9. สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา

[89] เอวํ เม สุตนฺติ สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาทิฏฺฐีติ, อาวุโส, วุจฺจติ, กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส’’ติ วา ‘‘กตมํ ปนาวุโส , อกุสล’’นฺติ วา เอวํ ยตฺตกา เถเรน ปุจฺฉา วุตฺตา, สพฺพา กเถตุกมฺยตา ปุจฺฉา เอวฯ

ตตฺถ ยสฺมา ชานนฺตาปิ สมฺมาทิฏฺฐีติ วทนฺติ อชานนฺตาปิ พาหิรกาปิ สาสนิกาปิ อนุสฺสวาทิวเสนาปิ อตฺตปจฺจกฺเขนาปิ, ตสฺมา ตํ พหูนํ วจนํ อุปาทาย ทฺวิกฺขตฺตุํ อามสนฺโต ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาทิฏฺฐีติ, อาวุโส, วุจฺจตี’’ติ อาหฯ อยญฺหิ เอตฺถ อธิปฺปาโย, อปเรหิปิ สมฺมาทิฏฺฐีติ วุจฺจติ, อถาปเรหิปิ สมฺมาทิฏฺฐีติ วุจฺจติ, สฺวายํ เอวํ วุจฺจมาโน อตฺถญฺจ ลกฺขณญฺจ อุปาทาย กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหตีติฯ ตตฺถ สมฺมาทิฏฺฐีติ โสภนาย ปสตฺถาย จ ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโตฯ ยทา ปน ธมฺเมเยว อยํ สมฺมาทิฏฺฐิสทฺโท วตฺตติ, ตทาสฺส โสภนา ปสตฺถา จ ทิฏฺฐิ สมฺมาทิฏฺฐีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สา จายํ สมฺมาทิฏฺฐิ ทุวิธา โหติ โลกิยา โลกุตฺตราติฯ ตตฺถ กมฺมสฺสกตาญาณํ สจฺจานุโลมิกญาณญฺจ โลกิยา สมฺมาทิฏฺฐิ, สงฺเขปโต วา สพฺพาปิ สาสวา ปญฺญาฯ อริยมคฺคผลสมฺปยุตฺตา ปญฺญา โลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺฐิฯ ปุคฺคโล ปน ติวิโธ โหติ ปุถุชฺชโน เสกฺโข อเสกฺโข จฯ ตตฺถ ปุถุชฺชโน ทุวิโธ โหติ พาหิรโก สาสนิโก จฯ ตตฺถ พาหิรโก กมฺมวาที กมฺมสฺสกตาทิฏฺฐิยา สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, โน สจฺจานุโลมิกาย อตฺตทิฏฺฐิปรามาสกตฺตาฯ สาสนิโก ทฺวีหิปิฯ เสกฺโข นิยตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา สมฺมาทิฏฺฐิฯ อเสกฺโข อเสกฺขายฯ อิธ ปน นิยตาย นิยฺยานิกาย โลกุตฺตรกุสลสมฺมาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ อธิปฺเปโตฯ เตเนวาห ‘‘อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อาคโต อิมํ สทฺธมฺม’’นฺติ, โลกุตฺตรกุสลสมฺมาทิฏฺฐิเยว หิ อนฺตทฺวยมนุปคมฺม อุชุภาเวน คตตฺตา , กายวงฺกาทีนิ จ สพฺพวงฺกานิ สมุจฺฉินฺทิตฺวา คตตฺตา อุชุคตา โหติ, ตาเยว จ ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต นวปฺปกาเรปิ โลกุตฺตรธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน อจลปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ, สพฺพทิฏฺฐิคหนานิ จ วินิพฺเพเฐนฺโต สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต ชาติสํสารา นิกฺขมนฺโต ปฏิปตฺติํ ปรินิฏฺฐเปนฺโต อริเยน มคฺเคน อาคโต อิมํ สมฺพุทฺธปฺปเวทิตํ อมโตคธํ นิพฺพานสงฺขาตํ สทฺธมฺมนฺติ วุจฺจติฯ

ยโต โขติ กาลปริจฺเฉทวจนเมตํ, ยสฺมิํ กาเลติ วุตฺตํ โหติฯ

อกุสลญฺจ ปชานาตีติ ทสากุสลกมฺมปถสงฺขาตํ อกุสลญฺจ ปชานาติ, นิโรธารมฺมณาย ปชานนาย กิจฺจวเสน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ปฏิวิชฺฌนฺโต อกุสลํ ปชานาติฯ อกุสลมูลญฺจ ปชานาตีติ ตสฺส มูลปจฺจยภูตํ อกุสลมูลญฺจ ปชานาติ, เตเนว ปกาเรน ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ปฏิวิชฺฌนฺโตฯ เอส นโย กุสลญฺจ กุสลมูลญฺจาติ เอตฺถาปิฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุ สพฺพวาเรสุ กิจฺจวเสเนว วตฺถุปชานนา เวทิตพฺพาฯ เอตฺตาวตาปีติ เอตฺตเกน อิมินา อกุสลาทิปฺปชานเนนาปิฯ สมฺมาทิฏฺฐิ โหตีติ วุตฺตปฺปการาย โลกุตฺตรสมฺมาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต โหติฯ อุชุคตาสฺส…เป.… อิมํ สทฺธมฺมนฺติ เอตฺตาวตา สํขิตฺตเทสนา นิฏฺฐิตา โหติฯ เทสนาเยว เจสา สํขิตฺตา, เตสํ ปน ภิกฺขูนํ วิตฺถารวเสเนว สมฺมามนสิการปฺปฏิเวโธ เวทิตพฺโพฯ

ทุติยวาเร ปน เทสนาปิ วิตฺถาเรน มนสิการปฺปฏิเวโธปิ วิตฺถาเรเนว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ‘‘สํขิตฺตเทสนาย ทฺเว เหฏฺฐิมมคฺคา, วิตฺถารเทสนาย ทฺเว อุปริมมคฺคา กถิตา’’ติ ภิกฺขู อาหํสุ วิตฺถารเทสนาวสาเน ‘‘สพฺพโส ราคานุสยํ ปหายา’’ติอาทิวจนํ สมฺปสฺสมานาฯ เถโร ปนาห ‘‘สํขิตฺตเทสนายปิ จตฺตาโร มคฺคา ราสิโต กถิตา, วิตฺถารเทสนายปี’’ติฯ ยา จายํ อิธ สํขิตฺตวิตฺถารเทสนาสุ วิจารณา อาวิกตา, สา สพฺพวาเรสุ อิธ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อปุพฺพานุตฺตานปทวณฺณนามตฺตเมว หิ อิโต ปรํ กริสฺสามฯ

อกุสลกมฺมปถวณฺณนา

ตตฺถ ปฐมวารสฺส ตาว วิตฺถารเทสนาย ‘‘ปาณาติปาโต โข, อาวุโส, อกุสล’’นฺติอาทีสุ อโกสลฺลปฺปวตฺติยา อกุสลํ เวทิตพฺพํ, ปรโต วตฺตพฺพกุสลปฺปฏิปกฺขโต วาฯ ตํ ลกฺขณโต สาวชฺชทุกฺขวิปากํ สํกิลิฏฺฐํ วาฯ อยํ ตาเวตฺถ สาธารณปทวณฺณนาฯ

อสาธารเณสุ ปน ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหติฯ ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตสฺมิํ ปน ปาเณ ปาณสญฺญิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺญตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโตฯ