ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ, ‘‘สมฺปนฺนสีลา, ภิกฺขเว, วิหรถ…เป.… สมาทาย สิกฺขถ สิกฺขาปเทสู’’ติ อิติ ยํ ตํ มยา ปุพฺเพ เอวํ วุตฺตํ, อิทํ สพฺพมฺปิ สมฺปนฺนสีโล ภิกฺขุ สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย โหติ มนาโป, ครุ ภาวนีโย ปจฺจยานํ ลาภี, ปจฺจยทายกานํ มหปฺผลกโร, ปุพฺพญาตีนํ อนุสฺสรณเจตนาย ผลมหตฺตกโร, อรติรติสโห, ภยเภรวสโห, รูปาวจรชฺฌานานํ อรูปาวจรชฺฌานานญฺจ ลาภี, เหฏฺฐิมานิ ตีณิ สามญฺญผลานิ ปญฺจ โลกิยาภิญฺญา อาสวกฺขยญาณนฺติ จ อิเม จ คุเณ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺตา โหติ, เอตํ ปฏิจฺจ อิทํ สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ อิทมโวจ ภควา, อตฺตมนา เต ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อากงฺเขยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. วตฺถสุตฺตวณฺณนา

[70] เอวํ เม สุตนฺติ วตฺถสุตฺตํฯ ตตฺถ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, วตฺถนฺติ อุปมาวจนเมเวตํฯ อุปมํ กโรนฺโต จ ภควา กตฺถจิ ปฐมํเยว อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ ทสฺเสติ, กตฺถจิ ปฐมมตฺถํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อุปมํ, กตฺถจิ อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ, กตฺถจิ อตฺเถน อุปมํฯ

ตถา เหส – ‘‘เสยฺยถาปิสฺสุ, ภิกฺขเว, ทฺเว อคารา สทฺวารา, ตตฺถ จกฺขุมา ปุริโส มชฺเฌ ฐิโต ปสฺเสยฺยา’’ติ (ม. นิ. 3.261) สกลมฺปิ เทวทูตสุตฺตํ อุปมํ ปฐมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ ‘‘ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.238; ปฏิ. ม. 1.102) ปน นเยน สกลมฺปิ อิทฺธิวิธมตฺถํ ปฐมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อุปมํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ ‘‘เสยฺยถาปิ พฺราหฺมณปุริโส สารตฺถิโก สารคเวสี’’ติอาทินาว (ม. นิ. 1.318) นเยน สกลมฺปิ จูฬสาโรปมสุตฺตํ อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาหฯ ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺเจ กุลปุตฺตา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ สุตฺตํ…เป.… เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อลคทฺทตฺถิโก’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.238) นเยน สกลมฺปิ อลคทฺทสุตฺตํ มหาสาโรปมสุตฺตนฺติ เอวมาทีนิ สุตฺตานิ อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาหฯ

สฺวายํ อิธ ปฐมํ อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ ทสฺเสติฯ กสฺมา ปเนวํ ภควา ทสฺเสตีติ? ปุคฺคลชฺฌาสเยน วา เทสนาวิลาเสน วาฯ

เย หิ ปุคฺคลา ปฐมํ อุปมํ ทสฺเสตฺวา วุจฺจมานมตฺถํ สุเขน ปฏิวิชฺฌนฺติ, เตสํ ปฐมํ อุปมํ ทสฺเสติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ยสฺสา จ ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา เทสนาวิลาสํ ปตฺโต โหติ, ตสฺสา สุปฺปฏิวิทฺธาฯ ตสฺมา เอส เทสนาวิลาสมฺปตฺโต ธมฺมิสฺสโร ธมฺมราชา, โส ยถา ยถา อิจฺฉติ, ตถา ตถา ธมฺมํ เทเสตีติ เอวํ อิมินา ปุคฺคลชฺฌาสเยน วา เทสนาวิลาเสน วา เอวํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ วตฺถนฺติ ปกติปริสุทฺธํ วตฺถํฯ สํกิลิฏฺฐํ มลคฺคหิตนฺติ อาคนฺตุเกน ปํสุรชาทินา สํกิเลเสน สํกิลิฏฺฐํ, เสทชลฺลิกาทินา มเลน คหิตตฺตา มลคฺคหิตํฯ รงฺคชาเตติ เอตฺถ รงฺคเมว รงฺคชาตํฯ อุปสํหเรยฺยาติ อุปนาเมยฺยฯ ยทิ นีลกายาติ นีลกาย วา, นีลกตฺถาย วาติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ รชโก หิ นีลกตฺถาย อุปสํหรนฺโต กํสนีลปลาสนีลาทิเก นีลรงฺเค อุปสํหรติฯ ปีตกตฺถาย อุปสํหรนฺโต กณิการปุปฺผสทิเส ปีตกรงฺเคฯ โลหิตกตฺถาย อุปสํหรนฺโต พนฺธุชีวกปุปฺผสทิเส โลหิตกรงฺเคฯ มญฺชิฏฺฐกตฺถาย อุปสํหรนฺโต กณวีรปุปฺผสทิเส มนฺทรตฺตรงฺเคฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยทิ นีลกาย…เป.… ยทิ มญฺชิฏฺฐกายา’’ติฯ

ทุรตฺตวณฺณเมวสฺสาติ ทุฏฺฐุ รญฺชิตวณฺณเมว อสฺสฯ อปริสุทฺธวณฺณเมวสฺสาติ นีลวณฺโณปิสฺส ปริสุทฺโธ น ภเวยฺย, เสสวณฺโณปิฯ ตาทิสญฺหิ วตฺถํ นีลกุมฺภิยา ปกฺขิตฺตมฺปิ สุนีลํ น โหติ, เสสกุมฺภีสุ ปกฺขิตฺตมฺปิ ปีตกาทิวณฺณํ น โหติ, มิลาตนีล กุรณฺฑ-กณิการ-พนฺธุชีวก-กณวีรปุปฺผวณฺณเมว โหติฯ ตํ กิสฺส เหตูติ ตํ วตฺถํ กิสฺส เหตุ กิํ การณา อีทิสํ โหติ, ตสฺมิํ วา วตฺเถ รงฺคชาตํ กิสฺส เหตุ อีทิสํ ทุรตฺตวณฺณํ อปริสุทฺธวณฺณํ โหตีติ? ยสฺมา ปนสฺส วตฺถสฺส สํกิลิฏฺฐภาโวเยเวตฺถ การณํ, น อญฺญํ กิญฺจิ, ตสฺมา ‘‘อปริสุทฺธตฺตา, ภิกฺขเว, วตฺถสฺสา’’ติ อาหฯ

เอวเมว โขติ อุปมาสมฺปฏิปาทนํฯ จิตฺเต สํกิลิฏฺเฐติ จิตฺตมฺหิ สํกิลิฏฺฐมฺหิฯ กสฺมา ปน ภควา สํกิลิฏฺฐวตฺเถน โอปมฺมํ อกาสีติ เจ, วายามมหปฺผลทสฺสนตฺถํฯ ยถา หิ อาคนฺตุเกหิ มเลหิ สํกิลิฏฺฐํ วตฺถํ ปกติยา ปณฺฑรตฺตา ปุน โธวียมานํ ปณฺฑรํ โหติ, น ตตฺถ ชาติกาฬเก วิย เอฬกโลเม วายาโม นิปฺผโล โหติ, เอวํ จิตฺตมฺปิ อาคนฺตุเกหิ กิเลเสหิ สํกิลิฏฺฐํฯ ปกติยา ปน ตํ สกเลปิ ปฏิสนฺธิภวงฺควาเร ปณฺฑรเมวฯ

ยถาห – ‘‘ปภสฺสรมิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐ’’นฺติ (อ. นิ. 1.51)ฯ ตํ วิโสธียมานํ สกฺกา ปภสฺสรตรํ กาตุํ, น ตตฺถ วายาโม นิปฺผโลติ เอวํ วายามมหปฺผลทสฺสนตฺถํ สํกิลิฏฺฐวตฺเถน โอปมฺมํ อกาสีติ เวทิตพฺโพฯ

ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขาติ อีทิเส จิตฺเต ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขิตพฺพา, ทุคฺคติํ เอว เอส ปาปุณิสฺสติ , นาญฺญนฺติ เอวํ ทุคฺคติ อิจฺฉิตพฺพา, อวสฺสํ ภาวีติ วุตฺตํ โหติฯ สา จายํ ทุคฺคติ นาม ปฏิปตฺติทุคฺคติ, คติทุคฺคตีติ ทุวิธา โหติฯ ปฏิปตฺติทุคฺคติปิ อคาริยปฏิปตฺติทุคฺคติ, อนคาริยปฏิปตฺติทุคฺคตีติ ทุวิธา โหติฯ

อคาริโย หิ สํกิลิฏฺฐจิตฺโต ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สกเลปิ ทส อกุสลกมฺมปเถ ปูเรติ, อยมสฺส อคาริยปฏิปตฺติทุคฺคติฯ โส ตตฺถ ฐิโต กายสฺส เภทา นิรยมฺปิ คจฺฉติ, ติรจฺฉานโยนิมฺปิ, เปตฺติวิสยมฺปิ คจฺฉติ, อยมสฺส คติทุคฺคติฯ

อนคาริโยปิ อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิโต สํกิลิฏฺฐจิตฺโต ทูเตยฺยปหิณคมนํ คจฺฉติ, เวชฺชกมฺมํ กโรติ, สงฺฆเภทาย เจติยเภทาย ปรกฺกมติ, เวฬุทานาทีหิ ชีวิกํ กปฺเปติ, สกลมฺปิ อนาจารํ อโคจรญฺจ ปริปูเรติ, อยมสฺส อนคาริยปฏิปตฺติทุคฺคติฯโส ตตฺถ ฐิโต กายสฺส เภทา นิรยมฺปิ คจฺฉติ, ติรจฺฉานโยนิมฺปิ, เปตฺติวิสยมฺปิ คจฺฉติ สมณยกฺโข นาม โหติ สมณเปโต, อาทิตฺเตหิ สงฺฆาฏิอาทีหิ สมฺปชฺชลิตกาโย อฏฺฏสฺสรํ กโรนฺโต วิจรติ, อยมสฺส คติทุคฺคติฯ

เสยฺยถาปีติ สุกฺกปกฺขํ ทสฺเสตุมารทฺโธ, ตสฺสตฺโถ กณฺหปกฺเข วุตฺตปจฺจนีเกเนว เวทิตพฺโพฯ เอตฺถาปิ จ สุคติ นาม ปฏิปตฺติสุคติ คติสุคตีติ ทุวิธา โหติฯ ปฏิปตฺติสุคติปิ อคาริยปฏิปตฺติสุคติ อนคาริยปฏิปตฺติสุคตีติ ทุวิธา โหติฯ อคาริโย หิ ปริสุทฺธจิตฺโต ปาณาติปาตาปิ วิรมติ, อทินฺนาทานาปิ, สกเลปิ ทส กุสลกมฺมปเถ ปริปูเรติ, อยมสฺส อคาริยปฏิปตฺติสุคติฯ โส ตตฺถ ฐิโต กายสฺส เภทา มนุสฺสมหนฺตตมฺปิ เทวมหนฺตตมฺปิ อุปปชฺชติ, อยมสฺส คติสุคติฯ

อนคาริโยปิ อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิตฺวา ปริสุทฺธจิตฺโต จตุปาริสุทฺธิสีลํ โสเธติ, เตรส ธุตงฺคานิ สมาทิยติ, อฏฺฐติํสารมฺมเณสุ อตฺตโน อนุกูลกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ปนฺตเสนาสเน ปฏิเสวมาโน กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ฌานสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวติ…เป.… อนาคามิมคฺคํ ภาเวติ, อยมสฺส อนคาริยปฏิปตฺติสุคติฯ โส ตตฺถ ฐิโต กายสฺส เภทา มนุสฺสโลเก วา ตีสุ มหากุเลสุ, ฉสุ วา กามาวจรเทเวสุ, ทสสุ วา พฺรหฺมภวเนสุ , ปญฺจสุ วา สุทฺธาวาเสสุ, จตูสุ วา อารุปฺเปสุ อุปปชฺชติ, อยมสฺส คติสุคตีติฯ

[71] เอวํ สํกิลิฏฺเฐ จิตฺเต ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา, อสํกิลิฏฺเฐ จ สุคตีติ วตฺวา อิทานิ เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ จิตฺตํ สํกิลิฏฺฐํ โหติ, เต ทสฺเสนฺโต กตเม จ, ภิกฺขเว, จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา ? อภิชฺฌา วิสมโลโภติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สกภณฺเฑ ฉนฺทราโค อภิชฺฌา, ปรภณฺเฑ วิสมโลโภฯ อถ วา สกภณฺเฑ วา ปรภณฺเฑ วา โหตุ, ยุตฺตปตฺตฏฺฐาเน ฉนฺทราโค อภิชฺฌา, อยุตฺตาปตฺตฏฺฐาเน วิสมโลโภฯ เถโร ปนาห ‘‘กิสฺส วินิพฺโภคํ กโรถ, ยุตฺเต วา อยุตฺเต วา โหตุ, ‘ราโค วิสมํ โทโส วิสมํ โมโห วิสม’นฺติ (วิภ. 924) วจนโต น โกจิ โลโภ อวิสโม นาม, ตสฺมา โลโภเยว อภิชฺฌายนฏฺเฐน อภิชฺฌา, วิสมฏฺเฐน วิสมํ, เอกตฺถเมตํ พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติฯ โส ปเนส อภิชฺฌาวิสมโลโภ อุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตํ ทูเสติ, โอภาสิตุํ น เทติฯ ตสฺมา ‘‘จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติ วุจฺจติฯ

ยถา เจส, เอวํ นววิธอาฆาตวตฺถุสมฺภโว พฺยาปาโทฯ ทสวิธอาฆาตวตฺถุสมฺภโว โกโธฯ ปุนปฺปุนํ จิตฺตปริโยนนฺธโน อุปนาโหฯ อคาริยสฺส วา อนคาริยสฺส วา สุกตกรณวินาสโน มกฺโขฯ อคาริโยปิ หิ เกนจิ อนุกมฺปเกน ทลิทฺโท สมาโน อุจฺเจ ฐาเน ฐปิโต, อปเรน สมเยน ‘‘กิํ ตยา มยฺหํ กต’’นฺติ ตสฺส สุกตกรณํ วินาเสติฯ

อนคาริโยปิ สามเณรกาลโต ปภุติ อาจริเยน วา อุปชฺฌาเยน วา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุทฺเทสปริปุจฺฉาหิ จ อนุคฺคเหตฺวา ธมฺมกถานยปกรณโกสลฺลาทีนิ สิกฺขาปิโต, อปเรน สมเยน ราชราชมหามตฺตาทีหิ สกฺกโต ครุกโต อาจริยุปชฺฌาเยสุ อจิตฺตีกโต จรมาโน ‘‘อยํ อมฺเหหิ ทหรกาเล เอวํ อนุคฺคหิโต สํวฑฺฒิโต จ, อถ ปนิทานิ นิสฺสิเนโห ชาโต’’ติ วุจฺจมาโน ‘‘กิํ มยฺหํ ตุมฺเหหิ กต’’นฺติ เตสํ สุกตกรณํ วินาเสติ, ตสฺส โส สุกตกรณวินาสโน มกฺโข อุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตํ ทูเสติ, โอภาสิตุํ น เทติฯ ตสฺมา ‘‘จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติ วุจฺจติฯ

ยถา จายํ, เอวํ พหุสฺสุเตปิ ปุคฺคเล อชฺโฌตฺถริตฺวา ‘‘อีทิสสฺส เจว พหุสฺสุตสฺส อนิยตา คติ, ตว วา มม วา โก วิเสโส’’ติอาทินา นเยน อุปฺปชฺชมาโน ยุคคฺคาหคาหี ปฬาโสฯ ปเรสํ สกฺการาทีนิ ขียนา อิสฺสาฯ อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวํ อสหมานํ มจฺฉริยํฯ วญฺจนิกจริยภูตา มายาฯ เกราฏิกภาเวน อุปฺปชฺชมานํ สาเฐยฺยํฯ เกราฏิโก หิ อายตนมจฺโฉ วิย โหติฯ อายตนมจฺโฉ นาม กิร มจฺฉานํ นงฺคุฏฺฐํ ทสฺเสติ สปฺปานํ สีสํ , ‘‘ตุมฺเหหิ สทิโส อห’’นฺติ ชานาเปตุํฯ เอวเมว เกราฏิโก ปุคฺคโล ยํ ยํ สุตฺตนฺติกํ วา อาภิธมฺมิกํ วา อุปสงฺกมติ, ตํ ตํ เอวํ วทติ ‘‘อหํ ตุมฺหากํ พทฺธจโร, ตุมฺเห มยฺหํ อนุกมฺปกา, นาหํ ตุมฺเห มุญฺจามี’’ติ ‘‘เอวเมเต ‘สคารโว อยํ อมฺเหสุ สปฺปติสฺโส’ติ มญฺญิสฺสนฺตี’’ติฯ ตสฺเสตํ เกราฏิกภาเวน อุปฺปชฺชมานํ สาเฐยฺยํ อุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตํ ทูเสติ, โอภาสิตุํ น เทติฯ ตสฺมา ‘‘จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติ วุจฺจติฯ

ยถา เจตํ, เอวํ วาตภริตภสฺตสทิสถทฺธภาวปคฺคหิตสิรอนิวาตวุตฺติการกรโณ ถมฺโภฯ ตทุตฺตริกรโณ สารมฺโภฯ โส ทุวิเธน ลพฺภติ อกุสลวเสน เจว กุสลวเสน จฯ ตตฺถ อคาริยสฺส ปเรน กตํ อลงฺการาทิํ ทิสฺวา ตทฺทิคุณกรเณน อุปฺปชฺชมาโน, อนคาริยสฺส จ ยตฺตกํ ยตฺตกํ ปโร ปริยาปุณาติ วา กเถติ วา, มานวเสน ตทฺทิคุณตทฺทิคุณกรเณน อุปฺปชฺชมาโน อกุสโลฯ

อคาริยสฺส ปน ปรํ เอกํ สลากภตฺตํ เทนฺตํ ทิสฺวา อตฺตนา ทฺเว วา ตีณิ วา ทาตุกามตาย อุปฺปชฺชมาโน, อนคาริยสฺส จ ปเรน เอกนิกาเย คหิเต มานํ อนิสฺสาย เกวลํ ตํ ทิสฺวา อตฺตนา อาลสิยํ อภิภุยฺย ทฺเว นิกาเย คเหตุกามตาย อุปฺปชฺชมาโน กุสโลฯ อิธ ปน อกุสโล อธิปฺเปโตฯ อยญฺหิ อุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตํ ทูเสติ, โอภาสิตุํ น เทติฯ ตสฺมา ‘‘จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติ วุจฺจติฯ

ยถา จายํ, เอวํ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย จิตฺตสฺส อุณฺณติวเสน ปวตฺตมาโน มาโน, อจฺจุณฺณติวเสน อติมาโน, มทคฺคหณากาโร มโท, กามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺควเสน อุปฺปชฺชมาโน ปมาโท อุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตํ ทูเสติ, โอภาสิตุํ น เทติฯ ตสฺมา ‘‘จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติ วุจฺจติฯ

กสฺมา ปน ภควา อุปกฺกิเลสํ ทสฺเสนฺโต โลภมาทิํ กตฺวา ทสฺเสตีติ? ตสฺส ปฐมุปฺปตฺติโตฯ สพฺพสตฺตานญฺหิ ยตฺถ กตฺถจิ อุปปนฺนานํ อนฺตมโส สุทฺธาวาสภูมิยมฺปิ สพฺพปฐมํ ภวนิกนฺติวเสน โลโภ อุปฺปชฺชติ, ตโต อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปปจฺจยํ ปฏิจฺจ ยถาสมฺภวํ อิตเร, น จ เอเต โสฬเสว จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา, เอเตน ปน นเยน สพฺเพปิ กิเลสา คหิตาเยว โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

[72] เอตฺตาวตา สํกิเลสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โวทานํ ทสฺเสนฺโต ส โข โส, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิติ วิทิตฺวาติ เอวํ ชานิตฺวาฯ ปชหตีติ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน อริยมคฺเคน ปชหติฯ ตตฺถ กิเลสปฏิปาฏิยา มคฺคปฏิปาฏิยาติ ทฺวิธา ปหานํ เวทิตพฺพํฯ กิเลสปฏิปาฏิยา ตาว อภิชฺฌาวิสมโลโภ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโทติ อิเม ฉ กิเลสา อรหตฺตมคฺเคน ปหียนฺติฯ พฺยาปาโท โกโธ อุปนาโห ปมาโทติ อิเม จตฺตาโร กิเลสา อนาคามิมคฺเคน ปหียนฺติฯ มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยนฺติ อิเม ฉ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺตีติฯ มคฺคปฏิปาฏิยา ปน, โสตาปตฺติมคฺเคน มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยนฺติ อิเม ฉ ปหียนฺติฯ อนาคามิมคฺเคน พฺยาปาโท โกโธ อุปนาโห ปมาโทติ อิเม จตฺตาโรฯ อรหตฺตมคฺเคน อภิชฺฌาวิสมโลโภ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโทติ อิเม ฉ ปหียนฺตีติฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน อิเม กิเลสา โสตาปตฺติมคฺควชฺฌา วา โหนฺตุ, เสสมคฺควชฺฌา วา, อถ โข อนาคามิมคฺเคเนว ปหานํ สนฺธาย ‘‘อภิชฺฌาวิสมโลภํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหตี’’ติอาทิมาหาติ เวทิตพฺพาฯ อยเมตฺถ ปเวณิมคฺคาคโต สมฺภโว, โส จ อุปริ จตุตฺถมคฺคสฺเสว นิทฺทิฏฺฐตฺตา ยุชฺชติ, ตติยมคฺเคน ปหีนาวเสสานญฺหิ วิสมโลภาทีนํ เตน ปหานํ โหติ, เสสานํ อิมินาวฯ เยปิ หิ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, เตปิ ตํสมุฏฺฐาปกจิตฺตานํ อปฺปหีนตฺตา อนาคามิมคฺเคเนว สุปฺปหีนา โหนฺตีติฯ เกจิ ปน ปฐมมคฺเคน เจตฺถ ปหานํ วณฺณยนฺติ, ตํ ปุพฺพาปเรน น สนฺธิยติฯ เกจิ วิกฺขมฺภนปฺปหานมฺปิ, ตํ เตสํ อิจฺฉามตฺตเมวฯ

[73] ยโต โข, ภิกฺขเวติ เอตฺถ ยโตติ ยมฺหิ กาเลฯ ปหีโน โหตีติ อนาคามิมคฺคกฺขเณ ปหานํ สนฺธาเยวาหฯ

[74] โส พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทนาติ เอตํ ‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อภิชฺฌาวิสมโลโภ ปหีโน โหติ, โส พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหตี’’ติ เอวํ เอกเมเกน ปเทน โยเชตพฺพํฯ อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน อนาคามิมคฺเคน โลกุตฺตรปฺปสาโท อาคโต, อถสฺส อปเรน สมเยน พุทฺธคุเณ ธมฺมคุเณ สงฺฆคุเณ จ อนุสฺสรโต โลกิโย อุปฺปชฺชติ, ตมสฺส สพฺพมฺปิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ ปสาทํ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทนา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อเวจฺจปฺปสาเทนาติ พุทฺธธมฺมสงฺฆคุณานํ ยาถาวโต ญาตตฺตา อจเลน อจฺจุเตน ปสาเทนฯ อิทานิ ยถา ตสฺส ภิกฺขุโน อนุสฺสรโต โส อเวจฺจปฺปสาโท อุปฺปนฺโน, ตํ วิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา นเยน ตีณิ อนุสฺสติฏฺฐานานิ วิตฺถาเรสิฯ เตสํ อตฺถวณฺณนา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค อนุสฺสติกถายํ วุตฺตาฯ

[75] เอวมสฺส โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ ปสาทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิเลสปฺปหานํ อเวจฺจปฺปสาทสมนฺนาคตญฺจ ปจฺจเวกฺขโต อุปฺปชฺชมานํ โสมนสฺสาทิอานิสํสํ ทสฺเสนฺโต ยโถธิ โข ปนสฺสาติอาทิมาหฯ อนาคามิสฺส หิ ปจฺจนฺเต วุฏฺฐิตํ โจรุปทฺทวํ วูปสเมตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขโต มหานคเร วสนฺตสฺส รญฺโญ วิย อิเม จิเม จ มม กิเลสา ปหีนาติ อตฺตโน กิเลสปฺปหานํ ปจฺจเวกฺขโต พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ ตํ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘ยโถธิ โข ปนสฺสา’’ติอาทิมาหฯ

ตสฺสตฺโถ – ยฺวายํ อนาคามี ภิกฺขุ เอวํ ‘‘พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ…เป.… ธมฺเม…เป.… สงฺเฆ…เป.… อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ, ตสฺส ยโถธิ โข จตฺตํ โหติ ปฏินิสฺสฏฺฐํ, สกสกโอธิวเสน จตฺตเมว โหติ, ตํ ตํ กิเลสชาตํ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺฐํฯ สกสกโอธิวเสนาติ ทฺเว โอธี กิเลโสธิ จ มคฺโคธิ จฯ ตตฺถ กิเลโสธิวเสนาปิ เย กิเลสา ยํ มคฺควชฺฌา, เต อญฺญมคฺควชฺเฌหิ อมิสฺสา หุตฺวา สเกเนว โอธินา ปหีนาฯ มคฺโคธิวเสนาปิ เย กิเลสา เยน มคฺเคน ปหาตพฺพา, เตน เตเยว ปหีนา โหนฺติฯ เอวํ สกสกโอธิวเสน ตํ ตํ กิเลสชาตํ จตฺตเมว โหติ ปฏินิสฺสฏฺฐํ, ตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา จ ลทฺธโสมนสฺโส ตตุตฺตริปิ โส ‘‘พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโตมฺหี’’ติ ลภติ อตฺถเวทนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ยโตธิ โขติปิ ปาโฐฯ ตสฺส วเสน อยมตฺโถ, อสฺส ภิกฺขุโน ยโตธิ โข ปน จตฺตํ โหติ ปฏินิสฺสฏฺฐํฯ ตตฺถ ยโตติ การณวจนํ, ยสฺมาติ วุตฺตํ โหติฯ โอธีติ เหฏฺฐา ตโย มคฺคา วุจฺจนฺติฯ กสฺมา? เต หิ โอธิํ กตฺวา โกฏฺฐาสํ กตฺวา อุปริมคฺเคน ปหาตพฺพกิเลเส ฐเปตฺวา ปชหนฺติ, ตสฺมา โอธีติ วุจฺจนฺติฯ อรหตฺตมคฺโค ปน กิญฺจิ กิเลสํ อนวเสเสตฺวา ปชหติ, ตสฺมา อโนธีติ วุจฺจติฯ อิมสฺส จ ภิกฺขุโน เหฏฺฐามคฺคตฺตเยน จตฺตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยโตธิ โข ปนสฺส จตฺตํ โหตี’’ติฯ ตตฺถ โข ปนาติ นิปาตมตฺตํฯ อยํ ปน ปิณฺฑตฺโถฯ ยสฺมา อสฺส โอธิ จตฺตํ โหติ ปฏินิสฺสฏฺฐํ, ตสฺมา ตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา จ ลทฺธโสมนสฺโส ตตุตฺตริปิ โส ‘‘พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโตมฺหี’’ติ ลภติ อตฺถเวทนฺติ ยถาปาฬิ เนตพฺพํฯ

ตตฺถ จตฺตนฺติ อิทํ สกภาวปริจฺจชนวเสน วุตฺตํฯ วนฺตนฺติ อิทํ ปน อนาทิยนภาวทสฺสนวเสนฯ มุตฺตนฺติ อิทํ สนฺตติโต วินิโมจนวเสนฯ ปหีนนฺติ อิทํ มุตฺตสฺสปิ กฺวจิ อนวฏฺฐานทสฺสนวเสนฯ

ปฏินิสฺสฏฺฐนฺติ อิทํ ปุพฺเพ อาทินฺนปุพฺพสฺส ปฏินิสฺสคฺคทสฺสนวเสน ปฏิมุขํ วา นิสฺสฏฺฐภาวทสฺสนวเสน ภาวนาพเลน อภิภุยฺย นิสฺสฏฺฐภาวทสฺสนวเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ ลภติ อตฺถเวทํ ลภติ ธมฺมเวทนฺติ เอตฺถ พุทฺธาทีสุ อเวจฺจปฺปสาโทเยว อรณียโต อตฺโถ, อุปคนฺตพฺพโตติ วุตฺตํ โหติฯ ธารณโต ธมฺโม, วินิปติตุํ อปฺปทานโตติ วุตฺตํ โหติฯ เวโทติ คนฺโถปิ ญาณมฺปิ โสมนสฺสมฺปิฯ ‘‘ติณฺณํ เวทานํ ปารคู’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.256) หิ คนฺโถ ‘‘เวโท’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺญา, อกิญฺจนํ กามภาเว อสตฺต’’นฺติอาทีสุ (สุ. นิ. 1065) ญาณํฯ ‘‘เย เวทชาตา วิจรนฺติ โลเก’’ติอาทีสุ โสมนสฺสํฯ อิธ ปน โสมนสฺสญฺจ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตญาณญฺจ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา ‘‘ลภติ อตฺถเวทํ ลภติ ธมฺมเวทนฺติ อเวจฺจปฺปสาทารมฺมณโสมนสฺสญฺจ โสมนสฺสมยญาณญฺจ ลภตี’’ติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อถ วา อตฺถเวทนฺติ อเวจฺจปฺปสาทํ ปจฺจเวกฺขโต อุปฺปนฺนํ วุตฺตปฺปการเมว เวทํฯ ธมฺมเวทนฺติ อเวจฺจปฺปสาทสฺส เหตุํ โอธิโส กิเลสปฺปหานํ ปจฺจเวกฺขโต อุปฺปนฺนํ วุตฺตปฺปการเมว เวทนฺติ เอวมฺปิ เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 718-719)ฯ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺชนฺติ ตเมว อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ อตฺถธมฺมานิสํสภูตํ เวทญฺจ ปจฺจเวกฺขโต อุปฺปนฺนํ ปาโมชฺชํฯ ตญฺหิ อนวชฺชลกฺขเณน ปจฺจเวกฺขณาการปฺปวตฺเตน ธมฺเมน อุปสญฺหิตนฺติ วุจฺจติฯ ปมุทิตสฺส ปีติ ชายตีติ อิมินา ปาโมชฺเชน ปมุทิตสฺส นิรามิสา ปีติ ชายติฯ ปีติมนสฺสาติ ตาย ปีติยา ปีณิตมนสฺสฯ กาโย ปสฺสมฺภตีติ กาโยปิ ปสฺสทฺโธ โหติ วูปสนฺตทรโถฯ ปสฺสทฺธกาโย สุขนฺติ เอวํ วูปสนฺตกายทรโถ เจตสิกํ สุขํ ปฏิสํเวเทติฯ จิตฺตํ สมาธิยตีติ จิตฺตํ สมฺมา อาธิยติ อปฺปิตํ วิย อจลํ ติฏฺฐติฯ

[76] เอวมสฺส กิเลสปฺปหานํ อเวจฺจปฺปสาทสมนฺนาคตํ ปจฺจเวกฺขโต อุปฺปชฺชมานํ โสมนสฺสาทิอานิสํสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘ยโถธิ โข ปน เม’’ติ วาเรน ตสฺส ปจฺจเวกฺขณาย ปวตฺตาการํ ปกาเสตฺวา ตสฺเสว อนาคามิมคฺคานุภาวสูจกํ ผลํ ทสฺเสนฺโต ส โข โส, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เอวํสีโลติ ตสฺส อนาคามิมคฺคสมฺปยุตฺตํ สีลกฺขนฺธํ ทสฺเสติฯ เอวํธมฺโม เอวํปญฺโญติ ตํสมฺปยุตฺตเมว สมาธิกฺขนฺธํ ปญฺญากฺขนฺธญฺจ ทสฺเสติฯ สาลีนนฺติ โลหิตสาลิคนฺธสาลิอาทีนํ อเนกรูปานํฯ ปิณฺฑปาตนฺติ โอทนํฯ วิจิตกาฬกนฺติ อปนีตกาฬกํฯ เนวสฺส ตํ โหติ อนฺตรายายาติ ตสฺส เอวํวิธสฺส ภิกฺขุโน ตํ วุตฺตปฺปการปิณฺฑปาตโภชนํ มคฺคสฺส วา ผลสฺส วา เนว อนฺตรายาย โหติ, ปฏิลทฺธคุณสฺส หิ ตํ กิมนฺตรายํ กริสฺสติ? โยปิสฺส อปฺปฏิลทฺโธ จตุตฺถมคฺโค จ ผลํ จ ตปฺปฏิลาภาย วิปสฺสนํ อารภโตปิ เนวสฺส ตํ โหติ อนฺตรายาย, อนฺตรายํ กาตุํ อสมตฺถเมว โหติฯ กสฺมา? วุตฺตปฺปการสีลธมฺมปญฺญาสงฺคเหน มคฺเคน วิสุทฺธจิตฺตตฺตาฯ

ยสฺมา เจตฺถ เอตเทว การณํ, ตสฺมา ตทนุรูปํ อุปมํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อจฺฉนฺติ วิปฺปสนฺนํฯ ปริสุทฺธํ มลวิคเมนฯ ปริโยทาตํ ปภสฺสรตายฯ อุกฺกามุขนฺติ สุวณฺณการานํ มูสามุขํฯ สุวณฺณการานํ มูสา หิ อิธ อุกฺกา, อญฺญตฺถ ปน ทีปิกาทโยปิ วุจฺจนฺติฯ ‘‘อุกฺกาสุ ธารียมานาสู’’ติ (ที. นิ. 1.159) หิ อาคตฏฺฐาเน ทีปิกา ‘‘อุกฺกา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘อุกฺกํ พนฺเธยฺย, อุกฺกํ พนฺธิตฺวา อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปยฺยา’’ติ (ม. นิ. 3.360) อาคตฏฺฐาเน องฺคารกปลฺลํฯ ‘‘กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหี’’ติ (ชา. 2.22.649) อาคตฏฺฐาเน กมฺมารุทฺธนํฯ ‘‘เอวํวิปาโก อุกฺกาปาโต ภวิสฺสตี’’ติ (ที. นิ. 1.24) อาคตฏฺฐาเน วาตเวโค ‘‘อุกฺกา’’ติ วุจฺจติฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน อญฺเญสุ จ เอวรูเปสุ ‘‘สณฺฑาเสน ชาตรูปํ คเหตฺวา อุกฺกามุเข ปกฺขิปตี’’ติ อาคตฏฺฐาเนสุ สุวณฺณการานํ มูสา ‘‘อุกฺกา’’ติ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺรายํ อุปมาสํสนฺทนา – สํกิลิฏฺฐวตฺถํ วิย หิ สํกิลิฏฺฐชาตรูปํ วิย จ อิมสฺส ภิกฺขุโน ปุถุชฺชนกาเล กามราคาทิมลานุคตํ จิตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ อจฺโฉทกํ วิย อุกฺกามุขํ วิย จ อนาคามิมคฺโคฯ

ตํ อุทกํ อุกฺกามุขญฺจ อาคมฺม วตฺถสุวณฺณานํ ปริสุทฺธตา วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วุตฺตปฺปการสีลธมฺมปญฺญาสงฺคหํ อนาคามิมคฺคํ อาคมฺม วิสุทฺธจิตฺตตาติฯ

[77] โส เมตฺตาสหคเตน เจตสาติ ยถานุสนฺธิวเสน เทสนา อาคตาฯ ตโย หิ อนุสนฺธี ปุจฺฉานุสนฺธิ อชฺฌาสยานุสนฺธิ ยถานุสนฺธีติฯ ตตฺถ ‘‘เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘สิยา นุ โข, ภนฺเต, พหิทฺธา อสติ ปริตสฺสนา’ติ? ‘สิยา ภิกฺขู’ติ ภควา อโวจา’’ติ (ม. นิ. 1.242)ฯ เอวํ ปุจฺฉนฺตานํ วิสฺสชฺชิตสุตฺตวเสน ปุจฺฉานุสนฺธิ เวทิตพฺโพฯ ‘‘สิยา โข ปน เต พฺราหฺมณ เอวมสฺส, อชฺชาปิ นูน สมโณ โคตโม อวีตราโค’’ติ (ม. นิ. 1.55) เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา วุตฺตสฺส สุตฺตสฺส วเสน อชฺฌาสยานุสนฺธิ เวทิตพฺโพฯ เยน ปน ธมฺเมน อาทิมฺหิ เทสนา อุฏฺฐิตา, ตสฺส ธมฺมสฺส อนุรูปธมฺมวเสน วา ปฏิปกฺขวเสน วา เยสุ สุตฺเตสุ อุปริ เทสนา อาคจฺฉติ, เตสํ วเสน ยถานุสนฺธิ เวทิตพฺโพ ฯ เสยฺยถิทํ, อากงฺเขยฺยสุตฺเต เหฏฺฐา สีเลน เทสนา อุฏฺฐิตา, อุปริ ฉ อภิญฺญา อาคตาฯ กกจูปเม เหฏฺฐา อกฺขนฺติยา อุฏฺฐิตา, อุปริ กกจูปโมวาโท อาคโตฯ อลคทฺเท เหฏฺฐา ทิฏฺฐิปริทีปเนน อุฏฺฐิตา, อุปริ ติปริวฏฺฏสุญฺญตาปกาสนา อาคตา, จูฬอสฺสปุเร เหฏฺฐา กิเลสปริทีปเนน อุฏฺฐิตา, อุปริ พฺรหฺมวิหารา อาคตาฯ โกสมฺพิยสุตฺเต เหฏฺฐา ภณฺฑเนน อุฏฺฐิตา, อุปริ สารณียธมฺมา อาคตาฯ อิมสฺมิมฺปิ วตฺถสุตฺเต เหฏฺฐา กิเลสปริทีปเนน อุฏฺฐิตา, อุปริ พฺรหฺมวิหารา อาคตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยถานุสนฺธิวเสน เทสนา อาคตา’’ติฯ พฺรหฺมวิหาเรสุ ปน อนุปทวณฺณนา จ ภาวนานโย จ สพฺโพ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโตฯ

[78] เอวํ ภควา อภิชฺฌาทีนํ อุปกฺกิเลสานํ ปฏิปกฺขภูตํ สพฺพโส จ กามราคพฺยาปาทปฺปหาเนน วิหตปจฺจตฺถิกตฺตา ลทฺธปทฏฺฐานํ ตสฺส อนาคามิโน พฺรหฺมวิหารภาวนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิสฺส อรหตฺตาย วิปสฺสนํ ทสฺเสตฺวา อรหตฺตปฺปตฺติํ ทสฺเสตุํ โส อตฺถิ อิทนฺติอาทิมาหฯ

ตสฺสตฺโถ – โส อนาคามี เอวํ ภาวิตพฺรหฺมวิหาโร เอเตสํ พฺรหฺมวิหารานํ ยโต กุโตจิ วุฏฺฐาย เต เอว พฺรหฺมวิหารธมฺเม นามวเสน เตสํ นิสฺสยํ หทยวตฺถุํ วตฺถุนิสฺสยานิ ภูตานีติ อิมินา นเยน ภูตุปาทายธมฺเม รูปวเสน จ ววตฺถเปตฺวา อตฺถิ อิทนฺติ ปชานาติ, เอตฺตาวตาเนน ทุกฺขสจฺจววตฺถานํ กตํ โหติฯ ตโต ตสฺส ทุกฺขสฺส สมุทยํ ปฏิวิชฺฌนฺโต อตฺถิ หีนนฺติ ปชานาติ, เอตฺตาวตาเนน สมุทยสจฺจววตฺถานํ กตํ โหติฯ ตโต ตสฺส ปหานุปายํ วิจินนฺโต อตฺถิ ปณีตนฺติ ปชานาติ, เอตฺตาวตาเนน มคฺคสจฺจววตฺถานํ กตํ โหติฯ ตโต เตน มคฺเคน อธิคนฺตพฺพฏฺฐานํ วิจินนฺโต อตฺถิ อุตฺตริ อิมสฺส สญฺญาคตสฺส นิสฺสรณนฺติ ปชานาติ, อิมสฺส มยา อธิคตสฺส พฺรหฺมวิหารสญฺญาคตสฺส อุตฺตริ นิสฺสรณํ นิพฺพานํ อตฺถีติ เอวํ ปชานาตีติ อธิปฺปาโย, เอตฺตาวตาเนน นิโรธสจฺจววตฺถานํ กตํ โหติฯ ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโตติ ตสฺส วิปสฺสนาปญฺญาย เอวํ จตูหิ อากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ ชานโต, มคฺคปญฺญาย เอวํ ปสฺสโต, ภยเภรเว วุตฺตนเยเนว กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ…เป.… อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติฯ

เอวํ ยาว อรหตฺตา เทสนํ ปาเปตฺวา อิทานิ ยสฺมา ตสฺสํ ปริสติ นฺหานสุทฺธิโก พฺราหฺมโณ นิสินฺโน, โส เอวํ นฺหานสุทฺธิยา วณฺณํ วุจฺจมานํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตีติ ภควตา วิทิโต, ตสฺมา ตสฺส โจทนตฺถาย ‘‘อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สินาโต อนฺตเรน สินาเนนา’’ติ อิมํ ปาฏิเยกฺกํ อนุสนฺธิมาหฯ ตตฺถ อนฺตเรน สินาเนนาติ อพฺภนฺตเรน กิเลสวุฏฺฐานสินาเนนฯ

[79] สุนฺทริกภารทฺวาโชติ ภารทฺวาโช นาม โส พฺราหฺมโณ อตฺตโน โคตฺตวเสน, สุนฺทริกาย ปน นทิยา สินาตสฺส ปาปปฺปหานํ โหตีติ อยมสฺส ทิฏฺฐิ, ตสฺมา ‘‘สุนฺทริกภารทฺวาโช’’ติ วุจฺจติฯ โส ตํ ภควโต วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยํ สินานสุทฺธิํ วณฺเณม, สมโณปิ โคตโม ตเถว วณฺเณติ, สมานจฺฉนฺโท ทานิ เอส อมฺเหหี’’ติฯ

อถ ภควนฺตํ พาหุกํ นทิํ คนฺตฺวา ตํ ตตฺถ ปาปํ ปวาเหตฺวา อาคตํ วิย มญฺญมาโน อาห ‘‘คจฺฉติ ปน ภวํ โคตโม พาหุกํ นทิํ สินายิตุ’’นฺติ? ภควา ตสฺส คจฺฉามีติ วา น คจฺฉามีติ วา อวตฺวาเยว พฺราหฺมณสฺส ทิฏฺฐิสมุคฺฆาตํ กตฺตุกาโม ‘‘กิํ พฺราหฺมณ พาหุกาย นทิยา , กิํ พาหุกา นที กริสฺสตี’’ติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ กิํ ปโยชนํ พาหุกาย, กิํ สา กริสฺสติ? อสมตฺถา สา กสฺสจิ อตฺถาย, กิํ ตตฺถ คมิสฺสามีติ?

อถ พฺราหฺมโณ ตํ ปสํสนฺโต โลกฺขสมฺมตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ โลกฺขสมฺมตาติ ลูขภาวสมฺมตา, ลูขภาวนฺติ โจกฺขภาวํ, วิสุทฺธิภาวํ เทตีติ เอวํ สมฺมตาติ วุตฺตํ โหติฯ โลกฺยสมฺมตาติปิ ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ, เสฏฺฐํ โลกํ คมยตีติ เอวํ สมฺมตาติฯ ปุญฺญสมฺมตาติ ปุญฺญนฺติ สมฺมตาฯ ปวาเหตีติ คมยติ วิโสเธติฯ คาถาหิ อชฺฌภาสีติ คาถาหิ อภาสิฯ คาถา จ วุจฺจมานา ตทตฺถทีปนตฺถเมว วา คาถารุจิกานํ วุจฺจติ, วิเสสตฺถทีปนตฺถํ วาฯ อิธ ปเนตา อุภยตฺถทีปนตฺถํ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

พาหุกนฺติ อิทเมว หิ เอตฺถ วจนํ ตทตฺถทีปกํ, เสสานิ วิเสสตฺถทีปกานิฯ ยเถว หิ พาหุกํ, เอวํ อธิกกฺกาทีนิปิ โลโก คจฺฉติ นฺหาเนน ปาปํ ปวาเหตุํฯ ตตฺถ เย เตสํ ฐานานํ อาสนฺนา โหนฺติ, เต ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ นฺหายนฺติฯ เย ทูรา, เต ยถากฺกมํ ทฺวิกฺขตฺตุํ สกิํ เอกทิวสนฺตรํ, เอวํ ยาว สํวจฺฉรนฺตรํ นฺหายนฺติฯ เย ปน สพฺพถาปิ คนฺตุํ น สกฺโกนฺติ, เต ฆเฏหิปิ ตโต อุทกํ อาหราเปตฺวา นฺหายนฺติฯ สพฺพญฺเจตํ นิรตฺถกํ, ตสฺมา อิมํ วิเสสตฺถํ ทีเปตุํ อธิกกฺกาทีนิปีติ อาหฯ

ตตฺถ อธิกกฺกนฺติ นฺหานสมฺภารวเสน ลทฺธโวหารํ เอกํ ติตฺถํ วุจฺจติฯ คยาติปิ มณฺฑลวาปิสณฺฐานํ ติตฺถเมว วุจฺจติฯ ปยาคาติ เอตมฺปิ คงฺคาย เอกํ ติตฺถเมว มหาปนาทสฺส รญฺโญ คงฺคายํ นิมุคฺคปาสาทสฺส โสปานสมฺมุขฏฺฐานํ, พาหุกา สุนฺทริกา สรสฺสตี พาหุมตีติ อิมา ปน จตสฺโส นทิโยฯ พาโลติ ทุปฺปญฺโญฯ ปกฺขนฺโทติ ปวิสนฺโตฯ น สุชฺฌตีติ กิเลสสุทฺธิํ น ปาปุณาติ, เกวลํ รโชชลฺลเมว ปวาเหติฯ

กิํ สุนฺทริกา กริสฺสตีติ สุนฺทริกา กิเลสวิโสธเน กิํ กริสฺสติ? น กิญฺจิ กาตุํ สมตฺถาติ อธิปฺปาโยฯ เอส นโย ปยาคพาหุกาสุฯ

อิเมหิ จ ตีหิ ปเทหิ วุตฺเตหิ อิตรานิปิ จตฺตาริ ลกฺขณาหารนเยน วุตฺตาเนว โหนฺติ, ตสฺมา ยเถว สุนฺทริกา ปยาคา พาหุกา น กิญฺจิ กโรนฺติ, ตถา อธิกกฺกาทโยปีติ เวทิตพฺพาฯ

เวรินฺติ ปาณาติปาตาทิปญฺจเวรสมนฺนาคตํฯ กตกิพฺพิสนฺติ กตลุทฺทกมฺมํฯ น หิ นํ โสธเยติ สุนฺทริกา วา ปยาคา วา พาหุกา วา น โสธเย, น โสเธตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปาปกมฺมินนฺติ ปาปเกหิ เวรกิพฺพิสกมฺเมหิ ยุตฺตํ, ลามกกมฺเม ยุตฺตํ วา เวรกิพฺพิสภาวํ อปฺปตฺเตหิ ขุทฺทเกหิปิ ปาเปหิ ยุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

สุทฺธสฺสาติ นิกฺกิเลสสฺสฯ สทา ผคฺคูติ นิจฺจมฺปิ ผคฺคุนีนกฺขตฺตเมวฯ ผคฺคุนมาเส กิร ‘‘อุตฺตรผคฺคุนทิวเส โย นฺหายติ, โส สํวจฺฉรํ กตปาปํ โสเธตี’’ติ เอวํ ทิฏฺฐิโก โส พฺราหฺมโณ, เตนสฺส ภควา ตํ ทิฏฺฐิํ ปฏิหนนฺโต อาห ‘‘สุทฺธสฺส เว สทา ผคฺคู’’ติฯ นิกฺกิเลสสฺส นิจฺจํ ผคฺคุนีนกฺขตฺตํ, อิตโร กิํ สุชฺฌตีติ? อุโปสโถ สทาติ สุทฺธสฺส จ จาตุทฺทสปนฺนรสาทีสุ อุโปสถงฺคานิ อสมาทิยโตปิ นิจฺจเมว อุโปสโถฯ สุทฺธสฺส สุจิกมฺมสฺสาติ นิกฺกิเลสตาย สุทฺธสฺส สุจีหิ จ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคตสฺสฯ สทา สมฺปชฺชเต วตนฺติ อีทิสสฺส จ กุสลูปสญฺหิตํ วตสมาทานมฺปิ นิจฺจํ สมฺปนฺนเมว โหตีติฯ อิเธว สินาหีติ อิมสฺมิํเยว มม สาสเน สินาหิฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ‘‘สเจ อชฺฌตฺติกกิเลสมลปฺปวาหนํ อิจฺฉสิ, อิเธว มม สาสเน อฏฺฐงฺคิกมคฺคสลิเลน สินาหิ, อญฺญตฺร หิ อิทํ นตฺถี’’ติฯ

อิทานิสฺส สปฺปายเทสนาวเสน ตีสุปิ ทฺวาเรสุ สุทฺธิํ ทสฺเสนฺโต สพฺพภูเตสุ กโรหิ เขมตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เขมตนฺติ อภยํ หิตภาวํ, เมตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตนสฺส มโนทฺวารสุทฺธิ ทสฺสิตา โหติฯ

สเจ มุสา น ภณสีติ เอเตนสฺส วจีทฺวารสุทฺธิฯ สเจ ปาณํ น หิํสสิ สเจ อทินฺนํ นาทิยสีติ เอเตหิ กายทฺวารสุทฺธิฯ สทฺทหาโน อมจฺฉรีติ เอเตหิ ปน นํ เอวํ ปริสุทฺธทฺวารํ สทฺธาสมฺปทาย จาคสมฺปทาย จ นิโยเชสิฯ

กิํ กาหสิ คยํ คนฺตฺวา, อุทปาโนปิ เต คยาติ อยํ ปน อุปฑฺฒคาถา, สเจ สพฺพภูเตสุ เขมตํ กริสฺสสิ, มุสา น ภณิสฺสสิ, ปาณํ น หนิสฺสสิ, อทินฺนํ นาทิยิสฺสสิ, สทฺธหาโน อมจฺฉรี ภวิสฺสสิ, กิํ กาหสิ คยํ คนฺตฺวา อุทปาโนปิ เต คยา , คยายปิ หิ เต นฺหายนฺตสฺส อุทปาเนปิ อิมาย เอว ปฏิปตฺติยา กิเลสสุทฺธิ, สรีรมลสุทฺธิ ปน อุภยตฺถ สมาติ เอวํ โยเชตพฺพํฯ ยสฺมา จ โลเก คยา สมฺมตตรา, ตสฺมา ตสฺส ภควา ‘‘คจฺฉติ ปน ภวํ โคตโม พาหุก’’นฺติ ปุฏฺโฐปิ ‘‘กิํ กาหสิ พาหุกํ คนฺตฺวา’’ติ อวตฺวา ‘‘กิํ กาหสิ คยํ คนฺตฺวา’’ติ อาหาติ เวทิตพฺโพฯ

[80] เอวํ วุตฺเตติ เอวมาทิ ภยเภรเว วุตฺตตฺตา ปากฏเมวฯ เอโก วูปกฏฺโฐติอาทีสุ ปน เอโก กายวิเวเกน ฯ วูปกฏฺโฐ จิตฺตวิเวเกนฯ อปฺปมตฺโต กมฺมฏฺฐาเน สติ อวิชหเนนฯ อาตาปี กายิกเจตสิกวีริยสงฺขาเตน อาตาเปนฯ ปหิตตฺโต กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตายฯ วิหรนฺโต อญฺญตรอิริยาปถวิหาเรนฯ นจิรสฺเสวาติ ปพฺพชฺชํ อุปาทาย วุจฺจติฯ กุลปุตฺตาติ ทุวิธา กุลปุตฺตา ชาติกุลปุตฺตา จ อาจารกุลปุตฺตา จ, อยํ ปน อุภยถาปิ กุลปุตฺโตฯ อคารสฺมาติ ฆราฯ อคารสฺส หิตํ อคาริยํ, กสิโครกฺขาทิกุฏุมฺพโปสนกมฺมํ วุจฺจติ, นตฺถิ เอตฺถ อคาริยนฺติ อนคาริยํ, ปพฺพชฺชาเยตํ อธิวจนํฯ ปพฺพชนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติ อุปสงฺกมนฺติฯ ตทนุตฺตรนฺติ ตํ อนุตฺตรํฯ พฺรหฺมจริยปริโยสานนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานํ, อรหตฺตผลนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺส หิ อตฺถาย กุลปุตฺตา ปพฺพชนฺติฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ ตสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ อตฺตนาเยว ปญฺญาย ปจฺจกฺขํ กตฺวา, อปรปฺปจฺจยํ กตฺวาติ อตฺโถฯ อุปสมฺปชฺช วิหาสีติ ปาปุณิตฺวา สมฺปาเทตฺวา วิหาสีติ, เอวํ วิหรนฺโต จ ขีณา ชาติ…เป.… อพฺภญฺญาสิฯ เอเตนสฺส ปจฺจเวกฺขณภูมิํ ทสฺเสติฯ

กตมา ปนสฺส ชาติ ขีณา? กถญฺจ นํ อพฺภญฺญาสีติ? วุจฺจเต, กามญฺเจตํ ภยเภรเวปิ วุตฺตํ, ตถาปิ นํ อิธ ปฐมปุริสวเสน โยชนานยสฺส ทสฺสนตฺถํ ปุน สงฺเขปโต ภณามฯ น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา, ปุพฺเพว ขีณตฺตาฯ น อนาคตา, ตตฺถ วายามาภาวโตฯ น ปจฺจุปฺปนฺนา, วิชฺชมานตฺตาฯ มคฺคสฺส ปน อภาวิตตฺตา ยา อุปฺปชฺเชยฺย เอกจตุปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ, สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา, ตํ โส มคฺคภาวนาย ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขิตฺวา กิเลสาภาเว วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ อายติํ อปฺปฏิสนฺธิกํ โหตีติ ชานนฺโต ชานาติฯ

วุสิตนฺติ วุตฺถํ ปริวุตฺถํ, กตํ จริตํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยภาวนาวเสน โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อิทานิ ปุนอิตฺถภาวาย เอวํโสฬสกิจฺจภาวาย, กิเลสกฺขยาย วา มคฺคภาวนา นตฺถีติฯ อถ วา, อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวโต อิมสฺมา เอวํปการา อิทานิ วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานา อปรํ ขนฺธสนฺตานํ นตฺถิฯ อิเม ปน ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺติ, ฉินฺนมูลโก รุกฺโข วิยาติ อพฺภญฺญาสิฯ อญฺญตโรติ เอโกฯ อรหตนฺติ อรหนฺตานํ, ภควโต สาวกานํ อรหตํ อพฺภนฺตโร อโหสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

วตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สลฺเลขสุตฺตวณฺณนา

[81] เอวํ เม สุตนฺติ สลฺเลขสุตฺตํฯ ตตฺถ มหาจุนฺโทติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ สายนฺหสมยนฺติ สายนฺหกาเลฯ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ เอตฺถ ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา สลฺลานํ นิลียนํ, เอกีภาโว ปวิเวโกติ วุตฺตํ โหติฯ โย ตโต วุฏฺฐิโต, โส ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต นาม โหติฯ อยํ ปน ยสฺมา ปฏิสลฺลานานํ อุตฺตมโต ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐาสิ, ตสฺมา ‘‘ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต’’ติ วุตฺโตฯ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวาติ สมทสนขุชฺชลวิภูสิเตน สิรสา ภควนฺตํ สกฺกจฺจํ วนฺทิตฺวา, อภิวาทาเปตฺวา วา ‘‘สุขี ภว, จุนฺทา’’ติ เอวํ วจีเภทํ การาเปตฺวา, ภควา ปน กิร วนฺทิโต สมาโน สุวณฺณทุนฺทุภิสทิสํ คีวํ ปคฺคยฺห กณฺณสุขํ เปมนิยํ อมตาภิเสกสทิสํ พฺรหฺมโฆสํ นิจฺฉาเรนฺโต ‘‘สุขี โหหี’’ติ ตสฺส ตสฺส นามํ คเหตฺวา วทติ, เอตํ อาจิณฺณํ ตถาคตานํฯ ตตฺริทํ สาธกสุตฺตํ, ‘‘สกฺโก, ภนฺเต, เทวานมินฺโท สามจฺโจ สปริชโน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตีติ, สุขี โหตุ ปญฺจสิข สกฺโก เทวานมินฺโท สามจฺโจ สปริชโน, สุขกามา หิ เทวา มนุสฺสา อสุรา นาคา คนฺธพฺพา, เย จญฺเญ สนฺติ ปุถุกายา’’ติฯ เอวญฺจ ปน ตถาคตา เอวรูเป มเหสกฺเข ยกฺเข อภิวทนฺตีติฯ

ยา อิมาติ อิทานิ วตฺตพฺพาภิมุขํ กโรนฺโต วิย อาหฯ อเนกวิหิตาติ นานปฺปการาฯ ทิฏฺฐิโยติ มิจฺฉาทิฏฺฐิโย ฯ โลเก อุปฺปชฺชนฺตีติ สตฺเตสุ ปาตุภวนฺติฯ อตฺตวาทปฺปฏิสํยุตฺตาติ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน อตฺตวาเทน ปฏิสํยุตฺตา, ตา วีสติ ภวนฺติฯ โลกวาทปฺปฏิสํยุตฺตาติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน โลกวาเทน ปฏิสํยุตฺตา, ตา อฏฺฐ โหนฺติ สสฺสโต, อสสฺสโต, สสฺสโต จ อสสฺสโต จ, เนว สสฺสโต นาสสฺสโต, อนฺตวา, อนนฺตวา, อนฺตวา จ อนนฺตวา จ, เนวนฺตวา นานนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ เอวํ ปวตฺตตฺตาฯ

อาทิเมวาติอาทีสุ อยมตฺโถ กิํ นุ โข ภนฺเต อาทิเมว มนสิกโรนฺตสฺส อปฺปตฺวาปิ โสตาปตฺติมคฺคํ วิปสฺสนามิสฺสกปฐมมนสิการเมว มนสิกโรนฺตสฺส ภิกฺขุโน เอวเมตาสํ เอตฺตเกเนว อุปาเยน เอตาสํ ทิฏฺฐีนํ ปหานญฺจ ปฏินิสฺสคฺโค จ โหตีติฯ อิทญฺจ เถโร อตฺตนา อนธิมานิโกปิ สมาโน อธิมานิกานํ อธิมานปฺปหานตฺถํ อธิมานิโก วิย หุตฺวา ปุจฺฉตีติ เวทิตพฺโพฯ อปเร ปนาหุ ‘‘เถรสฺส อนฺเตวาสิกา อาทิมนสิกาเรเนว ทิฏฺฐีนํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ โหตีติ เอวํสญฺญิโนปิ, สมาปตฺติวิหารา สลฺเลขวิหาราติ เอวํสญฺญิโนปิ อตฺถิฯ โส เตสํ อตฺถาย ภควนฺตํ ปุจฺฉตี’’ติฯ

[82] อถสฺส ภควา ตาสํ ทิฏฺฐีนํ ปหานูปายํ ทสฺเสนฺโต ยา อิมาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยตฺถ เจตา ทิฏฺฐิโย อุปฺปชฺชนฺตีติอาทิ ปญฺจกฺขนฺเธ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอเตสุ หิ เอตา ทิฏฺฐิโย อุปฺปชฺชนฺติฯ ยถาห ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, โส อตฺตา โส โลโก โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’ติ (สํ. นิ. 3.152) วิตฺถาโรฯ อารมฺมณวเสน ปน เอกวจนํ กตฺวา ยตฺถ จาติ อาห, ยสฺมิํ อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ จ อุปฺปชฺชนฺติ อนุเสนฺติ สมุทาจรนฺตีติ อิเมสํ เอวํ นานากรณํ เวทิตพฺพํฯ ชาติวเสน หิ อชาตา ชายมานา อุปฺปชฺชนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ