ยญฺหิ , จุนฺท, อิเมสํ สตฺตานํ ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ตตฺถ ตถาคเตน อทิฏฺฐํ วา อสุตํ วา อมุตํ วา อวิญฺญาตํ วา นตฺถิฯ อิมสฺส มหาชนสฺส ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, ปริเยสิตฺวา อปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิฯ อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, อปริเยสิตฺวา อปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิฯ สพฺพมฺปิ ตํ ตถาคตสฺส อปฺปตฺตํ นาม นตฺถิ, ญาเณน อสจฺฉิกตํ นามฯ ‘‘ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติฯ ยํ ยถา โลเกน คตํ ตสฺส ตเถว คตตฺตา ‘‘ตถาคโต’’ติ วุจฺจติฯ ปาฬิยํ ปน อภิสมฺพุทฺธนฺติ วุตฺตํ, ตํ คตสทฺเทน เอกตฺถํฯ อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ ‘‘ตถาคโต’’ติ นิคมนสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ตสฺส ยุตฺติ พฺรหฺมชาเล ตถาคตสทฺทวิตฺถาเร วุตฺตาเยวฯ
อพฺยากตฏฺฐานวณฺณนา
[189] เอวํ อตฺตโน อสมตํ อนุตฺตรตํ สพฺพญฺญุตํ ธมฺมราชภาวํ กเถตฺวา อิทานิ ‘‘ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ลทฺธีสุ มยา อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ มม ญาณสฺส อนฺโตเยว ปริวตฺตตี’’ติ สีหนาทํ นทนฺโต ฐานํ โข ปเนตํ, จุนฺท, วิชฺชตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตถาคโตติ สตฺโตฯ น เหตํ, อาวุโส, อตฺถสํหิตนฺติ อิธโลกปรโลกอตฺถสํหิตํ น โหติฯ น จ ธมฺมสํหิตนฺติ นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตํ น โหติฯ น อาทิพฺรหฺมจริยกนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตสฺส สกลสาสนพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตํ น โหติฯ
[190] อิทํ ทุกฺขนฺติ โขติอาทีสุ ตณฺหํ ฐเปตฺวา อวเสสา เตภุมฺมกา ธมฺมา อิทํ ทุกฺขนฺติ พฺยากตํฯ ตสฺเสว ทุกฺขสฺส ปภาวิกา ชนิกา ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ พฺยากตํฯ อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ ทุกฺขนิโรโธติ พฺยากตํฯ ทุกฺขปริชานโน สมุทยปชหโน นิโรธสจฺฉิกรโณ อริยมคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ พฺยากตํฯ ‘‘เอตญฺหิ, อาวุโส, อตฺถสํหิต’’นฺติอาทีสุ เอตํ อิธโลกปรโลกอตฺถนิสฺสิตํ นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตํ สกลสาสนพฺรหฺมจริยสฺส อาทิ ปธานํ ปุพฺพงฺคมนฺติ อยมตฺโถฯ
ปุพฺพนฺตสหคตทิฏฺฐินิสฺสยวณฺณนา
[191] อิทานิ ยํ ตํ มยา น พฺยากตํ, ตํ อชานนฺเตน น พฺยากตนฺติ มา เอวํ สญฺญมกํสุฯ ชานนฺโตว อหํ เอวํ ‘‘เอตสฺมิํ พฺยากเตปิ อตฺโถ นตฺถี’’ติ น พฺยากริํฯ ยํ ปน ยถา พฺยากาตพฺพํ, ตํ มยา พฺยากตเมวาติ สีหนาทํ นทนฺโต ปุน เยปิ เต, จุนฺทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทิฏฺฐิโยว ทิฏฺฐินิสฺสยา, ทิฏฺฐินิสฺสิตกา ทิฏฺฐิคติกาติ อตฺโถฯ อิทเมว สจฺจนฺติ อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํฯ โมฆมญฺญนฺติ อญฺเญสํ วจนํ โมฆํฯ อสยํกาโรติ อสยํ กโตฯ
[192] ตตฺราติ เตสุ สมณพฺราหฺมเณสุฯ อตฺถิ นุ โข อิทํ อาวุโส วุจฺจตีติ, อาวุโส, ยํ ตุมฺเหหิ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ วุจฺจติ, อิทมตฺถิ นุ โข อุทาหุ นตฺถีติ เอวมหํ เต ปุจฺฉามีติ อตฺโถฯ ยญฺจ โข เต เอวมาหํสูติ ยํ ปน เต ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ เตสํ นานุชานามิฯ ปญฺญตฺติยาติ ทิฏฺฐิปญฺญตฺติยาฯ สมสมนฺติ สเมน ญาเณน สมํฯ ยทิทํ อธิปญฺญตฺตีติ ยา อยํ อธิปญฺญตฺติ นามฯ เอตฺถ อหเมว ภิยฺโย อุตฺตริตโร น มยา สโม อตฺถิฯ ตตฺถ ยญฺจ วุตฺตํ ‘‘ปญฺญตฺติยาติ ยญฺจ อธิปญฺญตฺตี’’ติ อุภยเมตํ อตฺถโต เอกํฯ เภทโต หิ ปญฺญตฺติ อธิปญฺญตฺตีติ ทฺวยํ โหติฯ ตตฺถ ปญฺญตฺติ นาม ทิฏฺฐิปญฺญตฺติฯ อธิปญฺญตฺติ นาม ขนฺธปญฺญตฺติ ธาตุปญฺญตฺติ อายตนปญฺญตฺติ อินฺทฺริยปญฺญตฺติ สจฺจปญฺญตฺติ ปุคฺคลปญฺญตฺตีติ เอวํ วุตฺตา ฉ ปญฺญตฺติโยฯ อิธ ปน ปญฺญตฺติยาติ เอตฺถาปิ ปญฺญตฺติ เจว อธิปญฺญตฺติ จ อธิปฺเปตา, อธิปญฺญตฺตีติ เอตฺถาปิฯ ภควา หิ ปญฺญตฺติยาปิ อนุตฺตโร, อธิปญฺญตฺติยาปิ อนุตฺตโรฯ เตนาห – ‘‘อหเมว ตตฺถ ภิยฺโย ยทิทํ อธิปญฺญตฺตี’’ติฯ
[196] ปหานายาติ ปชหนตฺถํฯ สมติกฺกมายาติ ตสฺเสว เววจนํฯ เทสิตาติ กถิตาฯ ปญฺญตฺตาติ ฐปิตาฯ สติปฏฺฐานภาวนาย หิ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา สพฺพธมฺเมสุ ยาถาวโต ทิฏฺเฐสุ ‘‘สุทฺธสงฺขารปุญฺโชยํ นยิธ สตฺตูปลพฺภตี’’ติ สนฺนิฏฺฐานโต สพฺพทิฏฺฐินิสฺสยานํ ปหานํ โหตีติฯ เตน วุตฺตํฯ ทิฏฺฐินิสฺสยานํ ปหานาย สมติกฺกมาย เอวํ มยา อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา เทสิตา ปญฺญตฺตา’’ติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย
ปาสาทิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ