เตน โข ปน สมเยน เวทิยโก ปพฺพโต อติริว โอภาสชาโต โหติ อมฺพสณฺฑา จ พฺราหฺมณคาโม ยถา ตํ เทวานํ เทวานุภาเวนฯ อปิสฺสุทํ ปริโต คาเมสุ มนุสฺสา เอวมาหํสุ – ‘‘อาทิตฺตสฺสุ นามชฺช เวทิยโก ปพฺพโต ฌายติสุ [ฌายตสฺสุ (สฺยา.), ปชฺฌายิตสฺสุ (สี. ปี.)] นามชฺช เวทิยโก ปพฺพโต ชลติสุ [ชลตสฺสุ (สฺยา.), ชลิตสฺสุ (สี. ปี.)] นามชฺช เวทิยโก ปพฺพโต กิํสุ นามชฺช เวทิยโก ปพฺพโต อติริว โอภาสชาโต อมฺพสณฺฑา จ พฺราหฺมณคาโม’’ติ สํวิคฺคา โลมหฏฺฐชาตา อเหสุํฯ

[347] อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท ปญฺจสิขํ คนฺธพฺพเทวปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘ทุรุปสงฺกมา โข, ตาต ปญฺจสิข, ตถาคตา มาทิเสน, ฌายี ฌานรตา, ตทนฺตรํ [ตทนนฺตรํ (สี. สฺยา. ปี. ก.)] ปฏิสลฺลีนาฯ ยทิ ปน ตฺวํ, ตาต ปญฺจสิข, ภควนฺตํ ปฐมํ ปสาเทยฺยาสิ, ตยา, ตาต, ปฐมํ ปสาทิตํ ปจฺฉา มยํ ตํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกเมยฺยาม อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธ’’นฺติฯ ‘‘เอวํ ภทฺทนฺตวา’’ติ โข ปญฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เพลุวปณฺฑุวีณํ อาทาย เยน อินฺทสาลคุหา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เอตฺตาวตา เม ภควา เนว อติทูเร ภวิสฺสติ นาจฺจาสนฺเน, สทฺทญฺจ เม โสสฺสตี’’ติ เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ

ปญฺจสิขคีตคาถา

[348] เอกมนฺตํ ฐิโต โข ปญฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต เพลุวปณฺฑุวีณํ [เวฬุวปณฺฑุวีณํ อาทาย (สฺยา.)] อสฺสาเวสิ, อิมา จ คาถา อภาสิ พุทฺธูปสญฺหิตา ธมฺมูปสญฺหิตา สงฺฆูปสญฺหิตา อรหนฺตูปสญฺหิตา กามูปสญฺหิตา –

‘‘วนฺเท เต ปิตรํ ภทฺเท, ติมฺพรุํ สูริยวจฺฉเส;

เยน ชาตาสิ กลฺยาณี, อานนฺทชนนี มมฯ

‘‘วาโตว เสทตํ กนฺโต, ปานียํว ปิปาสโต;

องฺคีรสิ ปิยาเมสิ, ธมฺโม อรหตามิวฯ

‘‘อาตุรสฺเสว เภสชฺชํ, โภชนํว ชิฆจฺฉโต;

ปรินิพฺพาปย มํ ภทฺเท, ชลนฺตมิว วารินาฯ

‘‘สีโตทกํ โปกฺขรณิํ, ยุตฺตํ กิญฺชกฺขเรณุนา;

นาโค ฆมฺมาภิตตฺโตว, โอคาเห เต ถนูทรํฯ

‘‘อจฺจงฺกุโสว นาโคว, ชิตํ เม ตุตฺตโตมรํ;

การณํ นปฺปชานามิ, สมฺมตฺโต ลกฺขณูรุยาฯ

‘‘ตยิ เคธิตจิตฺโตสฺมิ, จิตฺตํ วิปริณามิตํ;

ปฏิคนฺตุํ น สกฺโกมิ, วงฺกฆสฺโตว อมฺพุโชฯ

‘‘วามูรุ สช มํ ภทฺเท, สช มํ มนฺทโลจเน;

ปลิสฺสช มํ กลฺยาณิ, เอตํ เม อภิปตฺถิตํฯ

‘‘อปฺปโก วต เม สนฺโต, กาโม เวลฺลิตเกสิยา;

อเนกภาโว สมุปฺปาทิ, อรหนฺเตว ทกฺขิณาฯ

‘‘ยํ เม อตฺถิ กตํ ปุญฺญํ, อรหนฺเตสุ ตาทิสุ;

ตํ เม สพฺพงฺคกลฺยาณิ, ตยา สทฺธิํ วิปจฺจตํฯ

‘‘ยํ เม อตฺถิ กตํ ปุญฺญํ, อสฺมิํ ปถวิมณฺฑเล;

ตํ เม สพฺพงฺคกลฺยาณิ, ตยา สทฺธิํ วิปจฺจตํฯ

‘‘สกฺยปุตฺโตว ฌาเนน, เอโกทิ นิปโก สโต;

อมตํ มุนิ ชิคีสาโน [ชิคิํสาโน (สี. สฺยา. ปี.)], ตมหํ สูริยวจฺฉเสฯ

‘‘ยถาปิ มุนิ นนฺเทยฺย, ปตฺวา สมฺโพธิมุตฺตมํ;

เอวํ นนฺเทยฺยํ กลฺยาณิ, มิสฺสีภาวํ คโต ตยาฯ

‘‘สกฺโก เจ เม วรํ ทชฺชา, ตาวติํสานมิสฺสโร;

ตาหํ ภทฺเท วเรยฺยาเห, เอวํ กาโม ทฬฺโห มมฯ

‘‘สาลํว น จิรํ ผุลฺลํ, ปิตรํ เต สุเมธเส;

วนฺทมาโน นมสฺสามิ, ยสฺสา เสตาทิสี ปชา’’ติฯ

[349] เอวํ วุตฺเต ภควา ปญฺจสิขํ คนฺธพฺพเทวปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สํสนฺทติ โข เต, ปญฺจสิข, ตนฺติสฺสโร คีตสฺสเรน, คีตสฺสโร จ ตนฺติสฺสเรน; น จ ปน [เนว ปน (สฺยา.)] เต ปญฺจสิข, ตนฺติสฺสโร คีตสฺสรํ อติวตฺตติ, คีตสฺสโร จ ตนฺติสฺสรํฯ

กทา สํยูฬฺหา ปน เต, ปญฺจสิข, อิมา คาถา พุทฺธูปสญฺหิตา ธมฺมูปสญฺหิตา สงฺฆูปสญฺหิตา อรหนฺตูปสญฺหิตา กามูปสญฺหิตา’’ติ? ‘‘เอกมิทํ, ภนฺเต, สมยํ ภควา อุรุเวลายํ วิหรติ นชฺชา เนรญฺชราย ตีเร อชปาลนิคฺโรเธ ปฐมาภิสมฺพุทฺโธ ฯ เตน โข ปนาหํ, ภนฺเต, สมเยน ภทฺทา นาม สูริยวจฺฉสา ติมฺพรุโน คนฺธพฺพรญฺโญ ธีตา, ตมภิกงฺขามิฯ สา โข ปน, ภนฺเต, ภคินี ปรกามินี โหติ; สิขณฺฑี นาม มาตลิสฺส สงฺคาหกสฺส ปุตฺโต, ตมภิกงฺขติฯ ยโต โข อหํ, ภนฺเต, ตํ ภคินิํ นาลตฺถํ เกนจิ ปริยาเยนฯ อถาหํ เพลุวปณฺฑุวีณํ อาทาย เยน ติมฺพรุโน คนฺธพฺพรญฺโญ นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิํ; อุปสงฺกมิตฺวา เพลุวปณฺฑุวีณํ อสฺสาเวสิํ, อิมา จ คาถา อภาสิํ พุทฺธูปสญฺหิตา ธมฺมูปสญฺหิตา สงฺฆูปสญฺหิตา อรหนฺตูปสญฺหิตา กามูปสญฺหิตา –

‘‘วนฺเท เต ปิตรํ ภทฺเท, ติมฺพรุํ สูริยวจฺฉเส;

เยน ชาตาสิ กลฺยาณี, อานนฺทชนนี มมฯ …เป.…

สาลํว น จิรํ ผุลฺลํ, ปิตรํ เต สุเมธเส;

วนฺทมาโน นมสฺสามิ, ยสฺสา เสตาทิสี ปชา’’ติฯ

‘‘เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, ภทฺทา สูริยวจฺฉสา มํ เอตทโวจ – ‘น โข เม, มาริส, โส ภควา สมฺมุขา ทิฏฺโฐ อปิ จ สุโตเยว เม โส ภควา เทวานํ ตาวติํสานํ สุธมฺมายํ สภายํ อุปนจฺจนฺติยาฯ ยโต โข ตฺวํ, มาริส, ตํ ภควนฺตํ กิตฺเตสิ, โหตุ โน อชฺช สมาคโม’ติฯ โสเยว โน, ภนฺเต, ตสฺสา ภคินิยา สทฺธิํ สมาคโม อโหสิฯ น จ ทานิ ตโต ปจฺฉา’’ติฯ

สกฺกูปสงฺกม

[350] อถ โข สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ปฏิสมฺโมทติ ปญฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต ภควตา, ภควา จ ปญฺจสิเขนา’’ติฯ อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท ปญฺจสิขํ คนฺธพฺพเทวปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘อภิวาเทหิ เม ตฺวํ, ตาต ปญฺจสิข, ภควนฺตํ – ‘สกฺโก, ภนฺเต, เทวานมินฺโท สามจฺโจ สปริชโน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’ติ’’ฯ ‘‘เอวํ ภทฺทนฺตวา’’ติ โข ปญฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปฏิสฺสุตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทติ – ‘‘สกฺโก, ภนฺเต, เทวานมินฺโท สามจฺโจ สปริชโน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’’ติฯ ‘‘เอวํ สุขี โหตุ, ปญฺจสิข, สกฺโก เทวานมินฺโท สามจฺโจ สปริชโน; สุขกามา หิ เทวา มนุสฺสา อสุรา นาคา คนฺธพฺพา เย จญฺเญ สนฺติ ปุถุกายา’’ติฯ

[351] เอวญฺจ ปน ตถาคตา เอวรูเป มเหสกฺเข ยกฺเข อภิวทนฺติฯ อภิวทิโต สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต อินฺทสาลคุหํ ปวิสิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ เทวาปิ ตาวติํสา อินฺทสาลคุหํ ปวิสิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุฯ ปญฺจสิโขปิ คนฺธพฺพเทวปุตฺโต อินฺทสาลคุหํ ปวิสิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ

เตน โข ปน สมเยน อินฺทสาลคุหา วิสมา สนฺตี สมา สมปาทิ, สมฺพาธา สนฺตี อุรุนฺทา [อุรุทฺทา (ก.)] สมปาทิ, อนฺธกาโร คุหายํ อนฺตรธายิ, อาโลโก อุทปาทิ ยถา ตํ เทวานํ เทวานุภาเวนฯ

[352] อถ โข ภควา สกฺกํ เทวานมินฺทํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺฉริยมิทํ อายสฺมโต โกสิยสฺส, อพฺภุตมิทํ อายสฺมโต โกสิยสฺส ตาว พหุกิจฺจสฺส พหุกรณียสฺส ยทิทํ อิธาคมน’’นฺติฯ ‘‘จิรปฏิกาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุกาโม; อปิ จ เทวานํ ตาวติํสานํ เกหิจิ เกหิจิ [เกหิจิ (สฺยา.)] กิจฺจกรณีเยหิ พฺยาวโฏ; เอวาหํ นาสกฺขิํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํฯ เอกมิทํ, ภนฺเต, สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ สลฬาคารเกฯ อถ ขฺวาหํ, ภนฺเต, สาวตฺถิํ อคมาสิํ ภควนฺตํ ทสฺสนายฯ เตน โข ปน, ภนฺเต, สมเยน ภควา อญฺญตเรน สมาธินา นิสินฺโน โหติ, ภูชติ [ภุญฺชตี จ (สี. ปี.), ภุชคี (สฺยา.)] จ นาม เวสฺสวณสฺส มหาราชสฺส ปริจาริกา ภควนฺตํ ปจฺจุปฏฺฐิตา โหติ, ปญฺชลิกา นมสฺสมานา ติฏฺฐติฯ อถ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภูชติํ เอตทโวจํ – ‘อภิวาเทหิ เม ตฺวํ, ภคินิ, ภควนฺตํ – ‘‘สกฺโก, ภนฺเต, เทวานมินฺโท สามจฺโจ สปริชโน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’’ติฯ เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, สา ภูชติ มํ เอตทโวจ – ‘อกาโล โข, มาริส, ภควนฺตํ ทสฺสนาย; ปฏิสลฺลีโน ภควา’ติฯ