8. สลฺเลขสุตฺตวณฺณนา

[81] เอวํ เม สุตนฺติ สลฺเลขสุตฺตํฯ ตตฺถ มหาจุนฺโทติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ สายนฺหสมยนฺติ สายนฺหกาเลฯ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ เอตฺถ ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา สลฺลานํ นิลียนํ, เอกีภาโว ปวิเวโกติ วุตฺตํ โหติฯ โย ตโต วุฏฺฐิโต, โส ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต นาม โหติฯ อยํ ปน ยสฺมา ปฏิสลฺลานานํ อุตฺตมโต ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐาสิ, ตสฺมา ‘‘ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต’’ติ วุตฺโตฯ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวาติ สมทสนขุชฺชลวิภูสิเตน สิรสา ภควนฺตํ สกฺกจฺจํ วนฺทิตฺวา, อภิวาทาเปตฺวา วา ‘‘สุขี ภว, จุนฺทา’’ติ เอวํ วจีเภทํ การาเปตฺวา, ภควา ปน กิร วนฺทิโต สมาโน สุวณฺณทุนฺทุภิสทิสํ คีวํ ปคฺคยฺห กณฺณสุขํ เปมนิยํ อมตาภิเสกสทิสํ พฺรหฺมโฆสํ นิจฺฉาเรนฺโต ‘‘สุขี โหหี’’ติ ตสฺส ตสฺส นามํ คเหตฺวา วทติ, เอตํ อาจิณฺณํ ตถาคตานํฯ ตตฺริทํ สาธกสุตฺตํ, ‘‘สกฺโก, ภนฺเต, เทวานมินฺโท สามจฺโจ สปริชโน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตีติ, สุขี โหตุ ปญฺจสิข สกฺโก เทวานมินฺโท สามจฺโจ สปริชโน, สุขกามา หิ เทวา มนุสฺสา อสุรา นาคา คนฺธพฺพา, เย จญฺเญ สนฺติ ปุถุกายา’’ติฯ เอวญฺจ ปน ตถาคตา เอวรูเป มเหสกฺเข ยกฺเข อภิวทนฺตีติฯ

ยา อิมาติ อิทานิ วตฺตพฺพาภิมุขํ กโรนฺโต วิย อาหฯ อเนกวิหิตาติ นานปฺปการาฯ ทิฏฺฐิโยติ มิจฺฉาทิฏฺฐิโย ฯ โลเก อุปฺปชฺชนฺตีติ สตฺเตสุ ปาตุภวนฺติฯ อตฺตวาทปฺปฏิสํยุตฺตาติ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน อตฺตวาเทน ปฏิสํยุตฺตา, ตา วีสติ ภวนฺติฯ โลกวาทปฺปฏิสํยุตฺตาติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน โลกวาเทน ปฏิสํยุตฺตา, ตา อฏฺฐ โหนฺติ สสฺสโต, อสสฺสโต, สสฺสโต จ อสสฺสโต จ, เนว สสฺสโต นาสสฺสโต, อนฺตวา, อนนฺตวา, อนฺตวา จ อนนฺตวา จ, เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ เอวํ ปวตฺตตฺตาฯ

อาทิเมวาติอาทีสุ อยมตฺโถ กิํ นุ โข ภนฺเต อาทิเมว มนสิกโรนฺตสฺส อปฺปตฺวาปิ โสตาปตฺติมคฺคํ วิปสฺสนามิสฺสกปฐมมนสิการเมว มนสิกโรนฺตสฺส ภิกฺขุโน เอวเมตาสํ เอตฺตเกเนว อุปาเยน เอตาสํ ทิฏฺฐีนํ ปหานญฺจ ปฏินิสฺสคฺโค จ โหตีติฯ อิทญฺจ เถโร อตฺตนา อนธิมานิโกปิ สมาโน อธิมานิกานํ อธิมานปฺปหานตฺถํ อธิมานิโก วิย หุตฺวา ปุจฺฉตีติ เวทิตพฺโพฯ อปเร ปนาหุ ‘‘เถรสฺส อนฺเตวาสิกา อาทิมนสิกาเรเนว ทิฏฺฐีนํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ โหตีติ เอวํสญฺญิโนปิ, สมาปตฺติวิหารา สลฺเลขวิหาราติ เอวํสญฺญิโนปิ อตฺถิฯ โส เตสํ อตฺถาย ภควนฺตํ ปุจฺฉตี’’ติฯ

[82] อถสฺส ภควา ตาสํ ทิฏฺฐีนํ ปหานูปายํ ทสฺเสนฺโต ยา อิมาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยตฺถ เจตา ทิฏฺฐิโย อุปฺปชฺชนฺตีติอาทิ ปญฺจกฺขนฺเธ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอเตสุ หิ เอตา ทิฏฺฐิโย อุปฺปชฺชนฺติฯ ยถาห ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, โส อตฺตา โส โลโก โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’ติ (สํ. นิ. 3.152) วิตฺถาโรฯ อารมฺมณวเสน ปน เอกวจนํ กตฺวา ยตฺถ จาติ อาห, ยสฺมิํ อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ จ อุปฺปชฺชนฺติ อนุเสนฺติ สมุทาจรนฺตีติ อิเมสํ เอวํ นานากรณํ เวทิตพฺพํฯ ชาติวเสน หิ อชาตา ชายมานา อุปฺปชฺชนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ

ปุนปฺปุนํ อาเสวิตา ถามคตา อปฺปฏิวินีตา อนุเสนฺตีติฯ กายวจีทฺวารํ สมฺปตฺตา สมุทาจรนฺตีติ, อิทเมเตสํ นานากรณํฯ ตํ เนตํ มมาติอาทีสุ ตํ ปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทํ อารมฺมณเมตํ มยฺหํ น โหติ, อหมฺปิ เอโส น อสฺมิ, เอโส เม อตฺตาปิ น โหตีติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโตติ เอวํ ตาว ปทตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ยสฺมา ปน เอตฺถ เอตํ มมาติ ตณฺหาคาโห, ตญฺจ คณฺหนฺโต อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตปฺปเภทํ ตณฺหาปปญฺจํ คณฺหาติฯ เอโสหมสฺมีติ มานคาโห, ตญฺจ คณฺหนฺโต นวปฺปเภทํ มานปปญฺจํ คณฺหาติฯ เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺฐิคาโห, ตญฺจ คณฺหนฺโต ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตปฺปเภทํ ทิฏฺฐิปปญฺจํ คณฺหาติฯ ตสฺมา เนตํ มมาติ วทนฺโต ภควา ยถาวุตฺตปฺปเภทํ ตณฺหาปปญฺจํ ปฏิกฺขิปติฯ เนโสหมสฺมีติ มานปปญฺจํฯ น เมโส อตฺตาติ ทิฏฺฐิปปญฺจํฯ ทิฏฺเฐกฏฺฐาเยว เจตฺถ ตณฺหามานา เวทิตพฺพาฯ เอวเมตนฺติ เอวํ ‘‘เนตํ มมา’’ติอาทินา อากาเรน เอตํ ขนฺธปญฺจกํฯ ยถาภูตนฺติ ยถา สภาวํ, ยถา อตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ ขนฺธปญฺจกญฺหิ เอเตเนว อากาเรน อตฺถิฯ มมนฺติอาทินา ปน คยฺหมานมฺปิ เตนากาเรน เนวตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโตติ โสตาปตฺติมคฺคปญฺญาปริโยสานาย วิปสฺสนาปญฺญาย สุฏฺฐุ ปสฺสนฺตสฺสฯ เอวเมตาสนฺติ เอเตน อุปาเยน เอตาสํฯ ปหานํ ปฏินิสฺสคฺโคติ อุภยมฺเปตํ สมุจฺเฉทปฺปหานสฺเสวาธิวจนํฯ

เอวํ ภควา อาทิมนสิกาเรเนว ทิฏฺฐีนํ ปหานํ โหติ นุ โข โนติ อายสฺมตา มหาจุนฺเทน อธิมานิกานํ วเสน ปญฺหํ ปุฏฺโฐ โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺฐิปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สยเมว อธิมานิกานํ ฌานํ วิภชนฺโต ฐานํ โข ปเนตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อธิมานิกา นาม เยสํ อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญาย อธิมาโน อุปฺปชฺชติ, สฺวายํ อุปฺปชฺชมาโน เนว โลกวฏฺฏานุสารีนํ พาลปุถุชฺชนานํ อุปฺปชฺชติ, น อริยสาวกานํฯ น หิ โสตาปนฺนสฺส ‘‘สกทาคามี อห’’นฺติ อธิมาโน อุปฺปชฺชติ, น สกทาคามิสฺส ‘‘อนาคามี อห’’นฺติ, น อนาคามิโน ‘‘อรหา อห’’นฺติ, การกสฺเสว ปน สมถวเสน วา วิปสฺสนาวเสน วา วิกฺขมฺภิตกิเลสสฺส นิจฺจํ ยุตฺตปยุตฺตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส อุปฺปชฺชติฯ

ตสฺส หิ สมถวิกฺขมฺภิตานํ วา วิปสฺสนาวิกฺขมฺภิตานํ วา กิเลสานํ สมุทาจารํ อปสฺสโต ‘‘โสตาปนฺโน อหนฺติ วา, สกทาคามี, อนาคามี , อรหา อห’’นฺติ วา อธิมาโน อุปฺปชฺชติ, ตลงฺครติสฺสปพฺพตวาสิธมฺมทินฺนตฺเถเรน โอวาทิยมานตฺเถรานํ วิยฯ

เถรสฺส กิร อจิรูปสมฺปนฺนสฺเสว โอวาเท ฐตฺวา พหู ภิกฺขู วิเสสํ อธิคจฺฉิํสุฯ ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ติสฺสมหาวิหารวาสี ภิกฺขุสงฺโฆ ‘‘น อฏฺฐานนิโยชโก เถโรติ เถรํ อาเนถา’’ติ สมฺพหุเล ภิกฺขู ปาเหสิฯ เต คนฺตฺวา, ‘‘อาวุโส, ธมฺมทินฺน ภิกฺขุสงฺโฆ ตํ ปกฺโกสาเปตี’’ติ อาหํสุฯ โส อาห ‘‘กิํ ปน ตุมฺเห, ภนฺเต, อตฺตานํ คเวสถ ปร’’นฺติ? อตฺตานํ สปฺปุริสาติ, โส เตสํ กมฺมฏฺฐานมทาสิ, สพฺเพว อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ ภิกฺขุสงฺโฆ ปุน อญฺเญ ภิกฺขู ปาเหสิ, เอวํ ยาวตติยํ ปหิตา สพฺเพปิ ตตฺเถว อรหตฺตํ ปตฺวา วิหริํสุฯ

ตโต สงฺโฆ คตคตา นาคจฺฉนฺตีติ อญฺญตรํ วุฑฺฒปพฺพชิตํ ปาเหสิฯ โส คนฺตฺวา จ, ‘‘ภนฺเต, ธมฺมทินฺน ติกฺขตฺตุํ ติสฺสมหาวิหารวาสี ภิกฺขุสงฺโฆ ตุยฺหํ สนฺติเก เปเสสิ, ตฺวํ นาม สงฺฆสฺส อาณํ ครุํ น กโรสิ, นาคจฺฉสี’’ติ อาหฯ เถโร กิเมตนฺติ ปณฺณสาลํ อปฺปวิสิตฺวาว ปตฺตจีวรํ คาหาเปตฺวา ตาวเทว นิกฺขมิ, โส อนฺตรามคฺเค หงฺกนวิหารํ ปาวิสิฯ ตตฺถ เจโก มหาเถโร สฏฺฐิวสฺสาตีโต อธิมาเนน อรหตฺตํ ปฏิชานาติฯ เถโร ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อธิคมํ ปุจฺฉิฯ เถโร อาห ‘‘อาม ธมฺมทินฺน, ยํ ปพฺพชิเตน กาตพฺพํ, จิรกตํ ตํ มยา, อตีตสฏฺฐิวสฺโสมฺหิ เอตรหี’’ติฯ กิํ, ภนฺเต, อิทฺธิมฺปิ วฬญฺเชถาติฯ อาม ธมฺมทินฺนาติฯ สาธุ วต, ภนฺเต, หตฺถิํ ตุมฺหากํ ปฏิมุขํ อาคจฺฉนฺตํ มาเปถาติฯ สาธาวุโสติ เถโร สพฺพเสตํ สตฺตปฺปติฏฺฐํ ติธาปภินฺนํ นงฺคุฏฺฐํ พีชยมานํ โสณฺฑํ มุเข ปกฺขิปิตฺวา ทฺวีหิ ทนฺเตหิ วิชฺฌิตุกามํ วิย ปฏิมุขํ อาคจฺฉนฺตํ มหาหตฺถิํ มาเปสิฯ โส ตํ อตฺตนาเยว มาปิตํ หตฺถิํ ทิสฺวา ภีโต ปลายิตุํ อารภิฯ ตทาว อตฺตานํ ‘‘นาหํ อรหา’’ติ ญตฺวา ธมฺมทินฺนสฺส ปาทมูเล อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา ‘‘ปติฏฺฐา เม โหหิ, อาวุโส’’ติ อาหฯ ธมฺมทินฺโน ‘‘มา, ภนฺเต, โสจิ, มา อนตฺตมโน อโหสิ, การกานํเยว อธิมาโน อุปฺปชฺชตี’’ติ เถรํ สมสฺสาเสตฺวา กมฺมฏฺฐานมทาสิฯ เถโร ตสฺโสวาเท ฐตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

จิตฺตลปพฺพเตปิ ตาทิโสว เถโร วสติฯ ธมฺมทินฺโน ตมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว ปุจฺฉิฯ โสปิ ตเถว พฺยากาสิฯ ตโต นํ ธมฺมทินฺโน กิํ, ภนฺเต, อิทฺธิมฺปิ วฬญฺเชถาติ อาหฯ อามาวุโสติฯ สาธุ วต, ภนฺเต, เอกํ โปกฺขรณิํ มาเปถาติฯ เถโร มาเปสิฯ เอตฺถ, ภนฺเต, ปทุมคุมฺพํ มาเปถาติฯ ตมฺปิ มาเปสิฯ ปทุมคุมฺเพ มหาปทุมํ มาเปถาติฯ ตมฺปิ มาเปสิฯ เอตสฺมิํ ปทุมคุมฺเพ ฐตฺวา มธุรสฺสเรน คายนฺตํ นจฺจนฺตญฺจ เอกํ อิตฺถิวิคฺคหํ มาเปถาติฯ ตมฺปิ มาเปสิฯ โส เอตํ, ภนฺเต, ปุนปฺปุนํ อุปนิชฺฌายถาติ วตฺวา สยํ ปาสาทํ ปาวิสิฯ เถรสฺส ตํ อุปนิชฺฌายโต สฏฺฐิวสฺสานิ วิกฺขมฺภิตกิเลสา จลิํสุ, โส ตทา อตฺตานํ ญตฺวา ปุริมตฺเถโร วิย ธมฺมทินฺนตฺเถรสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

ธมฺมทินฺโนปิ อนุปุพฺเพน ติสฺสมหาวิหารํ อคมาสิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย เถรา เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ อุปฺปาเทตฺวา นิสินฺนา โหนฺติ, เอตํ กิร เตสํ วตฺตํฯ เตน เนสํ เอโกปิ ‘‘อิธ ปตฺตจีวรํ ฐเปหี’’ติ ธมฺมทินฺนํ วตฺตา ปุจฺฉิตาปิ นาโหสิฯ ธมฺมทินฺโน เอโส ภเวยฺยาติ ญตฺวา ปน ปญฺหํ ปุจฺฉิํสุฯ โส ปุจฺฉิตปญฺเห ติณฺเหน อสินา กุมุทนาฬกลาปํ วิย ฉินฺทิตฺวา ปาทงฺคุลิยา มหาปถวิํ ปหริฯ ภนฺเต อยํ อเจตนา มหาปถวีปิ ธมฺมทินฺนสฺส คุณํ ชานาติฯ ตุมฺเห ปน น ชานิตฺถาติ จ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘อเจตนายํ ปถวี, วิชานาติ คุณาคุณํ;

สเจตนาถ โข ภนฺเต, น ชานาถ คุณาคุณ’’นฺติฯ

ตาวเทว จ อากาเส อพฺภุคฺคนฺตฺวา ตลงฺครติสฺสปพฺพตเมว อคมาสิฯ เอวํ การกสฺเสว อธิมาโน อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา ภควา ตาทิสานํ ภิกฺขูนํ วเสน ฌานํ วิภชนฺโต ฐานํ โข ปเนตนฺติอาทิมาหฯ

ตสฺสตฺโถ, อตฺเถตํ การณํ, โน นตฺถิฯ

เยน อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ พาหิรปริพฺพาชเกหิ สาธารณํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย, ยํ ปน ตสฺส เอวมสฺส สลฺเลเขน วิหรามีติ, ยํ ปฏิปตฺติวิธานํ กิเลเส สํลิขติ, เตนาหํ วิหรามีติ, ตํ น ยุชฺชติ, น หิ อธิมานิกสฺส ภิกฺขุโน ฌานํ สลฺเลโข วา สลฺเลขปฏิปทา วา โหติฯ กสฺมา? อวิปสฺสนาปาทกตฺตาฯ น หิ โส ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสติ, ฌานํ ปนสฺส จิตฺเตกคฺคมตฺตํ กโรติ, ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาโร โหติฯ ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘น โข ปเนเต, จุนฺท, อริยสฺส วินเย สลฺเลขา วุจฺจนฺติ, ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารา เอเต อริยสฺส วินเย วุจฺจนฺตี’’ติ อาหฯ

ตตฺถ เอเตติ ฌานธมฺมวเสน พหุวจนํ เวทิตพฺพํ, เอเต ปฐมชฺฌานธมฺมาติ วุตฺตํ โหติฯ สมาปตฺติวเสน วา, เอกมฺปิ หิ ปฐมชฺฌานํ ปุนปฺปุนํ สมาปตฺติวเสน ปวตฺตตฺตา พหุตฺตํ คจฺฉติฯ อารมฺมณวเสน วา, เอกมฺปิ หิ ปฐมชฺฌานํ ปถวีกสิณาทีสุ ปวตฺติวเสน พหุตฺตํ คจฺฉตีติฯ เอส นโย ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌาเนสุฯ อารุปฺปฌาเนสุ ปน อารมฺมณเภทาภาวโต ปุริมการณทฺวยวเสเนว พหุวจนํ เวทิตพฺพํฯ

ยสฺมา เจเตสํ องฺคานิปิ สนฺตานิ อารมฺมณานิปิ, นิพฺพุตานิ เจว สุขุมานิ จาติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา ตานิ สนฺตา เอเต วิหาราติ เอวํ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ อยํ ตาว เตสํ จตุนฺนมฺปิ สาธารณา วณฺณนาฯ วิเสสวณฺณนา ปน ‘‘สพฺพโส รูปสญฺญาน’’นฺติอาทิปทานุสารโต วตฺตพฺพา สิยาฯ สา วิสุทฺธิมคฺเค สพฺพากาเรน วุตฺตาเยวฯ

[83] เอวํ ยสฺมา อธิมานิกสฺส ภิกฺขุโน ฌานวิหาโร อวิปสฺสนาปาทกตฺตา สลฺเลขวิหาโร น โหติ, น หิ โส ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสติ, จิตฺเตกคฺคกโร ทิฏฺฐธมฺเม สุขวิหาโร ปนสฺส โหติ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต รูปชฺฌานานิ จ อรูปชฺฌานานิ จ วิภชิตฺวา อิทานิ จ ยตฺถ สลฺเลโข กาตพฺโพ จตุจตฺตาลีสาย อากาเรหิ, ตญฺจ วตฺถุํ ตญฺจ สลฺเลขํ ทสฺเสนฺโต อิธ โข ปน โวติอาทิมาหฯ

กสฺมา ปน ‘‘อฏฺฐหิ สมาปตฺตีหิ อวิหิํสาทโย สลฺเลขา’’ติ วุตฺตา? โลกุตฺตรปาทกตฺตาฯ พาหิรกานญฺหิ อฏฺฐ สมาปตฺติโย วฏฺฏปาทกาเยวฯ สาสเน สรณคมนมฺปิ โลกุตฺตรปาทกํ, ปเคว อวิหิํสาทโยฯ

อิมินาเยว จ สุตฺเตน เวทิตพฺพํ ‘‘ยถา พาหิรกสฺส อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ปญฺจาภิญฺญสฺสาปิ ทินฺนทานโต สาสเน ติสรณคตสฺส ทินฺนทานํ มหปฺผลตรํ โหตี’’ติฯ อิทญฺหิ สนฺธาย ทกฺขิณาวิสุทฺธิสุตฺเต ‘‘พาหิรเก กาเมสุ วีตราเค ทานํ ทตฺวา โกฏิสตสหสฺสคุณา ปาฏิกงฺขิตพฺพาฯ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน ทานํ ทตฺวา อสงฺเขยฺยา อปฺปเมยฺยา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา, โก ปน วาโท โสตาปนฺเน’’ติ วุตฺตํ (ม. นิ. 3.379)ฯ สรณคมนโต ปฏฺฐาย หิ ตตฺถ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน อธิปฺเปโตติ, อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิโยชนาฯ

อนุปทวณฺณนายํ ปน อิธาติ วิหิํสาทิวตฺถุทีปนเมตํฯ โข ปนาติ นิปาตมตฺตํฯ โวติ กรณตฺเถ สามิวจนํ, อยํ ปน สงฺเขปตฺโถ, ยเทตํ ‘‘ปเร วิหิํสกา ภวิสฺสนฺตี’’ติอาทินา นเยน วิหิํสาทิวตฺถุํ วทามฯ อิธ, จุนฺท, ตุมฺเหหิ สลฺเลโข กาตพฺโพติฯ

เอวํ สงฺเขปโต วตฺวา อิทานิ วิตฺถาเรนฺโต ‘‘ปเร วิหิํสกา ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ อวิหิํสกา ภวิสฺสามาติ สลฺเลโข กรณีโย’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ปเรติ เย เกจิ อิมํ สลฺเลขมนนุยุตฺตาฯ วิหิํสกา ภวิสฺสนฺตีติ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วาติอาทีหิ สตฺตานํ วิเหสกา ภวิสฺสนฺติฯ มยเมตฺถ อวิหิํสกา ภวิสฺสามาติ มยํ ปน ยตฺเถว วตฺถุสฺมิํ ปเร เอวํ วิหิํสกา ภวิสฺสนฺติ, เอตฺเถว อวิหิํสกา ภวิสฺสาม, อวิหิํสํ อุปฺปาเทตฺวา วิหริสฺสามฯ อิติ สลฺเลโข กรณีโยติ เอวํ ตุมฺเหหิ สลฺเลโข กาตพฺโพ ฯ สลฺเลโขติ จ อิธ อวิหิํสาว เวทิตพฺพาฯ อวิหิํสา หิ วิหิํสํ สลฺเลขติ, ตํ ฉินฺทติ, ตสฺมา สลฺเลโขติ วุจฺจติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อยํ ปน วิเสโสฯ ปเร มิจฺฉาทิฏฺฐีติ เอตฺถ กมฺมปถานํ อนฺตมิจฺฉาทิฏฺฐิญฺจ มิจฺฉตฺตานํ อาทิมิจฺฉาทิฏฺฐิญฺจ มิสฺเสตฺวา ทิฏฺฐิ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ตถา มยเมตฺถ สมฺมาทิฏฺฐีติ วุตฺตฏฺฐาเน สมฺมาทิฏฺฐิฯ เอตฺถ จ กมฺมปถกถา วิตฺถารโต สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺเต อาวิ ภวิสฺสติฯ มิจฺฉตฺเตสุ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโย ทฺเวธาวิตกฺเกฯ

อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป, ปาณํ อติปาเตนฺตีติ ปาณาติปาตี ปาณฆาตกาติ อตฺโถฯ อทินฺนํ อาทิยนฺตีติ อทินฺนาทายี, ปรสฺส หาริโนติ อตฺโถฯ

อพฺรหฺมํ หีนํ ลามกธมฺมํ จรนฺตีติ อพฺรหฺมจารี, เมถุนธมฺมปฺปฏิเสวกาติ อตฺโถฯ พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ ปฏิปทํ จรนฺตีติ พฺรหฺมจารี, เมถุนา ปฏิวิรตาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ พฺรหฺมจริยํ สลฺเลโขติ เวทิตพฺพํฯ พฺรหฺมจริยญฺหิ อพฺรหฺมจริยํ สลฺเลขติฯ มุสา วทนฺตีติ มุสาวาที, ปเรสํ อตฺถภญฺชนกํ ตุจฺฉํ อลิกํ วาจํ ภาสิตาโรติ อตฺโถฯ ปิสุณา วาจา เอเตสนฺติ ปิสุณวาจาฯ ปเรสํ มมฺมจฺเฉทิกา ผรุสา วาจา เอเตสนฺติ ผรุสวาจาฯ สมฺผํ นิรตฺถกวจนํ ปลปนฺตีติ สมฺผปฺปลาปีฯ อภิชฺฌายนฺตีติ อภิชฺฌาลู, ปรภณฺฑลุพฺภนสีลาติ อตฺโถฯ พฺยาปนฺนํ ปูติภูตํ จิตฺตเมเตสนฺติ พฺยาปนฺนจิตฺตาฯ มิจฺฉา ปาปิกา วิญฺญุครหิตา เอเตสํ ทิฏฺฐีติ มิจฺฉาทิฏฺฐี, กมฺมปถปริยาปนฺนาย นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทิวตฺถุกาย, มิจฺฉตฺตปริยาปนฺนาย อนิยฺยานิกทิฏฺฐิยา จ สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ สมฺมา โสภนา วิญฺญุปฺปสตฺถา เอเตสํ ทิฏฺฐีติ สมฺมาทิฏฺฐี, กมฺมปถปริยาปนฺนาย อตฺถิ ทินฺนนฺติอาทิกาย กมฺมสฺสกตาทิฏฺฐิยา, สมฺมตฺตปริยาปนฺนาย มคฺคทิฏฺฐิยา จ สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ

มิจฺฉาสงฺกปฺปาติ อยาถาวอนิยฺยานิกอกุสลสงฺกปฺปาฯ เอส นโย มิจฺฉาวาจาติอาทีสุฯ อยํ ปน วิเสโส, มิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย วิย หิ มิจฺฉาสติ นาม ปาฏิเอกฺโก โกจิ ธมฺโม นตฺถิ, อตีตํ ปน จินฺตยโต ปวตฺตานํ จตุนฺนมฺปิ อกุสลกฺขนฺธานเมตํ อธิวจนํฯ ยมฺปิ วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺเถสา, ภิกฺขเว, อนุสฺสติ, เนสา นตฺถีติ วทามิ, ปุตฺตลาภํ วา, ภิกฺขเว, อนุสฺสรโต, ธนลาภํ วา, ภิกฺขเว, อนุสฺสรโต, ยสลาภํ วา, ภิกฺขเว, อนุสฺสรโต’’ติ, ตมฺปิ ตํ ตํ จินฺเตนฺตสฺส สติปติรูปเกน อุปฺปตฺติํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ มิจฺฉาญาณีติ เอตฺถ จ มิจฺฉาญาณนฺติ ปาปกิริยาสุ อุปายจินฺตาวเสน ปาปํ กตฺวา ‘‘สุกตํ มยา’’ติ ปจฺจเวกฺขณากาเรน จ อุปฺปนฺโน โมโห เวทิตพฺโพ, เตน สมนฺนาคตา ปุคฺคลา มิจฺฉาญาณีฯ สมฺมาญาณีติ เอตฺถ ปน เอกูนวีสติเภทํ ปจฺจเวกฺขณาญาณํ ‘‘สมฺมาญาณ’’นฺติ วุจฺจติ, เตน สมนฺนาคตา ปุคฺคลา สมฺมาญาณีฯ มิจฺฉาวิมุตฺตีติ อวิมุตฺตาเยว สมานา ‘‘วิมุตฺตา มย’’นฺติ เอวํสญฺญิโน, อวิมุตฺติยํ วา วิมุตฺติสญฺญิโนฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ, มิจฺฉา ปาปิกา วิปรีตา วิมุตฺติ เอเตสํ อตฺถีติ มิจฺฉาวิมุตฺตีฯ มิจฺฉาวิมุตฺตีติ จ ยถาวุตฺเตนากาเรน ปวตฺตานํ อกุสลกฺขนฺธานเมตํ อธิวจนํฯ ผลสมฺปยุตฺตานิ ปน สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนิ อฏฺฐงฺคานิ ฐเปตฺวา เสสธมฺมา สมฺมาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

สา จ มิจฺฉาวิมุตฺติํ สลฺลิขิตฺวา ฐิตตฺตา สลฺเลโขติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ นิโยเชนฺโต อาห ‘‘มยเมตฺถ สมฺมาวิมุตฺตี ภวิสฺสามาติ สลฺเลโข กรณีโย’’ติฯ

อิโต ปรานิ ตีณิ นีวรณวเสน วุตฺตานิฯ อภิชฺฌาลู พฺยาปนฺนจิตฺตาติ เอวํ กมฺมปเถสุ วุตฺตตฺตา ปเนตฺถ ปฐมานิ ทฺเว นีวรณานิ น วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ ตตฺถ ถินมิทฺเธน ปริยุฏฺฐิตา อภิภูตาติ ถินมิทฺธปริยุฏฺฐิตาฯ อุทฺธจฺเจน สมนฺนาคตาติ อุทฺธตาฯ วิจินนฺตา กิจฺฉนฺติ น สกฺโกนฺติ สนฺนิฏฺฐานํ กาตุนฺติ วิจิกิจฺฉีฯ โกธนาติอาทีนิ ทส จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสวเสน วุตฺตานิฯ ตตฺถ โกธาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ ธมฺมทายาทวตฺถสุตฺเตสุ วุตฺตํฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – โกธนาติ กุชฺฌนสีลาฯ อุปนาหีติ อุปนาหนสีลา, อุปนาโห วา เอเตสํ อตฺถีติ อุปนาหีฯ ตถา มกฺขี ปลาสี จฯ อิสฺสนฺตีติ อิสฺสุกีฯ มจฺฉรายนฺตีติ มจฺฉรี, มจฺเฉรํ วา เอเตสํ อตฺถีติ มจฺฉรีฯ สฐยนฺตีติ สฐา, น สมฺมา ภาสนฺตีติ วุตฺตํ โหติ, เกราฏิกยุตฺตานเมตํ อธิวจนํฯ มายา เอเตสํ อตฺถีติ มายาวีฯ ถมฺภสมงฺคิตาย ถทฺธาฯ อติมานโยเคน อติมานีฯ วุตฺตปจฺจนีกนเยน สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพฯ

ทุพฺพจาติ วตฺตุํ ทุกฺขา กิญฺจิ วุจฺจมานา น สหนฺติฯ ตพฺพิปรีตา สุวจาฯ เทวทตฺตาทิสทิสา ปาปกา มิตฺตา เอเตสนฺติ ปาปมิตฺตาฯ พุทฺธา วา สาริปุตฺตาทิสทิสา วา กลฺยาณา มิตฺตา เอเตสนฺติ กลฺยาณมิตฺตาฯ กายทุจฺจริตาทีสุ จิตฺตโวสฺสคฺควเสน ปมตฺตาฯ วิปรีตา อปฺปมตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อิมานิ ตีณิ ปกิณฺณกวเสน วุตฺตานิฯ อสฺสทฺธาติอาทีนิ สตฺต อสทฺธมฺมวเสนฯ ตตฺถ ตีสุ วตฺถูสุ สทฺธา เอเตสํ นตฺถีติ อสฺสทฺธาฯ สุกฺกปกฺเข สทฺทหนฺตีติ สทฺธา, สทฺธา วา เอเตสํ อตฺถีติปิ สทฺธาฯ นตฺถิ เอเตสํ หิรีติ อหิริกา, อกุสลสมาปตฺติยา อชิคุจฺฉมานานเมตํ อธิวจนํฯ หิรี เอเตสํ มเน, หิริยา วา ยุตฺตมนาติ หิริมนาฯ น โอตฺตปฺปนฺตีติ อโนตฺตปฺปี, อกุสลสมาปตฺติยา น ภายนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตพฺพิปรีตา โอตฺตปฺปีฯ อปฺปํ สุตเมเตสนฺติ อปฺปสฺสุตา, อปฺปนฺติ จ โถกนฺติ น คเหตพฺพํ, นตฺถีติ คเหตพฺพํฯ ‘‘อปฺปสฺสุตา’’ติ หิ นิสฺสุตา สุตวิรหิตา วุจฺจนฺติฯ พหุ สุตเมเตสนฺติ พหุสฺสุตา, ตถาคตภาสิตํ เอกมฺปิ คาถํ ยาถาวโต ญตฺวา อนุรูปปฏิปนฺนานเมตํ อธิวจนํฯ กุจฺฉิตา สีทนฺตีติ กุสีตา, หีนวีริยานเมตํ อธิวจนํฯ

อารทฺธํ วีริยเมเตสนฺติ อารทฺธวีริยา, สมฺมปฺปธานยุตฺตานเมตํ อธิวจนํ, มุฏฺฐา สติ เอเตสนฺติ มุฏฺฐสฺสตี, นฏฺฐสฺสตีติ วุตฺตํ โหติฯ อุปฏฺฐิตา สติ เอเตสนฺติ อุปฏฺฐิตสฺสตี, นิจฺจํ อารมฺมณาภิมุขปฺปวตฺตสตีนเมตํ อธิวจนํฯ ทุฏฺฐา ปญฺญา เอเตสนฺติ ทุปฺปญฺญา, นฏฺฐปญฺญาติ วุตฺตํ โหติฯ ปญฺญาย สมฺปนฺนาติ ปญฺญาสมฺปนฺนา, ปญฺญาติ จ อิธ วิปสฺสนาปญฺญา เวทิตพฺพาฯ วิปสฺสนาสมฺภาโร หิ ปริปูโร อิมสฺมิํ ฐาเน อาคโต, ตสฺมา วิปสฺสนาปญฺญาว อยนฺติ โปราณานํ อาณาฯ

อิทานิ เอกเมว โลกุตฺตรคุณานํ อนฺตรายกรํ อนิยฺยานิกทิฏฺฐิํ ตีหากาเรหิ ทสฺเสนฺโต สนฺทิฏฺฐิปรามาสีติอาทิมาหฯ ตตฺถ สนฺทิฏฺฐิํ ปรามสนฺตีติ สนฺทิฏฺฐิปรามาสีฯ อาธานํ คณฺหนฺตีติ อาธานคฺคาหี, อาธานนฺติ ทฬฺหํ วุจฺจติ, ทฬฺหคฺคาหีติ อตฺโถฯ ยุตฺตการณํ ทิสฺวาว ลทฺธิํ ปฏินิสฺสชฺชนฺตีติ ปฏินิสฺสคฺคี, ทุกฺเขน กิจฺเฉน กสิเรน พหุมฺปิ การณํ ทสฺเสตฺวา น สกฺกา ปฏินิสฺสคฺคํ กาตุนฺติ ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี, เย อตฺตโน อุปฺปนฺนํ ทิฏฺฐิํ อิทเมว สจฺจนฺติ ทฬฺหํ คณฺหิตฺวา อปิ พุทฺธาทีหิ การณํ ทสฺเสตฺวา วุจฺจมานา น ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, เตสเมตํ อธิวจนํฯ ตาทิสา หิ ปุคฺคลา ยํ ยเทว ธมฺมํ วา อธมฺมํ วา คณฺหนฺติ, ตํ สพฺพํ ‘‘เอวํ อมฺหากํ อาจริเยหิ กถิตํ, เอวํ อมฺเหหิ สุต’’นฺติ กุมฺโมว องฺคานิ สเก กปาเล อนฺโตเยว สโมทหนฺติ, กุมฺภีลคฺคาหํ คณฺหนฺติ น วิสฺสชฺชนฺติฯ วุตฺตวิปริยาเยน สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพฯ

[84] เอวํ จตุจตฺตาลีสาย อากาเรหิ สลฺเลขํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺมิํ สลฺเลเข จิตฺตุปฺปาทสฺสาปิ พหูปการตํ ทสฺเสตุํ จิตฺตุปฺปาทมฺปิ โข อหนฺติอาทิมาหฯ

ตสฺสตฺโถ , อหํ, จุนฺท, กุสเลสุ ธมฺเมสุ จิตฺตุปฺปาทมฺปิ พหูปการํ วทามิ, ยา ปเนตา กาเยน จ วาจาย จ อนุวิธิยนา, ยถา ปฐมํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตเถว เตสํ ธมฺมานํ กาเยน กรณํ, วาจาย จ ‘‘กโรถา’’ติ อาณาปนํ วา, อุคฺคหปริปุจฺฉาทีนิ วา, ตตฺถ วาโทเยว โก, เอกนฺตพหูปการาเยว หิ ตา อนุวิธิยนาติ ทสฺเสติฯ กสฺมา ปเนตฺถ จิตฺตุปฺปาโทปิ พหูปกาโรติ? เอกนฺตหิตสุขาวหตฺตา อนุวิธิยนานํ เหตุตฺตา จฯ

‘‘ทานํ ทสฺสามี’’ติ หิ จิตฺตุปฺปาโท สยมฺปิ เอกนฺตหิตสุขาวโห อนุวิธิยนานมฺปิ เหตุ, เอวญฺหิ อุปฺปนฺนจิตฺตตฺตาเยว ทุติยทิวเส มหาวีถิํ ปิทหิตฺวา มหามณฺฑปํ กตฺวา ภิกฺขุสตสฺส วา ภิกฺขุสหสฺสสฺส วา ทานํ เทติ, ‘‘ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตถ ปูเชถ ปริวิสถา’’ติ ปริชเน อาณาเปติฯ เอวํ ‘‘สงฺฆสฺส จีวรํ เสนาสนํ เภสชฺชํ ทสฺสามี’’ติ จิตฺตุปฺปาโท สยมฺปิ เอกนฺตหิตสุขาวโห อนุวิธิยนานมฺปิ เหตุ, เอวํ อุปฺปนฺนจิตฺตตฺตาเยว หิ จีวราทีนิ อภิสงฺขโรติ เทติ ทาเปติ จฯ เอส นโย สรณคมนาทีสุฯ

‘‘สรณํ คจฺฉามี’’ติ หิ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวาว ปจฺฉา กาเยน วา วาจาย วา สรณํ คณฺหาติฯ ตถา ‘‘ปญฺจงฺคํ อฏฺฐงฺคํ ทสงฺคํ วา สีลํ สมาทิยิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา กาเยน วา วาจาย วา สมาทิยติ, ‘‘ปพฺพชิตฺวา จตูสุ สีเลสุ ปติฏฺฐหิสฺสามี’’ติ จ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา กาเยน วาจาย จ ปูเรตพฺพํ สีลํ ปูเรติฯ ‘‘พุทฺธวจนํ อุคฺคเหสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวาว เอกํ วา นิกายํ ทฺเว วา ตโย วา จตฺตาโร วา ปญฺจ วา นิกาเย วาจาย อุคฺคณฺหาติฯ เอวํ ธุตงฺคสมาทาน-กมฺมฏฺฐานุคฺคห-กสิณปริกมฺม-ฌานสมาปตฺติวิปสฺสนามคฺคผล- ปจฺเจกโพธิ-สมฺมาสมฺโพธิวเสน เนตพฺพํฯ

‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ หิ จิตฺตุปฺปาโท สยมฺปิ เอกนฺตหิตสุขาวโห อนุวิธิยนานมฺปิ เหตุ, เอวญฺหิ อุปฺปนฺนจิตฺตตฺตาเยว อปเรน สมเยน กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ กาเยน วาจาย จ ปารมิโย ปูเรตฺวา สเทวกํ โลกํ ตาเรนฺโต วิจรติฯ เอวํ สพฺพตฺถ จิตฺตุปฺปาโทปิ พหูปกาโรฯ กายวาจาหิ ปน อนุวิธิยนา อติพหูปการาเยวาติ เวทิตพฺพาฯ

เอวํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ จิตฺตุปฺปาทสฺสาปิ พหูปการตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ นิโยเชนฺโต ‘‘ตสฺมา ติห จุนฺทา’’ติอาทิมาหฯ ตํ อตฺถโต ปากฏเมวฯ

[85] เอวํ จตุจตฺตาลีสาย อากาเรหิ ทสฺสิเต สลฺเลเข จิตฺตุปฺปาทสฺสาปิ พหูปการตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺเสว สลฺเลขสฺส หิตาธิคมาย มคฺคภาวํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ

ตสฺสตฺโถ , ยถา นาม, จุนฺท, ขาณุกณฺฏกปาสาณาทีหิ วิสโม มคฺโค ภเวยฺย, ตสฺส ปริกฺกมนาย ปริวชฺชนตฺถาย อญฺโญ สุปริกมฺมกโต วิย ภูมิภาโค สโม มคฺโค ภเวยฺย, ยถา จ รุกฺขมูลปาสาณปปาตกุมฺภีลมกราทิ ปริพฺยากุลํ วิสมํ ติตฺถมสฺส, ตสฺส ปริกฺกมนาย ปริวชฺชนตฺถาย อญฺญํ อวิสมํ อนุปุพฺพคมฺภีรํ โสปานผลกสทิสํ ติตฺถํ ภเวยฺย, ยํ ปฏิปนฺโน สุเขเนว ตํ นทิํ วา ตฬากํ วา อชฺโฌคาเหตฺวา นฺหาเยยฺย วา อุตฺตเรยฺย วา, เอวเมว โข, จุนฺท, วิสมมคฺควิสมติตฺถสทิสาย วิหิํสาย สมนฺนาคตสฺส วิหิํสกปุคฺคลสฺส สมมคฺคสมติตฺถสทิสา อวิหิํสา โหติ ปริกฺกมนายฯ ยเถว หิ วิสมมคฺคติตฺถปริวชฺชนตฺถาย สโม มคฺโค จ ติตฺถญฺจ ปฏิยตฺตํ, เอวํ วิหิํสาปริวชฺชนตฺถาย อวิหิํสา ปฏิยตฺตา, ยํ ปฏิปนฺโน สุเขเนว มนุสฺสคติํ วา เทวคติํ วา อชฺโฌคาเหตฺวา สมฺปตฺติํ วา อนุภเวยฺย อุตฺตเรยฺย วา โลกาฯ เอเตเนว อุปาเยน สพฺพปทานิ โยเชตพฺพานิฯ

[86] เอวํ ตสฺเสว หิตาธิคมาย มคฺคภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุปริภาคงฺคมนียตํ ทสฺเสนฺโต, เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ

ตสฺสตฺโถ, ยถา นาม, จุนฺท, เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา ปฏิสนฺธิยา ชนกา วา อชนกา วา, ทินฺนายปิ ปฏิสนฺธิยา วิปากชนกา วา อชนกา วา, สพฺเพ เต ชาติวเสน อโธภาคงฺคมนียาติ เอวํนามาว โหนฺติ, วิปากกาเล อนิฏฺฐากนฺตวิปากตฺตาฯ ยถา จ เย เกจิ กุสลา ธมฺมา ปฏิสนฺธิยา ชนกา วา อชนกา วา ทินฺนายปิ ปฏิสนฺธิยา วิปากชนกา วา อชนกา วา, สพฺเพ เต ชาติวเสน อุปริภาคงฺคมนียาติ เอวํนามาว โหนฺติ, วิปากกาเล อิฏฺฐกนฺตวิปากตฺตา, เอวเมว โข, จุนฺท, วิหิํสกสฺส…เป.… อุปริภาคายาติฯ ตตฺรายํ โอปมฺมสํสนฺทนา – ยถา สพฺเพ อกุสลา อโธภาคงฺคมนียา, เอวํ วิหิํสกสฺส เอกา วิหิํสาปิฯ ยถา จ สพฺเพ กุสลา อุปริภาคงฺคมนียา, เอวํ อวิหิํสกสฺส เอกา อวิหิํสาปิฯ เอเตเนว อุปาเยน อกุสลํ อกุสเลน กุสลญฺจ กุสเลน อุปเมตพฺพํ, อยํ กิเรตฺถ อธิปฺปาโยติฯ

[87] เอวํ ตสฺเสว สลฺเลขสฺส อุปริภาคงฺคมนียตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปรินิพฺพาปเน สมตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ โส วต จุนฺทาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ โสติ วุตฺตปฺปการปุคฺคลนิทฺเทโสฯ ตสฺส โยติ อิมํ อุทฺเทสวจนํ อาหริตฺวา โย อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน, โส วต, จุนฺท, ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ เอวํ สพฺพปเทสุ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ปลิปปลิปนฺโนติ คมฺภีรกทฺทเม นิมุคฺโค วุจฺจติ, โน จ โข อริยสฺส วินเยฯ อริยสฺส ปน วินเย ปลิปนฺติ ปญฺจ กามคุณา วุจฺจนฺติฯ ปลิปนฺโนติ ตตฺถ นิมุคฺโค พาลปุถุชฺชโน, ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ ยถา, จุนฺท, โกจิ ปุริโส ยาว นาสิกคฺคา คมฺภีเร กทฺทเม นิมุคฺโค อปรํ ตตฺเถว นิมุคฺคํ หตฺเถ วา สีเส วา คเหตฺวา อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, น หิ ตํ การณมตฺถิ, เยน โส ตํ อุทฺธริตฺวา ถเล ปติฏฺฐเปยฺย, เอวเมว โย อตฺตนา ปญฺจกามคุณปลิเป ปลิปนฺโน, โส วต ปรํ ตเถว ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ

ตตฺถ สิยา อยุตฺตเมตํ, ปุถุชฺชนานมฺปิ ภิกฺขุภิกฺขุนีอุปาสกอุปาสิกานํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โหนฺติเยว ธมฺมํ อภิสเมตาโร, ตสฺมา ปลิปปลิปนฺโน อุทฺธรตีติ, ตํ น ตถา ทฏฺฐพฺพํฯ ภควาเยว หิ ตตฺถ อุทฺธรติ, ปสํสามตฺตเมว ปน ธมฺมกถิกา ลภนฺติ รญฺญา ปหิตเลขวาจโก วิยฯ ยถา หิ รญฺโญ ปจฺจนฺตชนปเท ปหิตํ เลขํ ตตฺถ มนุสฺสา เลขํ วาเจตุํ อชานนฺตา โย วาเจตุํ ชานาติ, เตน วาจาเปตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘รญฺโญ อาณา’’ติ อาทเรน สมฺปาเทนฺติ, น จ เนสํ โหติ ‘‘เลขวาจกสฺส อยํ อาณา’’ติฯ เลขวาจโก ปน ‘‘วิสฺสฏฺฐาย วาจาย วาเจสิ อเนลคฬายา’’ติ ปสํสามตฺตเมว ลภติ, เอวเมว กิญฺจาปิ สาริปุตฺตปภุตโย ธมฺมกถิกา ธมฺมํ เทเสนฺติ, อถ โข ลิขิตปณฺณวาจโก วิย เต โหนฺติฯ ภควโตเยว ปน สา ธมฺมเทสนา รญฺโญ อาณา วิยฯ เย จ ตํ สุตฺวา ธมฺมํ อภิสเมนฺติ, เต ภควาเยว อุทฺธรตีติ เวทิตพฺพาฯ ธมฺมกถิกา ปน ‘‘วิสฺสฏฺฐาย วาจาย ธมฺมํ เทเสนฺติ อเนลคฬายา’’ติ ปสํสามตฺตเมว ลภนฺตีติฯ ตสฺมา ยุตฺตเมเวตนฺติฯ วุตฺตวิปริยาเยน สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพฯ

อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโตติ เอตฺถ ปน อนิพฺพิสตาย อทนฺโตฯ อสิกฺขิตวินยตาย อวินีโตฯ อนิพฺพุตกิเลสตาย อปรินิพฺพุโตติ เวทิตพฺโพฯ

โส ตาทิโส ปรํ ทเมสฺสติ, นิพฺพิสํ กริสฺสติ , วิเนสฺสติ วา ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขาเปสฺสติ, ปรินิพฺพาเปสฺสติ วา ตสฺส กิเลเส นิพฺพาเปสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ วุตฺตวิปริยาเยน สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพฯ

เอวเมว โข, จุนฺท, วิหิํสกสฺส…เป.… ปรินิพฺพานายาติ เอตฺถ ปน เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ – ยถา หิ อตฺตนา อปลิปปลิปนฺโน ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสติ, ทนฺโต ทเมสฺสติ, วินีโต วิเนสฺสติ, ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชตีติฯ กิํ ปน ตนฺติ? อปลิปปลิปนฺนตฺตํ, ทนฺตตฺตํ วินีตตฺตํ ปรินิพฺพุตตฺตญฺจ, เอวเมว โข, จุนฺท, วิหิํสกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส อวิหิํสา โหติ ปรินิพฺพานายฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? โย อตฺตนา อวิหิํสโก, ตสฺส ยา อวิหิํสา, อยํ ยา เอสา วิหิํสกสฺส ปรสฺส วิหิํสา, ตสฺสา ปรินิพฺพานาย โหติ, อตฺตนา หิ อวิหิํสโก ปรสฺส วิหิํสาเจตนํ นิพฺพาเปสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ กิํ ปน ตนฺติ? อวิหิํสกตฺตเมวฯ ยญฺหิ เยน อตฺตนา อธิคตํ โหติ, โส ปรํ ตทตฺถาย สมาทเปตุํ สกฺโกตีติฯ

อถ วา ยถา อตฺตนา อปลิปนฺโน ทนฺโต วินีโต ปรินิพฺพุโต ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อทนฺตํ อวินีตํ อปรินิพฺพุตญฺจ อุทฺธริสฺสติ ทเมสฺสติ วิเนสฺสติ ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ, เอวเมว วิหิํสกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส วิหิํสาปหานาย มคฺคํ ภาวยโต อุปฺปนฺนา อวิหิํสา โหติ ปรินิพฺพานายฯ ปรินิพฺพุโต วิย หิ อปรินิพฺพุตํ อวิหิํสาเจตนาว วิหิํสาเจตนํ ปรินิพฺพาเปตุํ สมตฺถาฯ เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวเมว โข, จุนฺทา’’ติอาทิมาหาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺพปเทสุฯ อติวิตฺถารภเยน ปน อนุปทโยชนา น กตาติฯ

[88] เอวํ ตสฺส ปรินิพฺพาปเน สมตฺถภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ เทสนํ นิคเมตฺวา ธมฺมปฏิปตฺติยํ นิโยเชตุํ อิติ โข, จุนฺทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สลฺเลขปริยาโยติ สลฺเลขการณํฯ เอส นโย สพฺพตฺถ เอตฺถ อวิหิํสาทโย เอว วิหิํสาทีนํ สลฺเลขนโต สลฺเลขการณํ ฯ

เตสํ วเสน จิตฺตสฺส อุปฺปาเทตพฺพโต จิตฺตุปาทการณํ, วิหิํสาทิ, ปริกฺกมนสฺส เหตุโต ปริกฺกมนการณํ, อุปริภาคนิปฺผาทนโต อุปริภาคการณํ , วิหิํสาทีนํ ปรินิพฺพาปนโต ปรินิพฺพานการณนฺติ เวทิตพฺพาฯ หิเตสินาติ หิตํ เอสนฺเตนฯ อนุกมฺปเกนาติ อนุกมฺปมาเนนฯ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ อนุกมฺปํ จิตฺเตน ปริคฺคเหตฺวา, ปริจฺจาติปิ วุตฺตํ โหติฯ กตํ โว ตํ มยาติ ตํ มยา อิเม ปญฺจ ปริยาเย ทสฺเสนฺเตน ตุมฺหากํ กตํฯ เอตฺตกเมว หิ อนุกมฺปกสฺส สตฺถุ กิจฺจํ, ยทิทํ อวิปรีตธมฺมเทสนาฯ อิโต ปรํ ปน ปฏิปตฺติ นาม สาวกานํ กิจฺจํฯ เตนาห เอตานิ, จุนฺท, รุกฺขมูลานิ…เป.… อมฺหากํ อนุสาสนีติฯ

ตตฺถ จ รุกฺขมูลานีติ อิมินา รุกฺขมูลเสนาสนํ ทสฺเสติฯ สุญฺญาคารานีติ อิมินา ชนวิวิตฺตฏฺฐานํฯ อุภเยนาปิ จ โยคานุรูปเสนาสนมาจิกฺขติ, ทายชฺชํ นิยฺยาเตติฯ ฌายถาติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน อฏฺฐติํสารมฺมณานิ, ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ อนิจฺจาทิโต ขนฺธายตนาทีนิ อุปนิชฺฌายถ, สมถญฺจ วิปสฺสนญฺจ วฑฺเฒถาติ วุตฺตํ โหติฯ มา ปมาทตฺถาติ มา ปมชฺชิตฺถฯ มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถาติ เย หิ ปุพฺเพ ทหรกาเล, อาโรคฺยกาเล, สตฺตสปฺปายาทิสมฺปตฺติกาเล, สตฺถุ สมฺมุขีภาวกาเล จ โยนิโสมนสิการวิรหิตา รตฺตินฺทิวํ มงฺคุลภตฺตา หุตฺวา เสยฺยสุขํ มิทฺธสุขมนุโภนฺตา ปมชฺชนฺติ, เต ปจฺฉา ชรากาเล, โรคกาเล, มรณกาเล, วิปตฺติกาเล, สตฺถุ ปรินิพฺพุตกาเล จ ตํ ปุพฺเพ ปมาทวิหารํ อนุสฺสรนฺตา, สปฺปฏิสนฺธิกาลกิริยญฺจ ภาริยํ สมฺปสฺสมานา วิปฺปฏิสาริโน โหนฺติ, ตุมฺเห ปน ตาทิสา มา อหุวตฺถาติ เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถา’’ติฯ อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนีติ อยํ อมฺหากํ สนฺติกา ‘‘ฌายถ มา ปมาทตฺถา’’ติ ตุมฺหากํ อนุสาสนี, โอวาโทติ วุตฺตํ โหติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สลฺเลขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา

[89] เอวํ เม สุตนฺติ สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาทิฏฺฐีติ, อาวุโส, วุจฺจติ, กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส’’ติ วา ‘‘กตมํ ปนาวุโส , อกุสล’’นฺติ วา เอวํ ยตฺตกา เถเรน ปุจฺฉา วุตฺตา, สพฺพา กเถตุกมฺยตา ปุจฺฉา เอวฯ

ตตฺถ ยสฺมา ชานนฺตาปิ สมฺมาทิฏฺฐีติ วทนฺติ อชานนฺตาปิ พาหิรกาปิ สาสนิกาปิ อนุสฺสวาทิวเสนาปิ อตฺตปจฺจกฺเขนาปิ, ตสฺมา ตํ พหูนํ วจนํ อุปาทาย ทฺวิกฺขตฺตุํ อามสนฺโต ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาทิฏฺฐีติ, อาวุโส, วุจฺจตี’’ติ อาหฯ อยญฺหิ เอตฺถ อธิปฺปาโย, อปเรหิปิ สมฺมาทิฏฺฐีติ วุจฺจติ, อถาปเรหิปิ สมฺมาทิฏฺฐีติ วุจฺจติ, สฺวายํ เอวํ วุจฺจมาโน อตฺถญฺจ ลกฺขณญฺจ อุปาทาย กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, อริยสาวโก สมฺมาทิฏฺฐิ โหตีติฯ ตตฺถ สมฺมาทิฏฺฐีติ โสภนาย ปสตฺถาย จ ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโตฯ ยทา ปน ธมฺเมเยว อยํ สมฺมาทิฏฺฐิสทฺโท วตฺตติ, ตทาสฺส โสภนา ปสตฺถา จ ทิฏฺฐิ สมฺมาทิฏฺฐีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สา จายํ สมฺมาทิฏฺฐิ ทุวิธา โหติ โลกิยา โลกุตฺตราติฯ ตตฺถ กมฺมสฺสกตาญาณํ สจฺจานุโลมิกญาณญฺจ โลกิยา สมฺมาทิฏฺฐิ, สงฺเขปโต วา สพฺพาปิ สาสวา ปญฺญาฯ อริยมคฺคผลสมฺปยุตฺตา ปญฺญา โลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺฐิฯ ปุคฺคโล ปน ติวิโธ โหติ ปุถุชฺชโน เสกฺโข อเสกฺโข จฯ ตตฺถ ปุถุชฺชโน ทุวิโธ โหติ พาหิรโก สาสนิโก จฯ ตตฺถ พาหิรโก กมฺมวาที กมฺมสฺสกตาทิฏฺฐิยา สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ, โน สจฺจานุโลมิกาย อตฺตทิฏฺฐิปรามาสกตฺตาฯ สาสนิโก ทฺวีหิปิฯ เสกฺโข นิยตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา สมฺมาทิฏฺฐิฯ อเสกฺโข อเสกฺขายฯ อิธ ปน นิยตาย นิยฺยานิกาย โลกุตฺตรกุสลสมฺมาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต ‘‘สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ อธิปฺเปโตฯ เตเนวาห ‘‘อุชุคตาสฺส ทิฏฺฐิ ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต อาคโต อิมํ สทฺธมฺม’’นฺติ, โลกุตฺตรกุสลสมฺมาทิฏฺฐิเยว หิ อนฺตทฺวยมนุปคมฺม อุชุภาเวน คตตฺตา , กายวงฺกาทีนิ จ สพฺพวงฺกานิ สมุจฺฉินฺทิตฺวา คตตฺตา อุชุคตา โหติ, ตาเยว จ ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต นวปฺปกาเรปิ โลกุตฺตรธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน อจลปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ, สพฺพทิฏฺฐิคหนานิ จ วินิพฺเพเฐนฺโต สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต ชาติสํสารา นิกฺขมนฺโต ปฏิปตฺติํ ปรินิฏฺฐเปนฺโต อริเยน มคฺเคน อาคโต อิมํ สมฺพุทฺธปฺปเวทิตํ อมโตคธํ นิพฺพานสงฺขาตํ สทฺธมฺมนฺติ วุจฺจติฯ

ยโต โขติ กาลปริจฺเฉทวจนเมตํ, ยสฺมิํ กาเลติ วุตฺตํ โหติฯ