เมนู

5. อนงฺคณสุตฺตวณฺณนา

[57] เอวํ เม สุตํ…เป.… อายสฺมา สาริปุตฺโตติ อนงฺคณสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา – ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺพสุตฺเตสุฯ ตสฺมา อิโต ปรํ เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา อปุพฺพปทวณฺณนํเยว กริสฺสามฯ

จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโทฯ ปุคฺคลาติ สตฺตา นรา โปสาฯ เอตฺตาวตา จ ปุคฺคลวาที มหาเถโรติ น คเหตพฺพํ, อยญฺหิ อายสฺมา พุทฺธปุตฺตานํ เสฏฺโฐ, โส พุทฺธสฺส ภควโต เทสนํ อวิโลเมนฺโตเยว เทเสติฯ

สมฺมุติปรมตฺถเทสนากถาวณฺณนา

พุทฺธสฺส ภควโต ทุวิธา เทสนา สมฺมุติเทสนา, ปรมตฺถเทสนา จาติฯ ตตฺถ ปุคฺคโล สตฺโต อิตฺถี ปุริโส ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เทโว มาโรติ เอวรูปา สมฺมุติเทสนาฯ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, ขนฺธา ธาตู อายตนานิ สติปฏฺฐานาติ เอวรูปา ปรมตฺถเทสนา

ตตฺถ ภควา เย สมฺมุติวเสน เทสนํ สุตฺวา อตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา โมหํ ปหาย วิเสสํ อธิคนฺตุํ สมตฺถา, เตสํ สมฺมุติเทสนํ เทเสติฯ เย ปน ปรมตฺถวเสน เทสนํ สุตฺวา อตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา โมหํ ปหาย วิเสสมธิคนฺตุํ สมตฺถา, เตสํ ปรมตฺถเทสนํ เทเสติฯ ตตฺถายํ อุปมา, ยถา หิ เทสภาสากุสโล ติณฺณํ เวทานํ อตฺถสํวณฺณนโก อาจริโย เย ทมิฬภาสาย วุตฺเต อตฺถํ ชานนฺติ, เตสํ ทมิฬภาสาย อาจิกฺขติฯ เย อนฺธกภาสาทีสุ อญฺญตราย, เตสํ ตาย ตาย ภาสายฯ เอวํ เต มาณวกา เฉกํ พฺยตฺตํ อาจริยมาคมฺม ขิปฺปเมว สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติฯ ตตฺถ อาจริโย วิย พุทฺโธ ภควาฯ ตโย เวทา วิย กเถตพฺพภาเวน ฐิตานิ ตีณิ ปิฏกานิฯ เทสภาสาโกสลฺลมิว สมฺมุติปรมตฺถโกสลฺลํฯ นานาเทสภาสา มาณวกา วิย สมฺมุติปรมตฺถเทสนาปฏิวิชฺฌนสมตฺถา เวเนยฺยสตฺตาฯ อาจริยสฺส ทมิฬภาสาทิอาจิกฺขนํ วิย ภควโต สมฺมุติปรมตฺถวเสน เทสนา เวทิตพฺพาฯ อาห เจตฺถ –

‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;

สมฺมุติํ ปรมตฺถญฺจ, ตติยํ นูปลพฺภติฯ

สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณา;

ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ภูตการณาฯ

ตสฺมา โวหารกุสลสฺส, โลกนาถสฺส สตฺถุโน;

สมฺมุติํ โวหรนฺตสฺส, มุสาวาโท น ชายตี’’ติฯ

อปิจ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ปุคฺคลกถํ กเถติ – หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ, กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ, ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ, อานนฺตริยทีปนตฺถํ, พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ, ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ, ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ, โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถญฺจาติฯ ‘‘ขนฺธธาตุอายตนานิ หิรียนฺติ โอตฺตปฺปนฺตี’’ติ หิ วุตฺเต มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหมาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธธาตุอายตนานิ หิรียนฺติ โอตฺตปฺปนฺติ นามา’’ติฯ ‘‘อิตฺถี หิรียติ โอตฺตปฺปติ ปุริโส ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เทโว มาโร’’ติ วุตฺเต ปน ชานาติ, น สมฺโมหมาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติฯ ตสฺมา ภควา หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

‘‘ขนฺธา กมฺมสฺสกา ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

‘‘เวฬุวนาทโย มหาวิหารา ขนฺเธหิ การาปิตา ธาตูหิ อายตเนหี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

‘‘ขนฺธา มาตรํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ ปิตรํ อรหนฺตํ รุหิรุปฺปาทกมฺมํ กโรนฺติ, สงฺฆเภทกมฺมํ กโรนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา อานนฺตริยทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ ‘‘ขนฺธา เมตฺตายนฺติ ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

‘‘ขนฺธา ปุพฺเพนิวาสมนุสฺสรนฺติ ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ ‘‘ขนฺธา ทานํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหมาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธธาตุอายตนานิ ปฏิคฺคณฺหนฺติ นามา’’ติฯ ‘‘ปุคฺคลา ปฏิคฺคณฺหนฺติ สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา’’ติ วุตฺเต ปน ชานาติ, น สมฺโมหมาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติฯ ตสฺมา ภควา ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

โลกสมฺมุติญฺจ พุทฺธา ภควนฺโต นปฺปชหนฺติ, โลกสมญฺญาย โลกนิรุตฺติยํ โลกาภิลาเป ฐิตาเยว ธมฺมํ เทเสนฺติฯ ตสฺมา ภควา โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถมฺปิ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ ตสฺมา อยมฺปิ อายสฺมา โลกโวหารกุสลตาย พุทฺธสฺส ภควโต เทสนํ อวิโลเมนฺโต โลกสมฺมุติยํ ฐตฺวาว จตฺตาโรเม, อาวุโส, ปุคฺคลาติ อาหฯ ตสฺมา เอตฺถ ปรมตฺถวเสน อคฺคเหตฺวา สมฺมุติวเสเนว ปุคฺคโล เวทิตพฺโพฯ

สนฺโต สํวิชฺชมานาติ โลกสงฺเกตวเสน อตฺถิ อุปลพฺภมานาฯ โลกสฺมินฺติ สตฺตโลเกฯ สางฺคโณว สมาโนติอาทีสุ ปน องฺคณนฺติ กตฺถจิ กิเลสา วุจฺจนฺติฯ ยถาห ‘‘ตตฺถ กตมานิ ตีณิ องฺคณานิ? ราโค องฺคณํ, โทโส องฺคณํ, โมโห องฺคณ’’นฺติ (วิภ. 924)ฯ กตฺถจิ ยํกิญฺจิ มลํ วา ปงฺโก วา, ยถาห ‘‘ตสฺเสว รชสฺส วา องฺคณสฺส วา ปหานาย วายมตี’’ติฯ กตฺถจิ ตถารูโป ภูมิภาโค, โส โพธิยงฺคณํ เจติยงฺคณนฺติอาทีนํ วเสน เวทิตพฺโพฯ อิธ ปน นานปฺปการา ติพฺพกิเลสา ‘‘องฺคณ’’นฺติ อธิปฺเปตาฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ปาปกานํ โข เอตํ, อาวุโส, อกุสลานํ อิจฺฉาวจรานํ อธิวจนํ, ยทิทํ องฺคณ’’นฺติ (ม. นิ. 1.60)ฯ สห องฺคเณน สางฺคโณ

สางฺคโณว สมาโนติ สกิเลโสเยว สนฺโต อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ องฺคณนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตีติ มยฺหํ อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน กิเลโส อตฺถีติปิ น ชานาติฯ ‘‘อิเม กิเลสา นาม กกฺขฬา วาฬา ชหิตพฺพา น คหิตพฺพา วิสทุฏฺฐสลฺลสทิสา’’ติ เอวํ ยาถาวสรสโตปิ น ชานาติฯ โย อตฺถีติ จ ชานาติ, เอวญฺจ ชานาติฯ โส ‘‘อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ องฺคณนฺติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺส ปน น จ มคฺเคน สมูหตา กิเลสา, น จ อุปฺปชฺชนฺติ เยน วา เตน วา วาริตตฺตา, อยมิธ อนงฺคโณติ อธิปฺเปโตฯ นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ องฺคณนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตีติ ‘‘มยฺหํ กิเลสา เยน วา เตน วา วาริตตฺตา นตฺถิ, น มคฺเคน สมูหตตฺตา’’ติ น ชานาติ, ‘‘เต อุปฺปชฺชมานา มหาอนตฺถํ กริสฺสนฺติ กกฺขฬา วาฬา วิสทุฏฺฐสลฺลสทิสา’’ติ เอวํ ยาถาวสรสโตปิ น ชานาติฯ

โย ปน ‘‘อิมินา การเณน นตฺถี’’ติ จ ชานาติ, เอวญฺจ ชานาติ, โส ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ องฺคณนฺติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ วุจฺจติ ตตฺราติ เตสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ, เตสุ วา ทฺวีสุ สางฺคเณสุ, ยฺวายนฺติ โย อยํ, ยายนฺติปิ ปาโฐฯ

[58] โก นุ โข, อาวุโส, สาริปุตฺต, เหตุ โก ปจฺจโยติ อุภเยนาปิ การณเมว ปุจฺฉติฯ เยนิเมสนฺติ เยน เหตุนา เยน ปจฺจเยน อิเมสํ ทฺวินฺนํ เอโก เสฏฺฐปุริโส เอโก หีนปุริโสติ อกฺขายติ, โส โก เหตุ โก ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘นปฺปชานาติ ปชานาตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ, ปชานนา นปฺปชานนาติ อิทเมว อุภยํ เหตุ เจว ปจฺจโย จฯ

[59] เถโร ปน อตฺตโน วิจิตฺรปฏิภานตาย ตํ ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ปุน ตตฺราวุโสติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺเสตํ ปาฏิกงฺขนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส เอตํ ปาฏิกงฺขิตพฺพํฯ อิทเมว เอส ปาปุณิสฺสติ, น อญฺญนฺติ อิจฺฉิตพฺพํ, อวสฺสํ ภาวีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘น ฉนฺทํ ชเนสฺสตี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตํ อฉนฺทชนนาทิํ สนฺธายาหฯ

ตตฺถ จ น ฉนฺทํ ชเนสฺสตีติ อปฺปชานนฺโต ตสฺส องฺคณสฺส ปหานตฺถํ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ น ชเนสฺสติฯ น วายมิสฺสตีติ ตโต พลวตรํ วายามํ น กริสฺสติ, น วีริยํ อารภิสฺสตีติ ถามคตวีริยํ ปน เนว อารภิสฺสติ, น ปวตฺเตสฺสตีติ วุตฺตํ โหติฯ สางฺคโณติ อิเมหิ ราคาทีหิ องฺคเณหิ สางฺคโณฯ สํกิลิฏฺฐจิตฺโตติ เตหิเยว สุฏฺฐุตรํ กิลิฏฺฐจิตฺโต มลีนจิตฺโต วิพาธิตจิตฺโต อุปตาปิตจิตฺโต จ หุตฺวาฯ กาลํ กริสฺสตีติ มริสฺสติฯ

เสยฺยถาปีติ ยถา นามฯ กํสปาตีติ กํสโลหภาชนํฯ อาภตาติ อานีตาฯ อาปณา วา กมฺมารกุลา วาติ อาปณโต วา กํสปาติการกานํ กมฺมารานํ ฆรโต วาฯ รเชนาติ อาคนฺตุกรเชน ปํสุอาทินาฯ มเลนาติ ตตฺเถว อุฏฺฐิเตน โลหมเลนฯ ปริโยนทฺธาติ สญฺฉนฺนาฯ น เจว ปริภุญฺเชยฺยุนฺติ อุทกขาทนียปกฺขิปนาทีหิ ปริโภคํ น กเรยฺยุํฯ น จ ปริโยทเปยฺยุนฺติ โธวนฆํสนาทีหิ น ปริสุทฺธํ การาเปยฺยุํฯ รชาปเถติ รชปเถฯ อยเมว วา ปาโฐ, รชสฺส อาคมนฏฺฐาเน วา วุฏฺฐานุฏฺฐาเน วา เหฏฺฐามญฺเจ วา ถุสโกฏฺฐเก วา ภาชนนฺตเร วา, ยตฺถ รเชน โอกิรียตีติ อตฺโถฯ

สํกิลิฏฺฐตรา อสฺส มลคฺคหิตาติ เอตฺถ รชาปเถ นิกฺขิปเนน สํกิลิฏฺฐตรา, อปริโภคาปริโยทปเนหิ มลคฺคหิตตราติ วุตฺตํ โหติ, ปฏิปุจฺฉาวจนญฺเจตํฯ เตนสฺส เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ, อาวุโส, สา กํสปาติ เอวํ กรียมานา อปเรน กาเลน สํกิลิฏฺฐตรา จ มลคฺคหิตตรา จ มตฺติกปาตีติ วา กํสปาตีติ วา อิติปิ ทุชฺชานา ภเวยฺย นุ โข โนติ, เถโร ตํ ปฏิชานนฺโต อาห ‘‘เอวมาวุโส’’ติฯ ปุน ธมฺมเสนาปติ โอปมฺมํ สมฺปฏิปาเทนฺโต, เอวเมว โขติอาทิมาหฯ ตตฺเถวํ โอปมฺมสํสนฺทนา เวทิตพฺพา – กิลิฏฺฐกํสปาติสทิโส สางฺคโณ ปุคฺคโลฯ สํกิลิฏฺฐกํสปาติยา นปริภุญฺชนมาทิํ กตฺวา รชาปถนิกฺเขโป วิย ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปพฺพชฺชํ ลภมานสฺส เวชฺชกมฺมาทีสุ ปสุตปุคฺคลสนฺติเก ปพฺพชฺชาปฏิลาโภฯ สํกิลิฏฺฐกํสปาติยา ปุน สํกิลิฏฺฐตรภาโว วิย ตสฺส ปุคฺคลสฺส อนุกฺกเมน อาจริยุปชฺฌายานํ อนุสิกฺขโต เวชฺชกมฺมาทิกรณํ, เอตฺถ ฐิตสฺส สางฺคณกาลกิริยาฯ อถ วา อนุกฺกเมน ทุกฺกฏทุพฺภาสิตวีติกฺกมนํ, เอตฺถ ฐิตสฺส สางฺคณกาลกิริยาฯ อถ วา อนุกฺกเมน ปาจิตฺติยถุลฺลจฺจยวีติกฺกมนํ, สงฺฆาทิเสสวีติกฺกมนํ, ปาราชิกวีติกฺกมนํ, มาตุฆาตาทิอานนฺตริยกรณํ, เอตฺถ ฐิตสฺส สางฺคณกาลกิริยาติฯ

สํกิลิฏฺฐจิตฺโต กาลํ กริสฺสตีติ เอตฺถ จ อกุสลจิตฺเตน กาลํ กริสฺสตีติ น เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สพฺพสตฺตา หิ ปกติจิตฺเตน ภวงฺคจิตฺเตเนว กาลํ กโรนฺติฯ อยํ ปน อวิโสเธตฺวา จิตฺตสนฺตานํ กาลํ กริสฺสตีติ เอตมตฺถํ สนฺธาย เอวํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

ทุติยวาเร ปริโยทเปยฺยุนฺติ โธวนฆํสนสณฺหฉาริกาปริมชฺชนาทีหิ ปริสุทฺธํ อาทาสมณฺฑลสทิสํ กเรยฺยุํฯ น จ นํ รชาปเถติ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเร ฐาเน อนิกฺขิปิตฺวา กรณฺฑมญฺชูสาทีสุ วา ฐเปยฺยุํ, ปลิเวเฐตฺวา วา นาคทนฺเต ลเคยฺยุํฯ เสสํ วุตฺตนยานุสาเรเนว คเหตพฺพํฯ

อุปมาสํสนฺทนา เจตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา – กิลิฏฺฐกํสปาติสทิโส สางฺคโณ ภพฺพปุคฺคโลฯ กิลิฏฺฐกํสปาติยา ปริภุญฺชนมาทิํ กตฺวา สุทฺธฏฺฐาเน ฐปนํ วิย ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปพฺพชฺชํ ลภมานสฺส เปสลภิกฺขูนํ สนฺติเก ปพฺพชฺชาปฏิลาโภฯ

เย โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ อปฺปมตฺตกมฺปิ ปมาทํ ทิสฺวา ทณฺฑกมฺมํ กตฺวา ปุนปฺปุนํ สิกฺขาเปนฺติ, สํกิลิฏฺฐกํสปาติยา อปรกาเล ปริสุทฺธปริโยทาตภาโว วิย ตสฺส ปุคฺคลสฺส อาจริยุปชฺฌายานํ อนุสิกฺขโต อนุกฺกเมน สมฺมาวตฺตปฏิปตฺติ, เอตฺถ ฐิตสฺส อนงฺคณกาลกิริยาฯ อถ วา อนุกฺกเมน ปริสุทฺเธ สีเล ปติฏฺฐาย อตฺตโน อนุรูปํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ธุตงฺคานิ สมาทาย อตฺตโน อนุกูลกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คามนฺตเสนาสนวาสํ มุญฺจิตฺวา ปนฺตเสนาสนวาโส, เอตฺถ ฐิตสฺส อนงฺคณกาลกิริยาฯ อถ วา อนุกฺกเมน กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐสมาปตฺตินิพฺพตฺตเนน กิเลสวิกฺขมฺภนํ, วิปสฺสนาปาทกชฺฌานา วุฏฺฐาย วิปสฺสนาย กิเลสานํ ตทงฺคนิวารณํ, โสตาปตฺติผลาธิคโม…เป.… อรหตฺตสจฺฉิกิริยาติ เอตฺถ ฐิตสฺส อจฺจนฺตํ อนงฺคณกาลกิริยา เอวฯ

ตติยวาเร สุภนิมิตฺตนฺติ ราคฏฺฐานิยํ อิฏฺฐารมฺมณํฯ มนสิ กริสฺสตีติ ตสฺมิํ วิปนฺนสฺสติ ตํ นิมิตฺตํ อาวชฺชิสฺสติฯ ตสฺส สุภนิมิตฺตสฺส มนสิการาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส สุภนิมิตฺตมนสิการการณาฯ อนุทฺธํเสสฺสตีติ หิํสิสฺสติ อธิภวิสฺสติฯ ราโค หิ อุปฺปชฺชนฺโต กุสลวารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา สยเมว อกุสลชวนํ หุตฺวา ติฏฺฐนฺโต กุสลจิตฺตํ อนุทฺธํเสตีติ เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยานุสาเรเนว คเหตพฺพํฯ

โอปมฺมสํสนฺทนา ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา – ปริสุทฺธกํสปาติสทิโส ปกติยา อปฺปกิเลโส อนงฺคณปุคฺคโลฯ ปริสุทฺธกํสปาติยา นปริภุญฺชนํ อาทิํ กตฺวา รชาปเถ นิกฺเขโป วิย ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปพฺพชฺชํ ลภมานสฺสาติ อิโต ปรํ สพฺพํ ปฐมวารสทิสเมวฯ

จตุตฺถวาเร สุภนิมิตฺตํ น มนสิ กริสฺสตีติ ตสฺมิํ สติวิรหาภาวโต ตํ นิมิตฺตํ นาวชฺชิสฺสติ, เสสํ ทุติยวารานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ ‘‘อยํ โข, อาวุโส’’ติอาทิ ‘‘โก นุ โข, อาวุโส’’ติอาทิมฺหิ วุตฺตนยเมวฯ

[60] อิทานิ ตํ องฺคณํ นานปฺปการโต ปากฏํ การาเปตุกาเมนายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน ‘‘องฺคณํ องฺคณ’’นฺติอาทินา นเยน ปุฏฺโฐ ตํ พฺยากโรนฺโต ปาปกานํ โข เอตํ, อาวุโสติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาย อวจรานํ, อิจฺฉาวเสน โอติณฺณานํ ปวตฺตานํ นานปฺปการานํ โกปอปฺปจฺจยานนฺติ อตฺโถฯ

ยํ อิเธกจฺจสฺสาติ เยน อิเธกจฺจสฺส เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ ฐานํ ตํ การณํ วิชฺชติ อตฺถิ, อุปลพฺภตีติ วุตฺตํ โหติฯ อาปนฺโน อสฺสนฺติ อาปนฺโน ภเวยฺยํฯ น จ มํ ภิกฺขู ชาเนยฺยุนฺติ ภิกฺขู จ มํ น ชาเนยฺยุํฯ กิํ ปเนตฺถ ฐานํ, ลาภตฺถิกตาฯ ลาภตฺถิโก หิ ภิกฺขุ ปกติยาปิ จ กตปุญฺโญ มนุสฺเสหิ สกฺกโต ครุกโต เอวํ จินฺเตติ ‘‘อาปตฺติํ อาปนฺนํ ภิกฺขุํ เถรา ญตฺวา มชฺฌิมานํ อาโรเจนฺติ, เต นวกานํ, นวกา วิหาเร วิฆาสาทาทีนํ, เต โอวาทํ อาคตานํ ภิกฺขุนีนํ, เอวํ กเมน จตสฺโส ปริสา ชานนฺติฯ เอวมสฺส ลาภนฺตราโย โหติฯ อโห วตาหํ อาปตฺติญฺจ วต อาปนฺโน อสฺสํ, น จ มํ ภิกฺขู ชาเนยฺยุ’’นฺติฯ

ยํ ตํ ภิกฺขุํ ภิกฺขู ชาเนยฺยุนฺติ เยน การเณน ตํ ภิกฺขุํ อญฺเญ ภิกฺขู ชาเนยฺยุํ, ตํ การณํ วิชฺชติ โข ปน อตฺถิเยว, โน นตฺถิฯ เถรา หิ ญตฺวา มชฺฌิมานํ อาโรเจนฺติฯ เอวํ โส ปุพฺเพ วุตฺตนเยน จตูสุ ปริสาสุ ปากโฏ โหติฯ เอวํ ปากโฏ จ อยสาภิภูโต คามสตมฺปิ ปวิสิตฺวา อุมฺมารสเตสุ ฐาเนสุ อุญฺฉิตฺวา ยถาโธเตน ปตฺเตน นิกฺขมติฯ ตโต ชานนฺติ มํ ภิกฺขู อาปตฺติํ อาปนฺโนติ เตหิ จมฺหิ เอวํ นาสิโตติ จินฺเตตฺวา, อิติ โส กุปิโต โหติ อปฺปตีโต โส อิมินา การเณน กุปิโต เจว โหติ โกธาภิภูโต อปฺปตีโต จ โทมนสฺสาภิภูโตฯ

โย เจว โข , อาวุโส, โกโป โย จ อปฺปจฺจโย อุภยเมตํ องฺคณนฺติ, อาวุโส, โย จายํ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิโต โกโป, โย จ เวทนากฺขนฺธสงฺคหิโต อปฺปจฺจโย, เอตํ อุภยํ องฺคณนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิทญฺจ ตาทิสานํ ปุคฺคลานํ วเสน วุตฺตํฯ โลโภ ปน อิมสฺส องฺคณสฺส ปุพฺพภาควเสน, โมโห สมฺปโยควเสนาปิ คหิโตเยว โหติฯ

อนุรโห นฺติ ปุริมสทิสเมว ภิกฺขุํ คเหตฺวา วิหารปจฺจนฺเต เสนาสนํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ ถเกตฺวา โจเทนฺเต อิจฺฉติฯ ฐานํ โข ปเนตนฺติ เอตํ การณํ วิชฺชติ, ยํ ตํ ภิกฺขุํ จตุปริสมชฺเฌ อาเนตฺวา พฺยตฺตา วินีตา ‘‘ตยา อสุกมฺหิ นาม ฐาเน เวชฺชกมฺมํ กต’’นฺติอาทินา นเยน โจเทยฺยุํฯ โส จตูสุ ปริสาสุ ปากโฏ โหติฯ เอวํ ปากโฏ จ อยสาภิภูโตติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ

สปฺปฏิปุคฺคโลติ สมาโน ปุคฺคโลฯ สมาโนติ สาปตฺติโกฯ ปฏิปุคฺคโลติ โจทโกฯ อยํ สาปตฺติเกเนว โจทนํ อิจฺฉติ, ตฺวมฺปิ อิมญฺจิมญฺจ อาปตฺติํ อาปนฺโน, ตํ ตาว ปฏิกโรหิ ปจฺฉา มํ โจเทสฺสสีติ วตฺตุํ สกฺกาติ มญฺญมาโนฯ อปิจ ชาติอาทีหิปิ สมาโน ปุคฺคโล สปฺปฏิปุคฺคโลฯ อยญฺหิ อตฺตโน ชาติยา กุเลน พาหุสจฺเจน พฺยตฺตตาย ธุตงฺเคนาติ เอวมาทีหิปิ สมาเนเนว โจทนํ อิจฺฉติ, ตาทิเสน วุตฺตํ นาติทุกฺขํ โหตีติ มญฺญมาโนฯ อปฺปฏิปุคฺคโลติ เอตฺถ อยุตฺโต ปฏิปุคฺคโล อปฺปฏิปุคฺคโลฯ อิเมหิ อาปตฺตาทีหิ อสทิสตฺตา ปฏิสตฺตุ ปฏิสลฺโล โจทโก ภวิตุํ อยุตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ อิติ โส กุปิโตติ อิติ โส อิมาย อปฺปฏิปุคฺคลโจทนาย เอวํ กุปิโต โหติฯ

จตุตฺถวาเร อโห วตาติ ‘‘อโห วต เร อมฺหากํ ปณฺฑิตกา, อโห วต เร อมฺหากํ พหุสฺสุตกา เตวิชฺชกา’’ติ (ที. นิ. 1.291) ครหายํ ทิสฺสติฯ ‘‘อโห วต มํ ทหรํเยว สมานํ รชฺเช อภิสิญฺเจยฺยุ’’นฺติ (มหาว. 57) ปตฺถนายํฯ อิธ ปตฺถนายเมวฯ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ปฏิปุจฺฉิตฺวาติ ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉิตฺวาฯ อยํ ภิกฺขุ ลาภตฺถิโก ภควโต อตฺตานํ ปฏิปุจฺฉิตพฺพํ อิจฺฉติ, ตญฺจ โข อนุมติปุจฺฉาย, โน มคฺคํ วา ผลํ วา วิปสฺสนํ วา อนฺตรํ กตฺวาฯ อยญฺหิ ปสฺสติ ภควนฺตํ สาริปุตฺตาทโย มหาเถเร ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, สาริปุตฺต, โมคฺคลฺลาน, กสฺสป , ราหุล จกฺขุํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ เอวํ ปริสมชฺเฌ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ปฏิปุจฺฉิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตํ, มนุสฺเส จ ‘‘เตส ปณฺฑิตา เถรา สตฺถุ จิตฺตํ อาราเธนฺตี’’ติ วณฺณํ ภณนฺเต, ลาภสกฺการญฺจ อุปหรนฺเตฯ ตสฺมา ตํ ลาภสกฺการํ อิจฺฉนฺโต เอวํ จินฺเตตฺวา นิขณิตฺวา ฐปิตขาณุ วิย ภควโต ปุรโตว โหติฯ

อิติ โส กุปิโตติ อถ ภควา ตํ อมนสิกริตฺวาว อญฺญํ เถรํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ธมฺมํ เทเสติ , เตน โส กุปิโต โหติ ภควโต จ เถรสฺส จฯ กถํ ภควโต กุปฺปติ? ‘‘อหํ ปพฺพชิตกาลโต ปภุติ คนฺธกุฏิปริเวณโต พหินิกฺขมนํ น ชานามิ, สพฺพกาลํ ฉายาว น วิชหามิ, มํ นาม ปุจฺฉิตฺวา ธมฺมเทสนามตฺตมฺปิ นตฺถิฯ ตํมุหุตฺตํ ทิฏฺฐมตฺตกเมว เถรํ ปุจฺฉิตฺวา ธมฺมํ เทเสตี’’ติ เอวํ ภควโต กุปฺปติฯ

กถํ เถรสฺส กุปฺปติ? ‘‘อยํ มหลฺลกตฺเถโร ภควโต ปุรโต ขาณุ วิย นิสีทติ, กทา นุ โข อิมํ ธมฺมกมฺมิกา อภพฺพฏฺฐานํ ปาเปตฺวา นีหริสฺสนฺติ, อยญฺหิ ยทิ อิมสฺมิํ วิหาเร น ภเวยฺย, อวสฺสํ ภควา มยา สทฺธิํ สลฺลเปยฺยา’’ติ เอวํ เถรสฺส กุปฺปติฯ

ปุรกฺขตฺวา ปุรกฺขตฺวาติ ปุรโต ปุรโต กตฺวา, สมฺปริวาเรตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อยมฺปิ ลาภตฺถิโกเยว, อยญฺหิ ปสฺสติ พหุสฺสุเต ภิกฺขู มหาปริวาเรน คามํ ปวิสนฺเต, เจติยํ วนฺทนฺเต, เตสญฺจ ตํ สมฺปตฺติํ ทิสฺวา อุปาสเก ปสนฺเน ปสนฺนาการํ กโรนฺเตฯ ตสฺมา เอวํ อิจฺฉติฯ กุปิโตติ อยมฺปิ ทฺวีสุ ฐาเนสุ กุปฺปติ ภิกฺขูนํ เถรสฺส จฯ กถํ ภิกฺขูนํ? ‘‘อิเม ยเทว มยฺหํ อุปฺปชฺชติ จีวรํ วา ปิณฺฑปาโต วา, ตํ คเหตฺวา ปริภุญฺชนฺติ, มยฺหํ ปน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา ปิฏฺฐิโต อาคจฺฉนฺโตปิ นตฺถี’’ติ เอวํ ภิกฺขูนํ กุปฺปติฯ กถํ เถรสฺส? ‘‘เอโส มหลฺลกตฺเถโร เตสุ เตสุ ฐาเนสุ สยเมว ปญฺญายติ, กุทาสฺสุ นาม นํ ธมฺมกมฺมิกา นิกฺกฑฺฒิสฺสนฺติ, อิมสฺมิํ อสติ อวสฺสํ มํเยว ปริวาเรสฺสนฺตี’’ติฯ

ภตฺตคฺเคติ โภชนฏฺฐาเนฯ อคฺคาสนนฺติ สงฺฆตฺเถราสนํฯ อคฺโคทกนฺติ ทกฺขิโณทกํฯ อคฺคปิณฺฑนฺติ สงฺฆตฺเถรปิณฺฑํฯ สพฺพตฺถ วา อคฺคนฺติ ปณีตาธิวจนเมตํฯ ตตฺถ อหเมว ลเภยฺยนฺติ อิจฺฉา นาติมหาสาวชฺชาฯ น อญฺโญ ภิกฺขุ ลเภยฺยาติ ปน อติมหาสาวชฺชา ฯ อยมฺปิ ลาภตฺถิโก ปาสาทิโก โหติ จีวรธารณาทีหิ, กทาจิ ปพฺพชติ, กทาจิ วิพฺภมติฯ เตน โส ปุพฺเพ ลทฺธปุพฺพํ อาสนาทิํ ปจฺฉา อลภนฺโต เอวํ จินฺเตสิฯ น โส ภิกฺขุ ลเภยฺยาติ น โส ภิกฺขุ เถรานํ อคฺคาสนาทีสุ ตทนุสาเรน มชฺฌิมานํ อญฺเญสญฺจ นวานํ กทาจิ ยํ วา ตํ วา สพฺพนิหีนํ อาสนาทิํ ลภติฯ กุปิโตติ อยมฺปิ ทฺวีสุ ฐาเนสุ กุปฺปติ มนุสฺสานญฺจ เถรานญฺจฯ กถํ มนุสฺสานํ? ‘‘อิเม มงฺคลาทีสุ มํ นิสฺสาย ภิกฺขู ลภนฺติ, เอเต, ‘ภนฺเต, เอตฺตเก ภิกฺขู คเหตฺวา อมฺหากํ อนุกมฺปํ กโรถา’ติ วทนฺติ, อิทานิ ตํมุหุตฺตํ ทิฏฺฐมตฺตกํ มหลฺลกตฺเถรํ คเหตฺวา คตา, โหตุ อิทานิ, เนสํ กิจฺเจ อุปฺปนฺเน ชานิสฺสามี’’ติ เอวํ มนุสฺสานํ กุปฺปติฯ กถํ เถรานํ? ‘‘อิเม นาม ยทิ น ภเวยฺยุํ, มํเยว มนุสฺสา นิมนฺเตยฺยุ’’นฺติ เอวํ เถรานํ กุปฺปติฯ

อนุโมเทยฺยนฺติ อนุโมทนํ กเรยฺยํฯ อยมฺปิ ลาภตฺถิโก ยํ วา ตํ วา ขณฺฑานุโมทนํ ชานาติ, ‘‘โส อนุโมทนฏฺฐาเน พหู มาตุคามา อาคจฺฉนฺติ, ตา มํ สญฺชานิตฺวา ตโต ปภุติ ถาลกภิกฺขํ ทสฺสนฺตี’’ติ ปตฺเถนฺโต เอวํ จินฺเตสิฯ ฐานนฺติ พหุสฺสุตานํ อนุโมทนา ภาโร, เตน พหุสฺสุโต อนุโมเทยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ กุปิโตติ อยมฺปิ ตีสุ ฐาเนสุ กุปฺปติ มนุสฺสานํ เถรสฺส ธมฺมกถิกสฺส จฯ กถํ มนุสฺสานํ? ‘‘อิเม ปุพฺเพ มํเยว อุปสงฺกมิตฺวา ยาจนฺติ ‘อมฺหากํ นาคตฺเถโร อมฺหากํ สุมนตฺเถโร อนุโมทตู’ติ, อชฺช ปน นาโวจุ’’นฺติ เอวํ มนุสฺสานํ กุปฺปติฯ กถํ เถรสฺส? ‘‘อยํ สงฺฆตฺเถโร ‘ตุมฺหากํ กุลุปกํ นาคตฺเถรํ สุมนตฺเถรํ อุปสงฺกมถ, อยํ อนุโมทิสฺสตี’ติ น ภณตี’’ติ เอวํ เถรสฺส กุปฺปติฯ กถํ ธมฺมกถิกสฺส? ‘‘เถเรน วุตฺตมตฺเตเยว ปหารํ ลทฺธกุกฺกุโฏ วิย ตุริตตุริตํ วสฺสติ, อิมํ นาม นิกฺกฑฺฒนฺตา นตฺถิ, อิมสฺมิญฺหิ อสติ อหเมว อนุโมเทยฺย’’นฺติ เอวํ ธมฺมกถิกสฺส กุปฺปติฯ

อารามคตานนฺติ วิหาเร สนฺนิปติตานํฯ อยมฺปิ ลาภตฺถิโก ยํ วา ตํ วา ขณฺฑธมฺมกถํ ชานาติ, โส ปสฺสติ ตาทิเสสุ ฐาเนสุ ทฺวิโยชนติโยชนโต สนฺนิปติตฺวา ภิกฺขู สพฺพรตฺติกานิ ธมฺมสฺสวนานิ สุณนฺเต, ตุฏฺฐจิตฺเต จ ทหเร วา สามเณเร วา สาธุ สาธูติ มหาสทฺเทน สาธุการํ เทนฺเต, ตโต ทุติยทิวเส อนฺโตคามคเต ภิกฺขู อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ ‘‘เก, ภนฺเต, ธมฺมํ กเถสุ’’นฺติฯ เต ภณนฺติ ‘‘อสุโก จ อสุโก จา’’ติฯ ตํ สุตฺวา ปสนฺนา มนุสฺสา ธมฺมกถิกานํ มหาสกฺการํ กโรนฺติฯ โส ตํ อิจฺฉมาโน เอวํ จินฺเตสิฯ ฐานนฺติ พหุสฺสุตานํ วินิจฺฉยกุสลานํ ธมฺมเทสนา ภาโร, เตน พหุสฺสุโต เทเสยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ กุปิโตติ จตุปฺปทิกํ คาถมฺปิ วตฺตุํ โอกาสํ อลภมาโน กุปิโต โหติ อตฺตโน มนฺทภาวสฺส ‘‘อหญฺหิ มนฺโท ทุปฺปญฺโญ กุโต ลภิสฺสามิ เทเสตุ’’นฺติฯ

ภิกฺขุนีนนฺติ โอวาทตฺถํ วา อุทฺเทสตฺถํ วา ปริปุจฺฉตฺถํ วา ปูชากรณตฺถํ วา อารามํ อาคนฺตฺวา สนฺนิปติตภิกฺขุนีนํฯ อยมฺปิ ลาภตฺถิโก, ตสฺเสวํ โหติ อิมา มหากุลา ปพฺพชิตา ภิกฺขุนิโย, ตาสุ กุเลสุ ปวิเสตฺวา นิสินฺนาสุ มนุสฺสา ปุจฺฉิสฺสนฺติ ‘‘กสฺส สนฺติเก โอวาทํ วา อุทฺเทสํ วา ปริปุจฺฉํ วา คณฺหถา’’ติฯ

ตโต วกฺขนฺติ ‘‘อสุโก นาม อยฺโย พหุสฺสุโต, ตสฺส เทถ กโรถา’’ติ, เตนสฺส เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติฯ ฐานนฺติ โอวาทาทโย นาม พหุสฺสุตานํ ภาโร, เตน พหุสฺสุโต เทเสยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ กุปิโตติ อยมฺปิ ทฺวีสุ ฐาเนสุ กุปฺปติ, ตาสญฺจ ภิกฺขุนีนํ ‘‘อิมา ปุพฺเพ มํ นิสฺสาย อุโปสถปฺปวารณาทีนิ ลภนฺติ, ตา อิทานิ ตํมุหุตฺตํ ทิฏฺฐมตฺตกมหลฺลกตฺเถรสฺส สนฺติกํ คตา’’ติฯ ธมฺมกถิกสฺส จ ‘‘เอส อิมาสํ สหสา โอวาทํ อทาสิเยวา’’ติฯ

อุปาสกานนฺติ, อารามคตานํ อุปาสกานํฯ นิสฺสฏฺฐกมฺมนฺตา นาม มหาอุปาสกา โหนฺติ, เต ปุตฺตภาตุกานํ กมฺมํ นิยฺยาเตตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตา วิจรนฺติ, อยํ เตสํ เทเสตุํ อิจฺฉติ, กิํ การณา? อิเม ปสีทิตฺวา อุปาสิกานมฺปิ อาโรเจสฺสนฺติ, ตโต สทฺธิํ อุปาสิกาหิ มยฺหเมว ลาภสกฺการํ อุปหริสฺสนฺตีติฯ ฐานํ พหุสฺสุเตเนว โยเชตพฺพํฯ กุปิโตติ อยมฺปิ ทฺวีสุ ฐาเนสุ กุปฺปติ, อุปาสกานญฺจ ‘‘อิเม อญฺญตฺถ สุณนฺติ, อมฺหากํ กุลุปกสฺส สนฺติเก สุณามาติ นาคจฺฉนฺติ, โหตุ อิทานิ, เตสํ อุปฺปนฺเน กิจฺเจ ชานิสฺสามี’’ติ ธมฺมกถิกสฺส จ, ‘‘อยเมเตสํ เทเสตี’’ติฯ

อุปาสิกานนฺติ อารามคตานํฯ อุปาสิกา นาม อาสนปูชาทิกรณตฺถํ วา อุโปสถทิวเส วา ธมฺมสฺสวนตฺถํ สนฺนิปติตาฯ เสสํ อุปาสกวาเร วุตฺตนยเมวฯ

สกฺกเรยฺยุนฺติ สกฺกจฺจญฺจ กเรยฺยุํ, สุนฺทรญฺจ กเรยฺยุํฯ อิมินา อตฺตนิ การํ กรียมานํ สกฺกจฺจํ กตญฺจ สุนฺทรญฺจ ปตฺเถติฯ ครุํ กเรยฺยุนฺติ ภาริยํ กเรยฺยุํฯ อิมินา ภิกฺขูหิ อตฺตานํ ครุฏฺฐาเน ฐปียมานํ ปตฺเถติฯ มาเนยฺยุนฺติ ปิยาเยยฺยุํฯ ปูเชยฺยุนฺติ เอวํ สกฺกโรนฺตา ครุํ กโรนฺตา มาเนนฺตา ปจฺจเยหิ ปูเชยฺยุนฺติ ปจฺจยปูชํ ปตฺเถติฯ ฐานนฺติ ‘‘ปิโย ครุ ภาวนิโย’’ติ วุตฺตปฺปกาโร พหุสฺสุโต จ สีลวา จ เอตํ วิธิํ อรหติ เตน ภิกฺขู เอวรูปํ เอวํ กเรยฺยุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กุปิโตติ อยมฺปิ ทฺวีสุ ฐาเนสุ กุปฺปติ ภิกฺขูนญฺจ ‘‘อิเม เอตํ สกฺกโรนฺตี’’ติ เถรสฺส จ ‘‘อิมสฺมิํ อสติ มํเยว สกฺกเรยฺยุ’’นฺติฯ เอส นโย อิโต ปเรสุ ตีสุ วาเรสุฯ

ปณีตานํ จีวรานนฺติ ปฏฺฏทุกูลปฏฺฏุณฺณโกเสยฺยาทีนํ มหคฺฆสุขุมสุขสมฺผสฺสานํ จีวรานํฯ อิธาปิ อหเมว ลาภี อสฺสนฺติ อิจฺฉา นาติมหาสาวชฺชาฯ น อญฺโญ ภิกฺขุ ลาภี อสฺสาติ ปน มหาสาวชฺชาฯ

ปณีตานํ ปิณฺฑปาตานนฺติ สปฺปิเตลมธุสกฺกราทิปูริตานํ เสฏฺฐปิณฺฑปาตานํฯ ปณีตานํ เสนาสนานนฺติ อเนกสตสหสฺสคฺฆนกานํ มญฺจปีฐาทีนํ ปณีตานํฯ คิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ สปฺปิเตลมธุผาณิตาทีนํ อุตฺตมเภสชฺชานํฯ สพฺพตฺถาปิ ฐานํ พหุสฺสุเตหิ ปุญฺญวนฺเตหิ จ โยเชตพฺพํฯ กุปิโตติ สพฺพตฺถาปิ ทฺวีสุ ฐาเนสุ กุปฺปติ, มนุสฺสานญฺจ ‘‘อิเมสํ นาม ปริจิตภาโวปิ นตฺถิ, ทีฆรตฺตํ เอกโต วสนฺตสฺส ปํสุกูลตฺถาย วา ปิณฺฑปาตตฺถาย วา สปฺปิเตลาทิการณา วา ฆรปฏิปาฏิยา จรนฺตสฺสาปิ เม เอกทิวสมฺปิ กิญฺจิ ปณีตํ ปจฺจยํ น เทนฺติฯ อาคนฺตุกํ มหลฺลกํ ปน ทิสฺวาว ยํ อิจฺฉติ, ตํ เทนฺตี’’ติ, เถรสฺส จ ‘‘อยมฺปิ มหลฺลโก อิเมสํ อตฺตานํ ทสฺเสนฺโตเยว จรติ, กุทาสฺสุ นาม นํ ธมฺมกมฺมิกา นิกฺกฑฺเฒยฺยุํ, เอวํ อิมสฺมิํ อสติ อหเมว ลาภี อสฺส’’นฺติฯ

อิเมสํ โข, เอตํ อาวุโสติ อิเมสํ เหฏฺฐา เอกูนวีสติวาเรหิ วุตฺตานํ อิจฺฉาวจรานํฯ

[61] ทิสฺสนฺติ เจว สูยนฺติ จาติ น อิจฺฉาวจรา จกฺขุนา ทิสฺสนฺติ, น โสเตน สูยนฺติ, มโนวิญฺญาณวิสยตฺตาฯ อปฺปหีนอิจฺฉาวจรสฺส ปน ปุคฺคลสฺส อิจฺฉาวจรวเสน ปวตฺตกายกมฺมํ ทิสฺวา ทิฏฺฐา วิย วจีกมฺมํ สุตฺวา สุตา วิย จ โหนฺติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ทิสฺสนฺติ เจว สูยนฺติ จา’’ติฯ ปจฺจกฺขกาเล ทิสฺสนฺติ, ‘‘อสุโก กิร ภิกฺขุ อีทิโส’’ติ ติโรกฺขกาเล สูยนฺติฯ กิญฺจาปีติ อนุคฺคหครหวจนํฯ เตน อารญฺญิกตฺตํ อนุคฺคณฺหาติ, อิจฺฉาวจรานํ อปฺปหานํ ครหติฯ

ตตฺรายํ โยชนา, กิญฺจาปิ โส ภิกฺขุ คามนฺตเสนาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อารญฺญิโก โหติ, อนฺเต ปนฺตเสนาสเน วสติ, อิเม จสฺส เอตฺตกา อิจฺฉาวจรา อปฺปหีนาฯ

กิญฺจาปิ โส อติเรกลาภํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปิณฺฑปาติโก โหติฯ กิญฺจาปิ โส โลลุปฺปจารํ วชฺเชตฺวา สปทานจารี โหติฯ กิญฺจาปิ โส คหปติจีวรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปํสุกูลิโก โหติฯ

ลูขจีวรธโรติ เอตฺถ ปน ลูขนฺติ สตฺถลูขํ สุตฺตลูขํ รชนลูขนฺติ ตีหิ การเณหิ ลูขํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ สตฺเถน ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺนํ สตฺถลูขํ นาม, ตํ อคฺเฆน ปริหายติ, ถูลทีฆสุตฺตเกน สิพฺพิตํ สุตฺตลูขํ นาม, ตํ ผสฺเสน ปริหายติ ขรสมฺผสฺสํ โหติฯ รชเนน รตฺตํ รชนลูขํ นาม, ตํ วณฺเณน ปริหายติ ทุพฺพณฺณํ โหติฯ กิญฺจาปิ โส ภิกฺขุ เอวํ สตฺถลูขสุตฺตลูขรชนลูขจีวรธโร โหติ, อิเม จสฺส เอตฺตกา อิจฺฉาวจรา อปฺปหีนา ทิสฺสนฺติ เจว สูยนฺติ จ, อถ โข นํ วิญฺญู สพฺรหฺมจารี เนว สกฺกโรนฺติ…เป.… น ปูเชนฺตีติฯ ตํ กิสฺส เหตูติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ, กิสฺส เหตูติ กิํ การณาฯ เต หิ ตสฺส…เป.… สูยนฺติ จ ยสฺมา ตสฺส เต ปาปกา สูยนฺติ จาติ วุตฺตํ โหติฯ อิเมสํ อิจฺฉาวจรานํ อปฺปหีนตฺตาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ

อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย ปากฏํ กโรนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาหฯ ตตฺถ กุณปนฺติ มตกเฬวรํฯ อหิสฺส กุณปํ อหิกุณปํฯ เอวํ อิตรานิฯ อติปฏิกูลชิคุจฺฉนียภาวโต เจตฺถ อิมาเนว ตีณิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ อญฺเญสญฺหิ สสสูกราทีนํ กุณปํ มนุสฺสา กฏุกภณฺฑาทีหิ อภิสงฺขริตฺวา ปริภุญฺชนฺติปิฯ อิเมสํ ปน กุณปํ อภินวมฺปิ ชิคุจฺฉนฺติเยว, โก ปน วาโท กาลาติกฺกเมน ปูติภูเตฯ รจยิตฺวาติ วฑฺเฒตฺวา, ปริปูเรตฺวาติ อตฺโถ, กุณปํ คเหตฺวา กํสปาติยํ ปกฺขิปิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺญิสฺสาติ อปรายฯ ปฏิกุชฺชิตฺวาติ ปิทหิตฺวา อนฺตราปณนฺติ อาปณานมนฺตเร มหาชนสํกิณฺณํ รจฺฉามุขํฯ ปฏิปชฺเชยฺยุนฺติ คจฺเฉยฺยุํฯ ชญฺญชญฺญํ วิยาติ โจกฺขโจกฺขํ วิย มนาปมนาปํ วิยฯ อปิจ วธุกาปณฺณาการํ วิยาติ วุตฺตํ โหติฯ วธุกาติ ชเนตฺติ วุจฺจติ, ตสฺสา นียมานํ ปณฺณาการํ ชญฺญํ, อุภยตฺถาปิ อาทรวเสน วา ปสํสาวเสน วา ปุนรุตฺตํฯ ‘‘ชญฺญชญฺญํ พฺยา’’ติปิ ปาโฐฯ

อปาปุริตฺวาติ วิวริตฺวาฯ

ตสฺส สห ทสฺสเนน อมนาปตา จ สณฺฐเหยฺยาติ ตสฺส กุณปสฺส ทสฺสเนน สเหว ตสฺส ชนสฺส อมนาปตา ติฏฺเฐยฺยฯ อมนาปตาติ จ ‘‘อมนาปมิท’’นฺติ อุปฺปนฺนจิตฺตเจตสิกานเมตํ อธิวจนํฯ เอส นโย ปฏิกุลฺยเชคุจฺฉตาสุฯ ชิฆจฺฉิตานมฺปีติ ฉาตานมฺปิฯ น โภตฺตุกมฺยตา อสฺสาติ ภุญฺชิตุกามตา น ภเวยฺยฯ ปเคว สุหิตานนฺติ ธาตานํ ปน ปฐมตรเมว ภุญฺชิตุกามตา น ภเวยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺรายํ อุปมาสํสนฺทนา – ปริสุทฺธกํสปาติสทิสํ อิมสฺส ปพฺพชฺชาลิงฺคํ, กุณปรจนํ วิย อิจฺฉาวจรานํ อปฺปหานํ, อปรกํสปาติยา ปฏิกุชฺฌนํ วิย อารญฺญิกงฺคาทีหิ อิจฺฉาวจรปฺปฏิจฺฉาทนํ, กํสปาติํ วิวริตฺวา กุณปทสฺสเนน ชนสฺส อมนาปตา วิย อารญฺญิกงฺคาทีนิ อนาทิยิตฺวา อิจฺฉาวจรทสฺสเนน สพฺรหฺมจารีนํ อสกฺการกรณาทิตาติฯ

[62] สุกฺกปกฺเข ปน, กิญฺจาปีติ อนุคฺคหปสํสาวจนํ, เตน อารญฺญิกตฺตํ อนุคฺคณฺหาติ, อิจฺฉาวจรปฺปหานํ ปสํสติฯ เนมนฺตนิโกติ นิมนฺตนปฏิคฺคาหโกฯ วิจิตกาฬกนฺติ วิจินิตฺวา อปนีตกาฬกํฯ อเนกสูปํ อเนกพฺยญฺชนนฺติ เอตฺถ สูโป นาม หตฺถหาริโย วุจฺจติฯ พฺยญฺชนนฺติ อุตฺตริภงฺคํ, เตน มจฺฉมํสมุคฺคสูปาทีหิ อเนกสูปํ, นานปฺปการมํสาทิพฺยญฺชเนหิ อเนกพฺยญฺชนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อุปมาสํสนฺทเน จ สาลิวรภตฺตรจนํ วิย อิจฺฉาวจรปฺปหานํ, อปรกํสปาติยา ปฏิกุชฺฌนํ วิย อปฺปิจฺฉตาสมุฏฺฐาเนหิ คามนฺตวิหาราทีหิ อิจฺฉาวจรปฺปหานปฺปฏิจฺฉาทกํ, กํสปาติํ วิวริตฺวา สาลิวรภตฺตทสฺสเนน ชนสฺส มนาปตา วิย คามนฺตวิหาราทีนิ อนาทิยิตฺวา อิจฺฉาวจรปฺปหานทสฺสเนน สพฺรหฺมจารีนํ สกฺการกรณาทิตา เวทิตพฺพาฯ

[63] อุปมา มํ, อาวุโส สาริปุตฺต, ปฏิภาตีติ มยฺหํ, อาวุโส สาริปุตฺต, อุปมา อุปฏฺฐาติฯ เอกํ อุปมํ วตฺตุกาโม อหนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปฏิภาตุ ตนฺติ ตุยฺหํ ปฏิภาตุ อุปฏฺฐาตุ, วท ตฺวนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทาติ นิปาตมตฺตํ, เอกสฺมิํ สมเย อหนฺติ วุตฺตํ โหติ, ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํฯ ราชคเห วิหรามิ คิริพฺพเชติ, ราชคหนฺติ ตสฺส นครสฺส นามํฯ สมนฺตโต ปน คิริปริกฺเขเปน วโช วิย สณฺฐิตตฺตา คิริพฺพชนฺติ วุจฺจติฯ

ตสฺมิํ นคเร วิหรามิ, ตํ นิสฺสาย อหํ วิหรามีติ วุตฺตํ โหติฯ อถ ขฺวาหนฺติ อถ โข อหํฯ เอตฺถ จ อถาติ อญฺญาธิการวจนารมฺเภ นิปาโตฯ โขติ ปทปูรณมตฺเตฯ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ทิวสสฺส ปุพฺพภาคสมยํฯ ปุพฺพณฺหสมเยติ อตฺโถ, ปุพฺพณฺเห วา สมยํ ปุพฺพณฺหสมยํ, ปุพฺพณฺเห เอกํ ขณนฺติ วุตฺตํ โหติ, เอวํ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ ลพฺภติฯ นิวาเสตฺวาติ ปริทหิตฺวา, วิหารนิวาสนปริวตฺตนวเสเนตํ เวทิตพฺพํฯ คามปฺปเวสนตฺถาย วา สณฺฐเปตฺวา นิวาสนวเสน, น หิ โส ตโต ปุพฺเพ อนิวตฺโถ อโหสิฯ

ปตฺตจีวรมาทายาติ ปตฺตํ หตฺเถน จีวรํ กาเยน อาทิยิตฺวาฯ ปิณฺฑายาติ ปิณฺฑปาตตฺถายฯ สมีตีติ ตสฺส นามํฯ ยานการปุตฺโตติ รถการปุตฺโตฯ ปณฺฑุปุตฺโตติ ปณฺฑุสฺส ปุตฺโตฯ อาชีวโกติ นคฺคสมณโกฯ ปุราณยานการปุตฺโตติ โปราณยานการกุลสฺส ปุตฺโตฯ ปจฺจุปฏฺฐิโตติ อุปคนฺตฺวา ฐิโตฯ วงฺกํ นาม เอกโต กุฏิลํฯ ชิมฺหํ นาม สปฺปคตมคฺคสทิสํฯ โทสนฺติ เผคฺคุวิสมคณฺฐิกาทิฯ ยถา ยถาติ กาลตฺเถ นิปาโต, ยทา ยทา ยสฺมิํ ตสฺมิํ กาเลติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา ตถาติ อยมฺปิ กาลตฺโถเยว, ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเลติ วุตฺตํ โหติฯ โส อตฺตโน สุตฺตานุโลเมน จินฺเตสิ, อิตโร เตน จินฺติตกฺขเณ จินฺติตฏฺฐานเมว ตจฺฉติฯ อตฺตมโนติ สกมโน ตุฏฺฐมโน ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตมโนฯ อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสีติ อตฺตมนตาย วาจํ , อตฺตมนภาวสฺส วา ยุตฺตํ วาจํ นิจฺฉาเรสิ อุทีรยิ, ปพฺยาหรีติ วุตฺตํ โหติฯ หทยา หทยํ มญฺเญ อญฺญายาติ จิตฺเตน จิตฺตํ ชานิตฺวา วิยฯ

อสฺสทฺธาติ พุทฺธธมฺมสงฺเฆสุ สทฺธาวิรหิตาฯ ชีวิกตฺถาติ อิณภยาทีหิ ปีฬิตา พหิ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา อิธ ชีวิกตฺถิกา หุตฺวาฯ น สทฺธาติ น สทฺธายฯ สฐา มายาวิโนติ มายาสาเฐยฺเยหิ ยุตฺตาฯ เกตพิโนติ สิกฺขิตเกราฏิกา, นิปฺผนฺนถามคตสาเฐยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ สาเฐยฺยญฺหิ อภูตคุณทสฺสนโต อภูตภณฺฑคุณทสฺสนสมํ กตฺวา ‘‘เกราฏิย’’นฺติ วุจฺจติฯ

อุนฺนฬาติ อุคฺคตนฬา, อุฏฺฐิตตุจฺฉมานาติ วุตฺตํ โหติ จปลาติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน ยุตฺตาฯ มุขราติ มุขขรา, ขรวจนาติ วุตฺตํ โหติ, วิกิณฺณวาจาติ อสํยตวจนา, ทิวสมฺปิ นิรตฺถกวจนปฺปลาปิโนฯ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาราติ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อสํวุตกมฺมทฺวาราฯ โภชเน อมตฺตญฺญุโนติ โภชเน ยา มตฺตา ชานิตพฺพา ปริเยสนปฏิคฺคหณปริโภเคสุ ยุตฺตตา, ตสฺสา อชานนกาฯ ชาคริยํ อนนุยุตฺตาติ ชาคเร อนนุยุตฺตาฯ สามญฺเญ อนเปกฺขวนฺโตติ สมณธมฺเม นิรเปกฺขา, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติรหิตาติ อตฺโถฯ สิกฺขาย น ติพฺพคารวาติ สิกฺขาปเทสุ พหุลคารวา น โหนฺติ, อาปตฺติวีติกฺกมพหุลา วาฯ พาหุลิกาติอาทิ ธมฺมทายาเท วุตฺตํ, กุสีตาติอาทิ ภยเภรเวฯ ธมฺมปริยาเยนาติ ธมฺมเทสนายฯ

สทฺธา อคารสฺมาติ ปกติยาปิ สทฺธา, ปพฺพชิตาปิ สทฺธาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตาฯ ปิวนฺติ มญฺเญ ฆสนฺติ มญฺเญติ ปิวนฺติ วิย ฆสนฺติ วิยฯ อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรนฺตา วจสา ปิวนฺติ วิย, อพฺภนุโมทนฺตา มนสา ฆสนฺติ วิยฯ สาธุ วตาติ สุนฺทรํ วต สพฺรหฺมจารีติ รสฺสมฺปิ วฏฺฏติ ทีฆมฺปิฯ รสฺเส สติ สาริปุตฺตสฺส อุปริ โหติ, ทีเฆ สติ สพฺรหฺมจารีนํฯ ยทา สาริปุตฺตสฺส อุปริ โหติ, ตทา สพฺรหฺมจารี สาริปุตฺโต อมฺเห อกุสลา วุฏฺฐาเปตฺวาติ อตฺโถฯ ยทา สพฺรหฺมจารีนํ, ตทา สพฺรหฺมจารโย อกุสลา วุฏฺฐาเปตฺวาติ อตฺโถฯ ทหโรติ ตรุโณฯ ยุวาติ โยพฺพนภาเว ฐิโตฯ มณฺฑนกชาติโกติ อลงฺการกสภาโวฯ ตตฺถ โกจิ ตรุโณปิ ยุวา น โหติ ยถา อติตรุโณ, โกจิ ยุวาปิ มณฺฑนกชาติโก น โหติ ยถา อุปสนฺตสภาโว, อาลสิยพฺยสนาทีหิ วา อภิภูโต, อิธ ปน ทหโร เจว ยุวา จ มณฺฑนกชาติโก จ อธิปฺเปโต, ตสฺมา เอวมาหฯ อุปฺปลาทีนิ โลกสมฺมตตฺตา วุตฺตานิฯ อิติห เตติ เอวํ เตฯ อุโภ มหานาคาติ ทฺเวปิ มหานาคา, ทฺเวปิ หิ เอเต อคฺคสาวกา ‘‘มหานาคา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ, ฉนฺทาทีหิ น คจฺฉนฺตีติ นาคา, เตน เตน มคฺเคน ปหีเน กิเลเส น อาคจฺฉนฺตีติ นาคา, นานปฺปการกํ อาคุํ น กโรนฺตีติ นาคา, อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน มหานิทฺเทเส (มหานิ. 80) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อปิจ –

‘‘อาคุํ น กโรติ กิญฺจิ โลเก,

สพฺพสํโยเค วิสชฺช พนฺธนานิ;

สพฺพตฺถ น สชฺชตี วิมุตฺโต,

นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา’’ติฯ (สุ. นิ. 527; มหานิ. 80);

เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มหนฺตา นาคา มหานาคา, อญฺเญหิ ขีณาสวนาเคหิ ปุชฺชตรา จ ปาสํสตรา จาติ อตฺโถฯ อญฺญมญฺญสฺสาติ อญฺโญ อญฺญสฺสฯ สมนุโมทิํสูติ สมํ อนุโมทิํสุฯ ตตฺถ อิมาย อุปมาย มหาโมคฺคลฺลาโน อนุโมทิ, ปฏิภาตุ ตํ อาวุโสติ ธมฺมเสนาปติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อญฺญมญฺญสฺส สุภาสิตํ สมนุโมทิํสู’’ติฯ

สมฺมุติปรมตฺถเทสนากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

อนงฺคณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. อากงฺเขยฺยสุตฺตวณฺณนา

[64] เอวํ เม สุตนฺติ อากงฺเขยฺยสุตฺตํฯ ตตฺถ สมฺปนฺนสีลาติ ติวิธํ สมฺปนฺนํ ปริปุณฺณสมงฺคิมธุรวเสนฯ ตตฺถ –

‘‘สมฺปนฺนํ สาลิเกทารํ, สุวา ภุญฺชนฺติ โกสิย;

ปฏิเวเทมิ เต พฺรหฺเม, น นํ วาเรตุมุสฺสเห’’ติฯ (ชา. 1.14.1);

อิทํ ปริปุณฺณสมฺปนฺนํ นามฯ ‘‘อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต’’ติ (วิภ. 511) อิทํ สมงฺคิสมฺปนฺนํ นามฯ ‘‘อิมิสฺสา, ภนฺเต, มหาปถวิยา เหฏฺฐิมตลํ สมฺปนฺนํ, เสยฺยถาปิ ขุทฺทมธุํ อเนฬกํ, เอวมสฺสาท’’นฺติ (ปารา. 17) อิทํ มธุรสมฺปนฺนํ นามฯ อิธ ปน ปริปุณฺณสมฺปนฺนมฺปิ สมงฺคิสมฺปนฺนมฺปิ วฏฺฏติฯ ตสฺมา สมฺปนฺนสีลาติ ปริปุณฺณสีลา หุตฺวาติปิ สีลสมงฺคิโน หุตฺวาติปิ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิพฺโพฯ สีลนฺติ เกนฏฺเฐน สีลํ? สีลนฏฺเฐน สีลํฯ ตสฺส วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาฯ