โคปกวตฺถุ

[353] ‘‘อิเธว, ภนฺเต, กปิลวตฺถุสฺมิํ โคปิกา นาม สกฺยธีตา อโหสิ พุทฺเธ ปสนฺนา ธมฺเม ปสนฺนา สงฺเฆ ปสนฺนา สีเลสุ ปริปูรการินีฯ สา อิตฺถิตฺตํ [อิตฺถิจิตฺตํ (สฺยา.)] วิราเชตฺวา ปุริสตฺตํ [ปุริสจิตฺตํ (สฺยา.)] ภาเวตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนาฯ เทวานํ ตาวติํสานํ สหพฺยตํ อมฺหากํ ปุตฺตตฺตํ อชฺฌุปคตาฯ ตตฺรปิ นํ เอวํ ชานนฺติ – ‘โคปโก เทวปุตฺโต, โคปโก เทวปุตฺโต’ติฯ อญฺเญปิ, ภนฺเต, ตโย ภิกฺขู ภควติ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา หีนํ คนฺธพฺพกายํ อุปปนฺนาฯ เต ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตา สมงฺคีภูตา ปริจารยมานา อมฺหากํ อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺติ อมฺหากํ ปาริจริยํฯ เต อมฺหากํ อุปฏฺฐานํ อาคเต อมฺหากํ ปาริจริยํ โคปโก เทวปุตฺโต ปฏิโจเทสิ – ‘กุโตมุขา นาม ตุมฺเห , มาริสา, ตสฺส ภควโต ธมฺมํ อสฺสุตฺถ [อายุหิตฺถ (สฺยา.)] – อหญฺหิ นาม อิตฺถิกา สมานา พุทฺเธ ปสนฺนา ธมฺเม ปสนฺนา สงฺเฆ ปสนฺนา สีเลสุ ปริปูรการินี อิตฺถิตฺตํ วิราเชตฺวา ปุริสตฺตํ ภาเวตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา, เทวานํ ตาวติํสานํ สหพฺยตํ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปุตฺตตฺตํ อชฺฌุปคตาฯ อิธาปิ มํ เอวํ ชานนฺติ ‘‘โคปโก เทวปุตฺโต โคปโก เทวปุตฺโต’ติฯ ตุมฺเห ปน, มาริสา, ภควติ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา หีนํ คนฺธพฺพกายํ อุปปนฺนาฯ ทุทฺทิฏฺฐรูปํ วต, โภ, อทฺทสาม, เย มยํ อทฺทสาม สหธมฺมิเก หีนํ คนฺธพฺพกายํ อุปปนฺเน’ติฯ เตสํ, ภนฺเต, โคปเกน เทวปุตฺเตน ปฏิโจทิตานํ ทฺเว เทวา ทิฏฺเฐว ธมฺเม สติํ ปฏิลภิํสุ กายํ พฺรหฺมปุโรหิตํ, เอโก ปน เทโว กาเม อชฺฌาวสิฯ

[354]‘‘‘อุปาสิกา จกฺขุมโต อโหสิํ,

นามมฺปิ มยฺหํ อหุ ‘โคปิกา’ติ;

พุทฺเธ จ ธมฺเม จ อภิปฺปสนฺนา,

สงฺฆญฺจุปฏฺฐาสิํ ปสนฺนจิตฺตาฯ

‘‘‘ตสฺเสว พุทฺธสฺส สุธมฺมตาย,

สกฺกสฺส ปุตฺโตมฺหิ มหานุภาโว;

มหาชุตีโก ติทิวูปปนฺโน,

ชานนฺติ มํ อิธาปิ ‘โคปโก’ติฯ

‘‘‘อถทฺทสํ ภิกฺขโว ทิฏฺฐปุพฺเพ,

คนฺธพฺพกายูปคเต วสีเน;

อิเมหิ เต โคตมสาวกาเส,

เย จ มยํ ปุพฺเพ มนุสฺสภูตาฯ

‘‘‘อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺฐหิมฺหา,

ปาทูปสงฺคยฺห สเก นิเวสเน;

กุโตมุขา นาม อิเม ภวนฺโต,

พุทฺธสฺส ธมฺมานิ ปฏิคฺคเหสุํ [พุทฺธสฺส ธมฺมํ น ปฏิคฺคเหสุํ (สฺยา.)]ฯ

‘‘‘ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ หิ ธมฺโม,

สุเทสิโต จกฺขุมตานุพุทฺโธ;

อหญฺหิ ตุมฺเหว อุปาสมาโน,

สุตฺวาน อริยาน สุภาสิตานิฯ

‘‘‘สกฺกสฺส ปุตฺโตมฺหิ มหานุภาโว,

มหาชุตีโก ติทิวูปปนฺโน;

ตุมฺเห ปน เสฏฺฐมุปาสมานา,

อนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวาฯ

‘‘‘หีนํ กายํ อุปปนฺนา ภวนฺโต,

อนานุโลมา ภวตูปปตฺติ;

ทุทฺทิฏฺฐรูปํ วต อทฺทสาม,

สหธมฺมิเก หีนกายูปปนฺเนฯ

‘‘‘คนฺธพฺพกายูปคตา ภวนฺโต,

เทวานมาคจฺฉถ ปาริจริยํ;

อคาเร วสโต มยฺหํ,

อิมํ ปสฺส วิเสสตํฯ

‘‘‘อิตฺถี หุตฺวา สฺวชฺช ปุโมมฺหิ เทโว,

ทิพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูโต’;

เต โจทิตา โคตมสาวเกน,

สํเวคมาปาทุ สเมจฺจ โคปกํฯ

‘‘‘หนฺท วิยายาม [วิคายาม (สฺยา.), วิตายาม (ปี.)] พฺยายาม [วิยายมาม (สี. ปี.)],

มา โน มยํ ปรเปสฺสา อหุมฺหา’;

เตสํ ทุเว วีริยมารภิํสุ,

อนุสฺสรํ โคตมสาสนานิฯ

‘‘อิเธว จิตฺตานิ วิราชยิตฺวา,

กาเมสุ อาทีนวมทฺทสํสุ;

เต กามสํโยชนพนฺธนานิ,

ปาปิมโยคานิ ทุรจฺจยานิฯ

‘‘นาโคว สนฺนานิ คุณานิ [สนฺทานคุณานิ (สี. ปี.), สนฺตานิ คุณานิ (สฺยา.)] เฉตฺวา,

เทเว ตาวติํเส อติกฺกมิํสุ;

สอินฺทา เทวา สปชาปติกา,

สพฺเพ สุธมฺมาย สภายุปวิฏฺฐาฯ

‘‘เตสํ นิสินฺนานํ อภิกฺกมิํสุ,

วีรา วิราคา วิรชํ กโรนฺตา;

เต ทิสฺวา สํเวคมกาสิ วาสโว,

เทวาภิภู เทวคณสฺส มชฺเฌฯ

‘‘‘อิเมหิ เต หีนกายูปปนฺนา,

เทเว ตาวติํเส อภิกฺกมนฺติ’;

สํเวคชาตสฺส วโจ นิสมฺม,

โส โคปโก วาสวมชฺฌภาสิฯ

‘‘‘พุทฺโธ ชนินฺทตฺถิ มนุสฺสโลเก,

กามาภิภู สกฺยมุนีติ ญายติ;

ตสฺเสว เต ปุตฺตา สติยา วิหีนา,

โจทิตา มยา เต สติมชฺฌลตฺถุํฯ

‘‘‘ติณฺณํ เตสํ อาวสิเนตฺถ [อวสีเนตฺถ (ปี.)] เอโก,

คนฺธพฺพกายูปคโต วสีโน;

ทฺเว จ สมฺโพธิปถานุสาริโน,

เทเวปิ หีเฬนฺติ สมาหิตตฺตาฯ

‘‘‘เอตาทิสี ธมฺมปฺปกาสเนตฺถ,

น ตตฺถ กิํกงฺขติ โกจิ สาวโก;

นิติณฺณโอฆํ วิจิกิจฺฉฉินฺนํ,

พุทฺธํ นมสฺสาม ชินํ ชนินฺทํ’ฯ

‘‘ยํ เต ธมฺมํ อิธญฺญาย,

วิเสสํ อชฺฌคํสุ [อชฺฌคมํสุ (สฺยา.)] เต;

กายํ พฺรหฺมปุโรหิตํ,

ทุเว เตสํ วิเสสคูฯ

‘‘ตสฺส ธมฺมสฺส ปตฺติยา,

อาคตมฺหาสิ มาริส;

กตาวกาสา ภควตา,

ปญฺหํ ปุจฺเฉมุ มาริสา’’ติฯ

[355] อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘ทีฆรตฺตํ วิสุทฺโธ โข อยํ ยกฺโข [สกฺโก (สี. สฺยา. ปี.)], ยํ กิญฺจิ มํ ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ, สพฺพํ ตํ อตฺถสญฺหิตํเยว ปุจฺฉิสฺสติ, โน อนตฺถสญฺหิตํฯ ยญฺจสฺสาหํ ปุฏฺโฐ พฺยากริสฺสามิ, ตํ ขิปฺปเมว อาชานิสฺสตี’’ติฯ

[356] อถ โข ภควา สกฺกํ เทวานมินฺทํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

‘‘ปุจฺฉ วาสว มํ ปญฺหํ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิ;

ตสฺส ตสฺเสว ปญฺหสฺส, อหํ อนฺตํ กโรมิ เต’’ติฯ

ปฐมภาณวาโร นิฏฺฐิโตฯ

[357] กตาวกาโส สกฺโก เทวานมินฺโท ภควตา อิมํ ภควนฺตํ [เทวานมินฺโท ภควนฺตํ อิมํ (สี. ปี.)] ปฐมํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ –

‘‘กิํ สํโยชนา นุ โข, มาริส, เทวา มนุสฺสา อสุรา นาคา คนฺธพฺพา เย จญฺเญ สนฺติ ปุถุกายา, เต – ‘อเวรา อทณฺฑา อสปตฺตา อพฺยาปชฺชา วิหเรมุ อเวริโน’ติ อิติ จ เนสํ โหติ, อถ จ ปน สเวรา สทณฺฑา สสปตฺตา สพฺยาปชฺชา วิหรนฺติ สเวริโน’’ติ? อิตฺถํ สกฺโก เทวานมินฺโท ภควนฺตํ ปญฺหํ [อิมํ ปฐมํ ปญฺหํ (สี. ปี.)] อปุจฺฉิฯ ตสฺส ภควา ปญฺหํ ปุฏฺโฐ พฺยากาสิ –

‘‘อิสฺสามจฺฉริยสํโยชนา โข, เทวานมินฺท, เทวา มนุสฺสา อสุรา นาคา คนฺธพฺพา เย จญฺเญ สนฺติ ปุถุกายา, เต – ‘อเวรา อทณฺฑา อสปตฺตา อพฺยาปชฺชา วิหเรมุ อเวริโน’ติ อิติ จ เนสํ โหติ, อถ จ ปน สเวรา สทณฺฑา สสปตฺตา สพฺยาปชฺชา วิหรนฺติ สเวริโน’’ติฯ อิตฺถํ ภควา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปญฺหํ ปุฏฺโฐ พฺยากาสิฯ อตฺตมโน สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิ อนุโมทิ – ‘‘เอวเมตํ, ภควา, เอวเมตํ, สุคตฯ ติณฺณา เมตฺถ กงฺขา วิคตา กถํกถา ภควโต ปญฺหเวยฺยากรณํ สุตฺวา’’ติฯ

[358] อิติห สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ภควนฺตํ อุตฺตริํ [อุตฺตริํ (สี. สฺยา. ปี.)] ปญฺหํ อปุจฺฉิ –

‘‘อิสฺสามจฺฉริยํ ปน, มาริส, กิํนิทานํ กิํสมุทยํ กิํชาติกํ กิํปภวํ; กิสฺมิํ สติ อิสฺสามจฺฉริยํ โหติ; กิสฺมิํ อสติ อิสฺสามจฺฉริยํ น โหตี’’ติ? ‘‘อิสฺสามจฺฉริยํ โข, เทวานมินฺท, ปิยาปฺปิยนิทานํ ปิยาปฺปิยสมุทยํ ปิยาปฺปิยชาติกํ ปิยาปฺปิยปภวํ; ปิยาปฺปิเย สติ อิสฺสามจฺฉริยํ โหติ, ปิยาปฺปิเย อสติ อิสฺสามจฺฉริยํ น โหตี’’ติฯ

‘‘ปิยาปฺปิยํ โข ปน, มาริส, กิํนิทานํ กิํสมุทยํ กิํชาติกํ กิํปภวํ; กิสฺมิํ สติ ปิยาปฺปิยํ โหติ; กิสฺมิํ อสติ ปิยาปฺปิยํ น โหตี’’ติ? ‘‘ปิยาปฺปิยํ โข, เทวานมินฺท, ฉนฺทนิทานํ ฉนฺทสมุทยํ ฉนฺทชาติกํ ฉนฺทปภวํ; ฉนฺเท สติ ปิยาปฺปิยํ โหติ; ฉนฺเท อสติ ปิยาปฺปิยํ น โหตี’’ติฯ

‘‘ฉนฺโท โข ปน, มาริส, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโว; กิสฺมิํ สติ ฉนฺโท โหติ; กิสฺมิํ อสติ ฉนฺโท น โหตี’’ติ? ‘‘ฉนฺโท โข, เทวานมินฺท, วิตกฺกนิทาโน วิตกฺกสมุทโย วิตกฺกชาติโก วิตกฺกปภโว; วิตกฺเก สติ ฉนฺโท โหติ; วิตกฺเก อสติ ฉนฺโท น โหตี’’ติฯ

‘‘วิตกฺโก โข ปน, มาริส, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโว; กิสฺมิํ สติ วิตกฺโก โหติ; กิสฺมิํ อสติ วิตกฺโก น โหตี’’ติ? ‘‘วิตกฺโก โข, เทวานมินฺท, ปปญฺจสญฺญาสงฺขานิทาโน ปปญฺจสญฺญาสงฺขาสมุทโย ปปญฺจสญฺญาสงฺขาชาติโก ปปญฺจสญฺญาสงฺขาปภโว; ปปญฺจสญฺญาสงฺขาย สติ วิตกฺโก โหติ; ปปญฺจสญฺญาสงฺขาย อสติ วิตกฺโก น โหตี’’ติฯ

‘‘กถํ ปฏิปนฺโน ปน, มาริส, ภิกฺขุ ปปญฺจสญฺญาสงฺขานิโรธสารุปฺปคามินิํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ?

เวทนากมฺมฏฺฐานํ

[359] ‘‘โสมนสฺสํปาหํ [ปหํ (สี. ปี.), จาหํ (สฺยา. กํ.)], เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิฯ โทมนสฺสํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิฯ อุเปกฺขํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิฯ

[360] ‘‘โสมนสฺสํปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปีติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ตตฺถ ยํ ชญฺญา โสมนสฺสํ ‘อิมํ โข เม โสมนสฺสํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺตี’ติ, เอวรูปํ โสมนสฺสํ น เสวิตพฺพํฯ