น โข ปนาหํ…เป.… ปฏิเสวามีติ อหํ โข ปน อปริสุทฺธกายกมฺมนฺโต หุตฺวา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ น ปฏิเสวามิฯ เย หิ โวติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํฯ อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จฯ ปริสุทฺธกายกมฺมนฺตาติ อีทิสา หุตฺวาฯ เตสมหํ อญฺญตโรติ เตสํ อหมฺปิ เอโก อญฺญตโรฯ โพธิสตฺโต หิ คหฏฺโฐปิ ปพฺพชิโตปิ ปริสุทฺธกายกมฺมนฺโตว โหติฯ ภิยฺโยติ อติเรกตฺเถ นิปาโตฯ ปลฺโลมนฺติ ปนฺนโลมตํ, เขมํ โสตฺถิภาวนฺติ อตฺโถฯ อาปาทินฺติ อาปชฺชิํ, อติเรกํ โสตฺถิภาวํ อติเรเกน วา โสตฺถิภาวมาปชฺชินฺติ วุตฺตํ โหติฯ อรญฺเญ วิหารายาติ อรญฺเญ วิหารตฺถายฯ
กายกมฺมนฺตวารกถา นิฏฺฐิตาฯ
วจีกมฺมนฺตวาราทิวณฺณนา
[36] เอส นโย สพฺพตฺถฯ อยํ ปน วิเสโส, วจีกมฺมนฺตวาเร ตาว อปริสุทฺธวจีกมฺมนฺตาติ อปริสุทฺเธน มุสาวาทาทินา วจีกมฺมนฺเตน สมนฺนาคตาฯ เต กถํ ภยเภรวํ อวฺหายนฺติ? เต มุสาวาเทน ปรสฺส อตฺถํ ภญฺชิตฺวา, ปิสุณวาจาย มิตฺตเภทํ กตฺวา ผรุสวาจาย ปเรสํ ปริสมชฺเฌ มมฺมานิ ตุทิตฺวา นิรตฺถกวาจาย ปรสตฺตานํ กมฺมนฺเต นาเสตฺวา ‘‘มยํ อยุตฺตมกมฺหา, สเจ โน เต ชาเนยฺยุํ, เยสํ อปรชฺฌิมฺหา, อิทานิ อนุพนฺธิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปยฺยุ’’นฺติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา คจฺฉนฺตเร วา คุมฺพนฺตเร วา นิสีทนฺติฯ เต ‘‘อปฺปมตฺตกมฺปิ ติณสทฺทํ วา ปณฺณสทฺทํ วา สุตฺวา อิทานิมฺหา นฏฺฐา’’ติ ตสนฺติ วิตฺตสนฺติ อาคนฺตฺวา ปเรหิ ปริวาริตา วิย พทฺธา วธิตา วิย จ โหนฺติฯ เอวํ ตํ ภยเภรวํ อตฺตนิ สมาโรปนฏฺเฐน อวฺหายนฺติ, ปกฺโกสนฺติฯ
มโนกมฺมนฺตวาเร อปริสุทฺธมโนกมฺมนฺตาติ อปริสุทฺเธน อภิชฺฌาทินา มโนกมฺมนฺเตน สมนฺนาคตาฯ เต กถํ ภยเภรวํ อวฺหายนฺติ? เต ปเรสํ รกฺขิตโคปิเตสุ ภณฺเฑสุ อภิชฺฌาวิสมโลภํ อุปฺปาเทตฺวา ปรสฺส กุชฺฌิตฺวา ปรสตฺเต มิจฺฉาทสฺสนํ คาหาเปตฺวา มยํ อยุตฺตมกมฺหา…เป.… อตฺตนิ สมาโรปนฏฺเฐน อวฺหายนฺติ ปกฺโกสนฺติฯ
อาชีววาเร อปริสุทฺธาชีวาติ อปริสุทฺเธน เวชฺชกมฺมทูตกมฺมวฑฺฒิปโยคาทินา เอกวีสติอเนสนเภเทน อาชีเวน สมนฺนาคตาฯ เต กถํ ภยเภรวํ อวฺหายนฺติ? เต เอวํ ชีวิกํ กปฺเปตฺวา สุณนฺติ – ‘‘สาสนโสธกา กิร เตปิฏกา ภิกฺขู สาสนํ โสเธตุํ นิกฺขนฺตา, อชฺช วา สฺเว วา อิธาคมิสฺสนฺตี’’ติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา คจฺฉนฺตเร วา…เป.… ตสนฺติ วิตฺตสนฺติฯ เต หิ อาคนฺตฺวา ปริวาเรตฺวา คหิตา วิย โอทาตวตฺถนิวาสิตา วิย จ โหนฺตีติฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ
[37] อิโต ปรํ อภิชฺฌาลูติอาทีสุ กิญฺจาปิ อภิชฺฌาพฺยาปาทา มโนกมฺมนฺเตน สงฺคหิตา ตถาปิ นีวรณวเสน ปุน วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ อภิชฺฌาลูติ ปรภณฺฑาทิอภิชฺฌายนสีลาฯ กาเมสุ ติพฺพสาราคาติ วตฺถุกาเมสุ พหลกิเลสราคา, เต กถํ ภยเภรวํ อวฺหายนฺติ? เต อววตฺถิตารมฺมณา โหนฺติ, เตสํ อววตฺถิตารมฺมณานํ อรญฺเญ วิหรนฺตานํ ทิวา ทิฏฺฐํ รตฺติํ ภยเภรวํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ – ‘‘เต อากุลจิตฺตา อปฺปมตฺตเกนปิ ตสนฺติ วิตฺตสนฺติ, รชฺชุํ วา ลตํ วา ทิสฺวา สปฺปสญฺญิโน โหนฺติ, ขาณุํ ทิสฺวา ยกฺขสญฺญิโน, ถลํ วา ปพฺพตํ วา ทิสฺวา หตฺถิสญฺญิโน สปฺปาทีหิ อนยพฺยสนํ อาปาทิตา วิย โหนฺตี’’ติฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ
[38] พฺยาปนฺนจิตฺตาติ ปกติภาววิชหเนน วิปนฺนจิตฺตาฯ กิเลสานุคตญฺหิ จิตฺตํ ปกติภาวํ วิชหติ, ปุราณภตฺตพฺยญฺชนํ วิย ปูติกํ โหติฯ ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺปาติ ปทุฏฺฐจิตฺตสงฺกปฺปา, อภทฺรเกน ปเรสํ อนตฺถชนเกน จิตฺตสงฺกปฺเปน สมนฺนาคตาติ วุตฺตํ โหติฯ เต กถํ ภยเภรวํ อวฺหายนฺติ? ภยเภรวาวฺหายนํ อิโต ปภุติ อภิชฺฌาลุวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ยตฺถ ปน วิเสโส ภวิสฺสติ, ตตฺถ วกฺขามฯ น โข ปนาหํ พฺยาปนฺนจิตฺโตติ เอตฺถ ปน เมตฺตจิตฺโต อหํ หิตจิตฺโตติ ทสฺเสติ, อีทิสา หิ โพธิสตฺตา โหนฺติฯ เอวํ สพฺพตฺถ วุตฺตโทสปฏิปกฺขวเสน โพธิสตฺตสฺส คุณา วณฺเณตพฺพาฯ
[39] ถินมิทฺธปริยุฏฺฐิตาติ จิตฺตเคลญฺญภูเตน ถิเนน เสสนามกายเคลญฺญภูเตน มิทฺเธน จ ปริยุฏฺฐิตา, อภิภูตา คหิตาติ วุตฺตํ โหติฯ เต นิทฺทาพหุลา โหนฺติฯ
[40] อุทฺธตาติ อุทฺธจฺจปกติกา วิปฺผนฺทมานจิตฺตา, อุทฺธจฺเจน หิ เอการมฺมเณ จิตฺตํ วิปฺผนฺทติ ธชยฏฺฐิยํ วาเตน ปฏากา วิยฯ อวูปสนฺตจิตฺตาติ อนิพฺพุตจิตฺตา, อิธ กุกฺกุจฺจํ คเหตุํ วฏฺฏติฯ
[41] กงฺขี วิจิกิจฺฉีติ เอตฺถ เอกเมวิทํ ปญฺจมํ นีวรณํฯ กิํ นุ โข อิทนฺติ อารมฺมณํ กงฺขนโต กงฺขา, อิทเมวิทนฺติ นิจฺเฉตุํ อสมตฺถภาวโต วิจิกิจฺฉาติ วุจฺจติ, เตน สมนฺนาคตา สมณพฺราหฺมณา ‘‘กงฺขี วิจิกิจฺฉี’’ติ วุตฺตาฯ
[42] อตฺตุกฺกํสนกา ปรวมฺภีติ เย อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺติ อุกฺขิปนฺติ, อุจฺเจ ฐาเน ฐเปนฺติ, ปรญฺจ วมฺเภนฺติ ครหนฺติ นินฺทนฺติ, นีเจ ฐาเน ฐเปนฺติ, เตสเมตํ อธิวจนํฯ เต กถํ ภยเภรวํ อวฺหายนฺติ? เต ปเรหิ ‘‘อสุโก จ กิร อสุโก จ อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺติ, อมฺเห ครหนฺติ, ทาเส วิย กโรนฺติ, คณฺหถ เน’’ติ อนุพทฺธา ปลายิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา คจฺฉนฺตเร วา คุมฺพนฺตเร วาติ กายกมฺมนฺตสทิสํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ
[43] ฉมฺภีติ กายถมฺภนโลมหํสนกเรน ถมฺเภน สมนฺนาคตาฯ ภีรุกชาติกาติ ภีรุกปกติกา, คามทารกา วิย ภยพหุลา อสูรา กาตราติ วุตฺตํ โหติฯ
[44] ลาภสกฺการสิโลกนฺติ เอตฺถ ลพฺภตีติ ลาโภ, จตุนฺนํ ปจฺจยานเมตํ อธิวจนํฯ สกฺกาโรติ สุนฺทรกาโร, ปจฺจยา เอว หิ ปณีตปณีตา สุนฺทรสุนฺทรา จ อภิสงฺขริตฺวา กตา สกฺการาติ วุจฺจนฺติฯ ยา จ ปเรหิ อตฺตโน คารวกิริยา ปุปฺผาทีหิ วา ปูชาฯ สิโลโกติ วณฺณภณนํ เอตํ , ลาภญฺจ สกฺการญฺจ สิโลกญฺจ ลาภสกฺการสิโลกํฯ นิกามยมานาติ ปตฺถยมานาฯ ภยเภรวาวฺหายนํ อภิชฺฌาลุวารสทิสเมวฯ ตทตฺถทีปกํ ปเนตฺถ ปิยคามิกวตฺถุํ กเถนฺติ –
เอโก กิร ปิยคามิโก นาม ภิกฺขุ สมาทินฺนธุตงฺคานํ ภิกฺขูนํ ลาภํ ทิสฺวา ‘‘อหมฺปิ ธุตงฺคํ สมาทิยิตฺวา ลาภํ อุปฺปาเทมี’’ติ จินฺเตตฺวา โสสานิกงฺคํ สมาทาย สุสาเน วสติฯ อเถกทิวสํ เอโก กมฺมมุตฺโต ชรคฺคโว ทิวา โคจเร จริตฺวา รตฺติํ ตสฺมิํ สุสาเน ปุปฺผคุมฺเพ สีสํ กตฺวา โรมนฺถยมาโน อฏฺฐาสิฯ
ปิยคามิโก รตฺติํ จงฺกมนา นิกฺขนฺโต ตสฺส หนุสทฺทํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อทฺธา มํ ลาภคิทฺโธ เอส สุสาเน วสตีติ ญตฺวา เทวราชา วิเหเฐตุํ อาคโต’’ติ, โส ชรคฺควสฺส ปุรโต อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ‘‘สปฺปุริส เทวราช อชฺช เม เอกรตฺติํ ขม, สฺเว ปฏฺฐาย น เอวํ กริสฺสามี’’ติ นมสฺสมาโน สพฺพรตฺติํ ยาจนฺโต อฏฺฐาสิฯ ตโต สูริเย อุฏฺฐิเต ตํ ทิสฺวา กตฺตรยฏฺฐิยา ปหริตฺวา ปลาเปสิ ‘‘สพฺพรตฺติํ มํ ภิํสาเปสี’’ติฯ
[45] กุสีตาติ โกสชฺชานุคตาฯ หีนวีริยาติ หีนา วีริเยน วิรหิตา วิยุตฺตา, นิพฺพีริยาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ กุสีตา กายิกวีริยารมฺภวิรหิตา โหนฺติ, หีนวีริยา เจตสิกวีริยารมฺภวิรหิตาฯ เต อารมฺมณววตฺถานมตฺตมฺปิ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ เตสํ อววตฺถิตารมฺมณานนฺติ สพฺพํ ปุพฺพสทิสเมวฯ
[46] มุฏฺฐสฺสตีติ นฏฺฐสฺสตีฯ อสมฺปชานาติ ปญฺญารหิตา, อิมสฺส จ ปฏิปกฺเข ‘‘อุปฏฺฐิตสฺสตีหมสฺมี’’ติ วจนโต สติภาชนิยเมเวตํฯ ปญฺญา ปเนตฺถ สติทุพฺพลฺยทีปนตฺถํ วุตฺตาฯ ทุวิธา หิ สติ ปญฺญาสมฺปยุตฺตา ปญฺญาวิปฺปยุตฺตา จฯ ตตฺถ ปญฺญาสมฺปยุตฺตา พลวตี, วิปฺปยุตฺตา ทุพฺพลา, ตสฺมา ยทาปิ เตสํ สติ โหติ, ตทาปิ อสมฺปชานนฺตา มุฏฺฐสฺสตีเยว เต, ทุพฺพลาย สติยา สติกิจฺจาภาวโตติ เอตมตฺถํ ทีเปตุํ ‘‘อสมฺปชานา’’ติ วุตฺตํฯ เต เอวํ มุฏฺฐสฺสตี อสมฺปชานา อารมฺมณววตฺถานมตฺตมฺปิ กาตุํ น สกฺโกนฺตีติ สพฺพํ ปุพฺพสทิสเมวฯ
[47] อสมาหิตาติ อุปจารปฺปนาสมาธิวิรหิตาฯ วิพฺภนฺตจิตฺตาติ อุพฺภนฺตจิตฺตาฯ สมาธิวิรเหน ลทฺโธกาเสน อุทฺธจฺเจน เตสํ สมาธิวิรหานํ จิตฺตํ นานารมฺมเณสุ ปริพฺภมติ, วนมกฺกโฏ วิย วนสาขาสุ อุทฺธจฺเจน เอการมฺมเณ วิปฺผนฺทติฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนน เต เอวํ อสมาหิตา วิพฺภนฺตจิตฺตา อารมฺมณววตฺถานมตฺตมฺปิ กาตุํ น สกฺโกนฺตีติ สพฺพํ ปุพฺพสทิสเมวฯ
[48] ทุปฺปญฺญาติ นิปฺปญฺญานเมตํ อธิวจนํฯ ปญฺญา ปน ทุฏฺฐา นาม นตฺถิฯ เอฬมูคาติ เอลมุขา, ข-การสฺส ค-กาโร กโตฯ ลาลมุขาติ วุตฺตํ โหติฯ
ทุปฺปญฺญานญฺหิ กเถนฺตานํ ลาลา มุขโต คลติ, ลาลา จ เอลาติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘ปสฺเสลมูคํ อุรคํ ทุชฺชิวฺห’’นฺติฯ ตสฺมา เต ‘‘เอฬมูคา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘เอลมุขา’’ติปิ ปาโฐฯ ‘‘เอลมุคา’’ติ เกจิ ปฐนฺติ, อปเร ‘‘เอลมุกา’’ติปิ, สพฺพตฺถ ‘‘เอลมุขา’’ติ อตฺโถฯ เต กถํ ภยเภรวํ อวฺหายนฺติ? เต ทุปฺปญฺญา เอฬมูคา อารมฺมณววตฺถานมตฺตมฺปิ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ เตสํ อววตฺถิตารมฺมณานํ อรญฺเญ วิหรนฺตานํ ทิวา ทิฏฺฐํ รตฺติํ ภยเภรวํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ ‘‘เต อากุลจิตฺตา อปฺปมตฺตเกนปิ ตสนฺติ วิตฺตสนฺติ, รชฺชุํ วา ลตํ วา ทิสฺวา สปฺปสญฺญิโน โหนฺติ, ขาณุํ ทิสฺวา ยกฺขสญฺญิโน, ถลํ วา ปพฺพตํ วา ทิสฺวา หตฺถิสญฺญิโน สปฺปาทีหิ อนยวฺยสนํ อาปาทิตา วิย โหนฺตี’’ติฯ เอวํ ตํ ภยเภรวํ อตฺตนิ สมาโรปนฏฺเฐน อวฺหายนฺติ ปกฺโกสนฺติฯ ปญฺญาสมฺปนฺโนหมสฺมีติ เอตฺถ ปญฺญาสมฺปนฺโนติ ปญฺญาย สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต, โน จ โข วิปสฺสนาปญฺญาย, น มคฺคปญฺญาย, อปิจ โข ปน อิเมสุ โสฬสสุ ฐาเนสุ อารมฺมณววตฺถานปญฺญายาติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนยเมวาติฯ
วจีกมฺมนฺตวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โสฬสฏฺฐานารมฺมณปริคฺคโห นิฏฺฐิโตฯ
ภยเภรวเสนาสนาทิวณฺณนา
[49] ตสฺส มยฺหนฺติ โก อนุสนฺธิ? โพธิสตฺโต กิร อิมานิ โสฬสารมฺมณานิ ปริคฺคณฺหนฺโต จ ภยเภรวํ อทิสฺวา ภยเภรวํ นาม เอวรูปาสุ รตฺตีสุ เอวรูเป เสนาสเน จ ปญฺญายติ, หนฺท นํ ตตฺถาปิ คเวสิสฺสามีติ ภยเภรวคเวสนมกาสิ, เอตมตฺถํ ภควา อิทานิ พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสนฺโต ตสฺส มยฺหนฺติอาทิมาหฯ
ตตฺถ ยา ตาติ อุภยเมตํ รตฺตีนํเยว อุทฺเทสนิทฺเทสวจนํฯ อภิญฺญาตาติ เอตฺถ อภีติ ลกฺขณตฺเถ อุปสคฺโคฯ ตสฺมา อภิญฺญาตาติ จนฺทปาริปูริยา จนฺทปริกฺขเยนาติ เอวมาทีหิ ลกฺขเณหิ ญาตาติ เวทิตพฺพาฯ อภิลกฺขิตาติ เอตฺถ อุปสคฺคมตฺตเมว, ตสฺมา อภิลกฺขิตาติ ลกฺขณียา อิจฺเจว อตฺโถ, อุโปสถสมาทานธมฺมสฺสวนปูชาสกฺการาทิกรณตฺถํ ลกฺเขตพฺพา สลฺลกฺเขตพฺพา อุปลกฺเขตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ