมินา วจเนน เต ภิกฺขู อภินนฺทิตฺวา อิมสฺเสว วจนสฺส สมุฏฺฐาปเกน จิตฺเตน อนุโมทิตฺวา วจสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เจตสา สมฺปิยายิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทานิ ยสฺมา เถโร นานปฺปกาเรน จตุสจฺจเทสนํ เทเสตุํ ปฏิพโล, ยถาห ‘‘สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, ปโหติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วิตฺถาเรน อาจิกฺขิตุํ เทเสตุ’’นฺติ ยสฺมา วา อุตฺตริมฺปิ เทเสตุกาโมว หุตฺวา ‘‘เอตฺตาวตาปิ โข’’ติ อวจ, ตสฺมา อปเรนปิ นเยน สจฺจเทสนํ โสตุกามา เต ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อุตฺตริํ ปญฺหํ อปุจฺฉิํสุฯ เตน สยเมว ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชิตปญฺหโต อุตฺตริํ สิยา โข ปนาวุโส, อญฺโญปิ ปริยาโย ภเวยฺย อญฺญมฺปิ การณนฺติ อิมินา นเยน อญฺญํ อติเรกํ ปญฺหํ ปุจฺฉิํสุ, ปุริมปญฺหสฺส วา อุปริภาเค ปุจฺฉิํสูติ วุตฺตํ โหติฯ อถ เนสํ พฺยากรมาโน เถโร สิยา, อาวุโสติอาทิมาหฯ ตตฺถายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา, อาหารนฺติ ปจฺจยํฯ ปจฺจโย หิ อาหรติ อตฺตโน ผลํ, ตสฺมา ‘‘อาหาโร’’ติ วุจฺจติฯ