เมนู

ทุปฺปญฺญานญฺหิ กเถนฺตานํ ลาลา มุขโต คลติ, ลาลา จ เอลาติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘ปสฺเสลมูคํ อุรคํ ทุชฺชิวฺห’’นฺติฯ ตสฺมา เต ‘‘เอฬมูคา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘เอลมุขา’’ติปิ ปาโฐฯ ‘‘เอลมุคา’’ติ เกจิ ปฐนฺติ, อปเร ‘‘เอลมุกา’’ติปิ, สพฺพตฺถ ‘‘เอลมุขา’’ติ อตฺโถฯ เต กถํ ภยเภรวํ อวฺหายนฺติ? เต ทุปฺปญฺญา เอฬมูคา อารมฺมณววตฺถานมตฺตมฺปิ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ เตสํ อววตฺถิตารมฺมณานํ อรญฺเญ วิหรนฺตานํ ทิวา ทิฏฺฐํ รตฺติํ ภยเภรวํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ ‘‘เต อากุลจิตฺตา อปฺปมตฺตเกนปิ ตสนฺติ วิตฺตสนฺติ, รชฺชุํ วา ลตํ วา ทิสฺวา สปฺปสญฺญิโน โหนฺติ, ขาณุํ ทิสฺวา ยกฺขสญฺญิโน, ถลํ วา ปพฺพตํ วา ทิสฺวา หตฺถิสญฺญิโน สปฺปาทีหิ อนยวฺยสนํ อาปาทิตา วิย โหนฺตี’’ติฯ เอวํ ตํ ภยเภรวํ อตฺตนิ สมาโรปนฏฺเฐน อวฺหายนฺติ ปกฺโกสนฺติฯ ปญฺญาสมฺปนฺโนหมสฺมีติ เอตฺถ ปญฺญาสมฺปนฺโนติ ปญฺญาย สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต, โน จ โข วิปสฺสนาปญฺญาย, น มคฺคปญฺญาย, อปิจ โข ปน อิเมสุ โสฬสสุ ฐาเนสุ อารมฺมณววตฺถานปญฺญายาติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนยเมวาติฯ

วจีกมฺมนฺตวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โสฬสฏฺฐานารมฺมณปริคฺคโห นิฏฺฐิโตฯ

ภยเภรวเสนาสนาทิวณฺณนา

[49] ตสฺส มยฺหนฺติ โก อนุสนฺธิ? โพธิสตฺโต กิร อิมานิ โสฬสารมฺมณานิ ปริคฺคณฺหนฺโต จ ภยเภรวํ อทิสฺวา ภยเภรวํ นาม เอวรูปาสุ รตฺตีสุ เอวรูเป เสนาสเน จ ปญฺญายติ, หนฺท นํ ตตฺถาปิ คเวสิสฺสามีติ ภยเภรวคเวสนมกาสิ, เอตมตฺถํ ภควา อิทานิ พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสนฺโต ตสฺส มยฺหนฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ยา ตาติ อุภยเมตํ รตฺตีนํเยว อุทฺเทสนิทฺเทสวจนํฯ อภิญฺญาตาติ เอตฺถ อภีติ ลกฺขณตฺเถ อุปสคฺโคฯ ตสฺมา อภิญฺญาตาติ จนฺทปาริปูริยา จนฺทปริกฺขเยนาติ เอวมาทีหิ ลกฺขเณหิ ญาตาติ เวทิตพฺพาฯ อภิลกฺขิตาติ เอตฺถ อุปสคฺคมตฺตเมว, ตสฺมา อภิลกฺขิตาติ ลกฺขณียา อิจฺเจว อตฺโถ, อุโปสถสมาทานธมฺมสฺสวนปูชาสกฺการาทิกรณตฺถํ ลกฺเขตพฺพา สลฺลกฺเขตพฺพา อุปลกฺเขตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ

จาตุทฺทสีติ ปกฺขสฺส ปฐมทิวสโต ปภุติ จตุทฺทสนฺนํ ปูรณี เอกา รตฺติฯ เอวํ ปญฺจทสี อฏฺฐมี จฯ ปกฺขสฺสาติ สุกฺกปกฺขสฺส กณฺหปกฺขสฺส จฯ เอตา ติสฺโส ติสฺโส กตฺวา ฉ รตฺติโย, ตสฺมา สพฺพตฺถ ปกฺขวจนํ โยเชตพฺพํ ‘‘ปกฺขสฺส จาตุทฺทสี ปกฺขสฺส ปญฺจทสี ปกฺขสฺส อฏฺฐมี’’ติฯ อถ ปญฺจมี กสฺมา น คหิตาติ? อสพฺพกาลิกตฺตาฯ พุทฺเธ กิร ภควติ อนุปฺปนฺเนปิ อุปฺปชฺชิตฺวา อปรินิพฺพุเตปิ ปญฺจมี อนภิลกฺขิตาเยว, ปรินิพฺพุเต ปน ธมฺมสงฺคาหกตฺเถรา จินฺเตสุํ ‘‘ธมฺมสฺสวนํ จิเรน โหตี’’ติฯ ตโต สมฺมนฺนิตฺวา ปญฺจมีติ ธมฺมสฺสวนทิวสํ ฐเปสุํ, ตโต ปภุติ สา อภิลกฺขิตา ชาตา, เอวํ อสพฺพกาลิกตฺตา เอตฺถ น คหิตาติฯ

ตถารูปาสูติ ตถาวิธาสุฯ อารามเจติยานีติ ปุปฺผารามผลารามาทโย อารามา เอว อารามเจติยานิฯ จิตฺตีกตฏฺเฐน หิ เจติยานีติ วุจฺจนฺติ, ปูชนียฏฺเฐนาติ วุตฺตํ โหติฯ วนเจติยานีติ พลิหรณวนสณฺฑสุภควนเทวสาลวนาทีนิ วนานิเยว วนเจติยานิฯ รุกฺขเจติยานีติ คามนิคมาทิทฺวาเรสุ ปูชนียรุกฺขาเยว รุกฺขเจติยานิฯ โลกิยา หิ ทิพฺพาธิวตฺถาติ วา มญฺญมานา เตสุเยว วา ทิพฺพสญฺญิโน หุตฺวา อารามวนรุกฺเข จิตฺตีกโรนฺติ , ปูเชนฺติ, เตน เต สพฺเพปิ เจติยานีติ วุจฺจนฺติฯ ภิํสนกานีติ ภยชนกานิ, ปสฺสโตปิ สุณโตปิ ภยํ ชเนนฺติฯ สโลมหํสานีติ สเหว โลมหํเสน วตฺตนฺติ, ปวิสมานสฺเสว โลมหํสชนนโตฯ อปฺเปว นาม ปสฺเสยฺยนฺติ อปิ นาม ตํ ภยเภรวํ ปสฺเสยฺยเมวฯ อปเรน สมเยนาติ, ‘‘เอตทโหสิ ยํนูนาห’’นฺติ เอวํ จินฺติตกาลโต ปฏฺฐาย อญฺเญน กาเลนฯ

ตตฺถ จ เม พฺราหฺมณ วิหรโตติ ตถารูเปสุ เสนาสเนสุ ยํ ยํ มนุสฺสานํ อายาจนอุปหารกรณารหํ ยกฺขฏฺฐานํ ปุปฺผธูปมํสรุหิรวสาเมทปิหกปปฺผาสสุราเมรยาทีหิ โอกิณฺณกิลินฺนธรณิตลํ เอกนิปาตํ วิย ยกฺขรกฺขสปิสาจานํ, ยํ ทิวาปิ ปสฺสนฺตานํ หทยํ มญฺเญ ผลติ, ตํ ฐานํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถ จ เม, พฺราหฺมณ, วิหรโต’’ติฯ มโค วา อาคจฺฉตีติ สิงฺคานิ วา ขุรานิ วา โกฏฺเฏนฺโต โคกณฺณขคฺคทีปิวราหาทิเภโท มโค วา อาคจฺฉติ, สพฺพจตุปฺปทานญฺหิ อิธ มโคติ นามํฯ กตฺถจิ ปน กาฬสิงฺคาโลปิ วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘อุสภสฺเสว เต ขนฺโธ, สีหสฺเสว วิชมฺภิตํ;

มคราช นโม ตฺยตฺถุ, อปิ กิญฺจิ ลภามเส’’ติฯ (ชา. 1.3.133);

โมโร วา กฏฺฐํ ปาเตตีติ โมโร วา สุกฺขกฏฺฐํ รุกฺขโต จาเลตฺวา ปาเตติฯ โมรคฺคหเณน จ อิธ สพฺพปกฺขิคฺคหณํ อธิปฺเปตํ, เตน โย โกจิ ปกฺขีติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา โมโร วาติ วา สทฺเทน อญฺโญ วา โกจิ ปกฺขีติฯ เอส นโย ปุริเม มคคฺคหเณปิฯ วาโต วา ปณฺณกสฏํ เอเรตีติ วาโต วา ปณฺณกจวรํ ฆฏฺเฏติฯ เอตํ นูน ตํ ภยเภรวํ อาคจฺฉตีติ ยเมตํ อาคจฺฉติ, ตํ ภยเภรวํ นูนาติฯ อิโต ปภุติ จ อารมฺมณเมว ภยเภรวนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปริตฺตสฺส จ อธิมตฺตสฺส จ ภยสฺส อารมฺมณตฺตา สุขารมฺมณํ รูปํ สุขมิวฯ กิํ นุ โข อหํ อญฺญทตฺถุ ภยปฏิกงฺขี วิหรามีติ อหํ โข กิํ การณํ เอกํเสเนว ภยํ อากงฺขมาโน อิจฺฉมาโน หุตฺวา วิหรามิฯ

ยถาภูตํ ยถาภูตสฺสาติ เยน เยน อิริยาปเถน ภูตสฺส ภวิตสฺส สโต วตฺตมานสฺส สมงฺคีภูตสฺส วาฯ เมติ มม สนฺติเกฯ ตถาภูตํ ตถาภูโต วาติ เตน เตเนว อิริยาปเถน ภูโต ภวิโต สนฺโต วตฺตมาโน สมงฺคีภูโต วาติ อตฺโถฯ โส โข อหํ…เป.… ปฏิวิเนมีติ โพธิสตฺตสฺส กิร จงฺกมนฺตสฺส ตสฺมิํ มคสิงฺคขุรสทฺทาทิเภเท ภยเภรวารมฺมเณ อาคเต เนว มหาสตฺโต ติฏฺฐติ, น นิสีทติ น สยติ, อถ โข จงฺกมนฺโตว ปริวีมํสนฺโต ปริวิจินนฺโต ภยเภรวํ น ปสฺสติ, มคสิงฺคขุรสทฺทาทิมตฺตเมว เจตํ โหติ, โส ตํ ญตฺวา อิทํ นาเมตํ, น ภยเภรวนฺติ ตโต ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วา สยติ วาฯ เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส โข อห’’นฺติอาทิมาหฯ เอส นโย สพฺพเปยฺยาเลสุฯ อิโต ปรญฺจ อิริยาปถปฏิปาฏิยา อวตฺวา อาสนฺนปฏิปาฏิยา อิริยาปถา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา, จงฺกมนฺตสฺส หิ ภยเภรเว อาคเต น ฐิโต น นิสินฺโน น นิปนฺโน ฐิตสฺสาปิ อาคเต น จงฺกมีติ เอวํ ตสฺส อาสนฺนปฏิปาฏิยา วุตฺตาติฯ

ภยเภรวเสนาสนาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อสมฺโมหวิหารวณฺณนา

[50] เอวํ ภิํสนเกสุปิ ฐาเนสุ อตฺตโน ภยเภรวาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฌายีนํ สมฺโมหฏฺฐาเนสุ อตฺตโน อสมฺโมหวิหารํ ทสฺเสตุํ สนฺติ โข ปน, พฺราหฺมณาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สนฺตีติ อตฺถิ สํวิชฺชนฺติ อุปลพฺภนฺติฯ รตฺติํเยว สมานนฺติ รตฺติํเยว สนฺตํ, ทิวาติ สญฺชานนฺตีติ ‘‘ทิวโส อย’’นฺติ สญฺชานนฺติฯ ทิวาเยว สมานนฺติ ทิวสํเยว สนฺตํฯ รตฺตีติ สญฺชานนฺตีติ ‘‘รตฺติ อย’’นฺติ สญฺชานนฺติฯ กสฺมา ปเนเต เอวํสญฺญิโน โหนฺตีติฯ วุฏฺฐานโกสลฺลาภาวโต วา สกุณรุตโต วาฯ กถํ? อิเธกจฺโจ โอทาตกสิณลาภี ทิวา ปริกมฺมํ กตฺวา ทิวา สมาปนฺโน ทิวาเยว วุฏฺฐหามีติ มนสิการํ อุปฺปาเทติ, โน จ โข อทฺธานปริจฺเฉเท กุสโล โหติฯ โส ทิวสํ อติกฺกมิตฺวา รตฺติภาเค วุฏฺฐาติฯ โอทาตกสิณผรณวเสน จสฺส วิสทํ โหติ วิภูตํ สุวิภูตํฯ โส, ทิวา วุฏฺฐหามีติ อุปฺปาทิตมนสิการตาย โอทาตกสิณผรณวิสทวิภูตตาย จ รตฺติํเยว สมานํ ทิวาติ สญฺชานาติฯ อิธ ปเนกจฺโจ นีลกสิณลาภี รตฺติํ ปริกมฺมํ กตฺวา รตฺติํ สมาปนฺโน รตฺติํเยว วุฏฺฐหามีติ มนสิการํ อุปฺปาเทติ, โน จ โข อทฺธานปริจฺเฉเท กุสโล โหติฯ โส รตฺติํ อติกฺกมิตฺวา ทิวสภาเค วุฏฺฐาติฯ นีลกสิณผรณวเสน จสฺส อวิสทํ โหติ อวิภูตํฯ โส รตฺติํ วุฏฺฐหามีติ อุปฺปาทิตมนสิการตาย นีลกสิณผรณาวิสทาวิภูตตาย จ ทิวาเยว สมานํ รตฺตีติ สญฺชานาติฯ เอวํ ตาว วุฏฺฐานโกสลฺลาภาวโต เอวํสญฺญิโน โหนฺติฯ

สกุณรุตโต ปน อิเธกจฺโจ อนฺโตเสนาสเน นิสินฺโน โหติฯ อถ ทิวา รวนกสกุณา กากาทโย จนฺทาโลเกน ทิวาติ มญฺญมานา รตฺติํ รวนฺติ, อญฺเญหิ วา การเณหิฯ โส เตสํ สทฺทํ สุตฺวา รตฺติํเยว สมานํ ทิวาติ สญฺชานาติฯ อิธ ปเนกจฺโจ ปพฺพตนฺตเร คมฺภีราย ฆนวนปฺปฏิจฺฉนฺนาย คิริคุหาย สตฺตาหวทฺทลิกาย วตฺตมานาย อนฺตรหิตสูริยาโลเก กาเล นิสินฺโน โหติฯ อถ รตฺติํ รวนกสกุณา อุลูกาทโย มชฺฌนฺหิกสมเยปิ ตตฺถ ตตฺถ สมนฺธกาเร นิลีนา รตฺติสญฺญาย วา อญฺเญหิ วา การเณหิ รวนฺติฯ โส เตสํ สทฺทํ สุตฺวา ทิวาเยว สมานํ รตฺตีติ สญฺชานาติฯ เอวํ สกุณรุตโต เอวํสญฺญิโน โหนฺตีติฯ