สงฺขธมอุปมา

[426] ‘‘เตน หิ, ราชญฺญ, อุปมํ เต กริสฺสามิฯ อุปมาย มิเธกจฺเจ วิญฺญู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานนฺติฯ ภูตปุพฺพํ, ราชญฺญ, อญฺญตโร สงฺขธโม สงฺขํ อาทาย ปจฺจนฺติมํ ชนปทํ อคมาสิฯ โส เยน อญฺญตโร คาโม เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา มชฺเฌ คามสฺส ฐิโต ติกฺขตฺตุํ สงฺขํ อุปลาเปตฺวา สงฺขํ ภูมิยํ นิกฺขิปิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อถ โข, ราชญฺญ, เตสํ ปจฺจนฺตชนปทานํ [ปจฺจนฺตชานํ (สี.)] มนุสฺสานํ เอตทโหสิ – ‘อมฺโภ กสฺส นุ โข [เอตทโหสิ ‘‘กิสฺส ทุโข (ปี.)] เอโส สทฺโท เอวํรชนีโย เอวํกมนีโย เอวํมทนีโย เอวํพนฺธนีโย เอวํมุจฺฉนีโย’ติฯ สนฺนิปติตฺวา ตํ สงฺขธมํ เอตทโวจุํ – ‘อมฺโภ, กสฺส นุ โข เอโส สทฺโท เอวํรชนีโย เอวํกมนีโย เอวํมทนีโย เอวํพนฺธนีโย เอวํมุจฺฉนีโย’ติฯ ‘เอโส โข, โภ, สงฺโข นาม ยสฺเสโส สทฺโท เอวํรชนีโย เอวํกมนีโย เอวํมทนีโย เอวํพนฺธนีโย เอวํมุจฺฉนีโย’ติฯ เต ตํ สงฺขํ อุตฺตานํ นิปาเตสุํ – ‘วเทหิ, โภ สงฺข, วเทหิ, โภ สงฺขา’ติฯ เนว โส สงฺโข สทฺทมกาสิฯ เต ตํ สงฺขํ อวกุชฺชํ นิปาเตสุํ, ปสฺเสน นิปาเตสุํ, ทุติเยน ปสฺเสน นิปาเตสุํ, อุทฺธํ ฐเปสุํ, โอมุทฺธกํ ฐเปสุํ, ปาณินา อาโกเฏสุํ, เลฑฺฑุนา อาโกเฏสุํ, ทณฺเฑน อาโกเฏสุํ, สตฺเถน อาโกเฏสุํ, โอธุนิํสุ สนฺธุนิํสุ นิทฺธุนิํสุ – ‘วเทหิ, โภ สงฺข, วเทหิ, โภ สงฺขา’ติฯ เนว โส สงฺโข สทฺทมกาสิฯ

‘‘อถ โข, ราชญฺญ, ตสฺส สงฺขธมสฺส เอตทโหสิ – ‘ยาว พาลา อิเม ปจฺจนฺตชนปทามนุสฺสา, กถญฺหิ นาม อโยนิโส สงฺขสทฺทํ คเวสิสฺสนฺตี’ติฯ เตสํ เปกฺขมานานํ สงฺขํ คเหตฺวา ติกฺขตฺตุํ สงฺขํ อุปลาเปตฺวา สงฺขํ อาทาย ปกฺกามิฯ อถ โข, ราชญฺญ, เตสํ ปจฺจนฺตชนปทานํ มนุสฺสานํ เอตทโหสิ – ‘ยทา กิร, โภ, อยํ สงฺโข นาม ปุริสสหคโต จ โหติ วายามสหคโต [วาโยสหคโต (สฺยา.)] จ วายุสหคโต จ, ตทายํ สงฺโข สทฺทํ กโรติ, ยทา ปนายํ สงฺโข เนว ปุริสสหคโต โหติ น วายามสหคโต น วายุสหคโต, นายํ สงฺโข สทฺทํ กโรตี’ติ ฯ เอวเมว โข, ราชญฺญ, ยทายํ กาโย อายุสหคโต จ โหติ อุสฺมาสหคโต จ วิญฺญาณสหคโต จ, ตทา อภิกฺกมติปิ ปฏิกฺกมติปิ ติฏฺฐติปิ นิสีทติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปติ, จกฺขุนาปิ รูปํ ปสฺสติ, โสเตนปิ สทฺทํ สุณาติ, ฆาเนนปิ คนฺธํ ฆายติ, ชิวฺหายปิ รสํ สายติ, กาเยนปิ โผฏฺฐพฺพํ ผุสติ, มนสาปิ ธมฺมํ วิชานาติฯ ยทา ปนายํ กาโย เนว อายุสหคโต โหติ, น อุสฺมาสหคโต, น วิญฺญาณสหคโต, ตทา เนว อภิกฺกมติ น ปฏิกฺกมติ น ติฏฺฐติ น นิสีทติ น เสยฺยํ กปฺเปติ, จกฺขุนาปิ รูปํ น ปสฺสติ, โสเตนปิ สทฺทํ น สุณาติ, ฆาเนนปิ คนฺธํ น ฆายติ, ชิวฺหายปิ รสํ น สายติ, กาเยนปิ โผฏฺฐพฺพํ น ผุสติ, มนสาปิ ธมฺมํ น วิชานาติฯ อิมินาปิ โข เต, ราชญฺญ, ปริยาเยน เอวํ โหตุ – ‘อิติปิ อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก’ติ [วิปาโกติ, ปฐมภาณวารํ (สฺยา.)]ฯ

[427] ‘‘กิญฺจาปิ ภวํ กสฺสโป เอวมาห, อถ โข เอวํ เม เอตฺถ โหติ – ‘อิติปิ นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก’’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน, ราชญฺญ, ปริยาโย…เป.… อตฺถิ, โภ กสฺสป, ปริยาโย…เป.… ยถา กถํ วิย ราชญฺญา’’ติ? ‘‘อิธ เม, โภ กสฺสป, ปุริสา โจรํ อาคุจาริํ คเหตฺวา ทสฺเสนฺติ – ‘อยํ เต, ภนฺเต, โจโร อาคุจารี, อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ, ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’ติฯ

ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘เตน หิ, โภ, อิมสฺส ปุริสสฺส ฉวิํ ฉินฺทถ , อปฺเปว นามสฺส ชีวํ ปสฺเสยฺยามา’ติฯ เต ตสฺส ปุริสสฺส ฉวิํ ฉินฺทนฺติฯ เนวสฺส มยํ ชีวํ ปสฺสามฯ ตฺยาหํ เอวํ วทามิ – ‘เตน หิ, โภ, อิมสฺส ปุริสสฺส จมฺมํ ฉินฺทถ, มํสํ ฉินฺทถ, นฺหารุํ ฉินฺทถ, อฏฺฐิํ ฉินฺทถ, อฏฺฐิมิญฺชํ ฉินฺทถ, อปฺเปว นามสฺส ชีวํ ปสฺเสยฺยามา’ติฯ เต ตสฺส ปุริสสฺส อฏฺฐิมิญฺชํ ฉินฺทนฺติ, เนวสฺส มยํ ชีวํ ปสฺเสยฺยามฯ อยมฺปิ โข, โภ กสฺสป, ปริยาโย, เยน เม ปริยาเยน เอวํ โหติ – ‘อิติปิ นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก’’’ติฯ

อคฺคิกชฏิลอุปมา

[428] ‘‘เตน หิ, ราชญฺญ, อุปมํ เต กริสฺสามิฯ อุปมาย มิเธกจฺเจ วิญฺญู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ อาชานนฺติฯ ภูตปุพฺพํ, ราชญฺญ, อญฺญตโร อคฺคิโก ชฏิโล อรญฺญายตเน ปณฺณกุฏิยา สมฺมติ [วสติ (สี. ปี.)]ฯ อถ โข, ราชญฺญ, อญฺญตโร ชนปเท สตฺโถ [สตฺโถ ชนปทปเทสา (สี.), ชนปโท สตฺถวาโส (สฺยา.), ชนปทปเทโส (ปี.)] วุฏฺฐาสิฯ อถ โข โส สตฺโถ [สตฺถวาโส (สฺยา.)] ตสฺส อคฺคิกสฺส ชฏิลสฺส อสฺสมสฺส สามนฺตา เอกรตฺติํ วสิตฺวา ปกฺกามิฯ อถ โข, ราชญฺญ, ตสฺส อคฺคิกสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ – ‘ยํนูนาหํ เยน โส สตฺถวาโส เตนุปสงฺกเมยฺยํ, อปฺเปว นาเมตฺถ กิญฺจิ อุปกรณํ อธิคจฺเฉยฺย’นฺติฯ อถ โข โส อคฺคิโก ชฏิโล กาลสฺเสว วุฏฺฐาย เยน โส สตฺถวาโส เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อทฺทส ตสฺมิํ สตฺถวาเส ทหรํ กุมารํ มนฺทํ อุตฺตานเสยฺยกํ ฉฑฺฑิตํฯ ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ – ‘น โข เม ตํ ปติรูปํ ยํ เม เปกฺขมานสฺส มนุสฺสภูโต กาลงฺกเรยฺย; ยํนูนาหํ อิมํ ทารกํ อสฺสมํ เนตฺวา อาปาเทยฺยํ โปเสยฺยํ วฑฺเฒยฺย’นฺติฯ อถ โข โส อคฺคิโก ชฏิโล ตํ ทารกํ อสฺสมํ เนตฺวา อาปาเทสิ โปเสสิ วฑฺเฒสิฯ ยทา โส ทารโก ทสวสฺสุทฺเทสิโก วา โหติ [อโหสิ (?)] ทฺวาทสวสฺสุทฺเทสิโก วา, อถ โข ตสฺส อคฺคิกสฺส ชฏิลสฺส ชนปเท กญฺจิเทว กรณียํ อุปฺปชฺชิฯ อถ โข โส อคฺคิโก ชฏิโล ตํ ทารกํ เอตทโวจ – ‘อิจฺฉามหํ, ตาต, ชนปทํ [นครํ (ก.)] คนฺตุํ; อคฺคิํ, ตาต, ปริจเรยฺยาสิฯ มา จ เต อคฺคิ นิพฺพายิฯ สเจ จ เต อคฺคิ นิพฺพาเยยฺย, อยํ วาสี อิมานิ กฏฺฐานิ อิทํ อรณิสหิตํ, อคฺคิํ นิพฺพตฺเตตฺวา อคฺคิํ ปริจเรยฺยาสี’ติฯ อถ โข โส อคฺคิโก ชฏิโล ตํ ทารกํ เอวํ อนุสาสิตฺวา ชนปทํ อคมาสิฯ ตสฺส ขิฑฺฑาปสุตสฺส อคฺคิ นิพฺพายิฯ

‘‘อถ โข ตสฺส ทารกสฺส เอตทโหสิ – ‘ปิตา โข มํ เอวํ อวจ – ‘‘อคฺคิํ, ตาต, ปริจเรยฺยาสิฯ มา จ เต อคฺคิ นิพฺพายิฯ สเจ จ เต อคฺคิ นิพฺพาเยยฺย, อยํ วาสี อิมานิ กฏฺฐานิ อิทํ อรณิสหิตํ, อคฺคิํ นิพฺพตฺเตตฺวา อคฺคิํ ปริจเรยฺยาสี’’ติฯ ยํนูนาหํ อคฺคิํ นิพฺพตฺเตตฺวา อคฺคิํ ปริจเรยฺย’นฺติฯ อถ โข โส ทารโก อรณิสหิตํ วาสิยา ตจฺฉิ – ‘อปฺเปว นาม อคฺคิํ อธิคจฺเฉยฺย’นฺติฯ เนว โส อคฺคิํ อธิคจฺฉิฯ อรณิสหิตํ ทฺวิธา ผาเลสิ, ติธา ผาเลสิ, จตุธา ผาเลสิ, ปญฺจธา ผาเลสิ, ทสธา ผาเลสิ, สตธา [วีสติธา (สฺยา.)] ผาเลสิ, สกลิกํ สกลิกํ อกาสิ, สกลิกํ สกลิกํ กริตฺวา อุทุกฺขเล โกฏฺเฏสิ, อุทุกฺขเล โกฏฺเฏตฺวา มหาวาเต โอปุนิ [โอผุนิ (สฺยา. ก.)] – ‘อปฺเปว นาม อคฺคิํ อธิคจฺเฉยฺย’นฺติฯ เนว โส อคฺคิํ อธิคจฺฉิฯ

‘‘อถ โข โส อคฺคิโก ชฏิโล ชนปเท ตํ กรณียํ ตีเรตฺวา เยน สโก อสฺสโม เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ทารกํ เอตทโวจ – ‘กจฺจิ เต, ตาต, อคฺคิ น นิพฺพุโต’ติ? ‘อิธ เม, ตาต, ขิฑฺฑาปสุตสฺส อคฺคิ นิพฺพายิฯ ตสฺส เม เอตทโหสิ – ‘‘ปิตา โข มํ เอวํ อวจ อคฺคิํ, ตาต, ปริจเรยฺยาสิฯ มา จ เต, ตาต, อคฺคิ นิพฺพายิฯ สเจ จ เต อคฺคิ นิพฺพาเยยฺย, อยํ วาสี อิมานิ กฏฺฐานิ อิทํ อรณิสหิตํ, อคฺคิํ นิพฺพตฺเตตฺวา อคฺคิํ ปริจเรยฺยาสีติฯ ยํนูนาหํ อคฺคิํ นิพฺพตฺเตตฺวา อคฺคิํ ปริจเรยฺย’’นฺติฯ อถ ขฺวาหํ, ตาต, อรณิสหิตํ วาสิยา ตจฺฉิํ – ‘‘อปฺเปว นาม อคฺคิํ อธิคจฺเฉยฺย’’นฺติฯ เนวาหํ อคฺคิํ อธิคจฺฉิํฯ อรณิสหิตํ ทฺวิธา ผาเลสิํ, ติธา ผาเลสิํ, จตุธา ผาเลสิํ, ปญฺจธา ผาเลสิํ, ทสธา ผาเลสิํ , สตธา ผาเลสิํ, สกลิกํ สกลิกํ อกาสิํ, สกลิกํ สกลิกํ กริตฺวา อุทุกฺขเล โกฏฺเฏสิํ, อุทุกฺขเล โกฏฺเฏตฺวา มหาวาเต โอปุนิํ – ‘‘อปฺเปว นาม อคฺคิํ อธิคจฺเฉยฺย’’นฺติฯ เนวาหํ อคฺคิํ อธิคจฺฉิ’’’นฺติฯ อถ โข ตสฺส อคฺคิกสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ – ‘ยาว พาโล อยํ ทารโก อพฺยตฺโต, กถญฺหิ นาม อโยนิโส อคฺคิํ คเวสิสฺสตี’ติฯ