สนฺนิธิการกํ กาเม ปริภุญฺชิตุนฺติ วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ สนฺนิธิํ กตฺวา ปริภุญฺชิตุํฯ เสยฺยถาปิ ปุพฺเพ อคาริกภูโตติ ยถา ปุพฺเพ คิหิภูโต ปริภุญฺชติ, เอวํ ปริภุญฺชิตุํ อภพฺโพฯ

ปญฺหพฺยากรณวณฺณนา

[187] อคารมชฺเฌ วสนฺตา หิ โสตาปนฺนาทโย ยาวชีวํ คิหิพฺยญฺชเนน ติฏฺฐนฺติฯ ขีณาสโว ปน อรหตฺตํ ปตฺวาว มนุสฺสภูโต ปรินิพฺพาติ วา ปพฺพชติ วาฯ จาตุมหาราชิกาทีสุ กามาวจรเทเวสุ มุหุตฺตมฺปิ น ติฏฺฐติฯ กสฺมา? วิเวกฏฺฐานสฺส อภาวาฯ ภุมฺมเทวตฺตภาเว ปน ฐิโต อรหตฺตํ ปตฺวาปิ ติฏฺฐติฯ ตสฺส วเสน อยํ ปญฺโห อาคโตฯ ภินฺนโทสตฺตา ปนสฺส ภิกฺขุภาโว เวทิตพฺโพฯ อตีรกนฺติ อตีรํ อปริจฺเฉทํ มหนฺตํฯ โน จ โข อนาคตนฺติ อนาคตํ ปน อทฺธานํ อารพฺภ เอวํ น ปญฺญเปติ, อตีตเมว มญฺเญ สมโณ โคตโม ชานาติ, น อนาคตํฯ ตถา หิสฺส อตีเต อฑฺฒฉฏฺฐสตชาตกานุสฺสรณํ ปญฺญายติฯ อนาคเต เอวํ พหุํ อนุสฺสรณํ น ปญฺญายตีติ อิมมตฺถํ มญฺญมานา เอวํ วเทยฺยุํฯ ตยิทํ กิํ สูติ อนาคเต อปญฺญาปนํ กิํ นุ โข? กถํสูติ เกน นุ โข การเณน อชานนฺโตเยว นุ โข อนาคตํ นานุสฺสรติ, อนนุสฺสริตุกามตาย นานุสฺสรตีติฯ อญฺญวิหิตเกน ญาณทสฺสเนนาติ ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา ทสฺสนสมตฺถตาย ทสฺสนภูเตน ญาเณน อญฺญตฺถวิหิตเกน ญาเณน อญฺญํ อารพฺภ ปวตฺเตน, อญฺญวิหิตกํ อญฺญํ อารพฺภ ปวตฺตมานํ ญาณทสฺสนํ สงฺคาเหตพฺพํ ปญฺญาเปตพฺพํ มญฺญนฺติฯ เต หิ จรโต จ ติฏฺฐโต จ สุตฺตสฺส จ ชาครสฺส จ สตตํ สมิตํ ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ มญฺญนฺติ, ตาทิสญฺจ ญาณํ นาม นตฺถิฯ ตสฺมา ยถริว พาลา อพฺยตฺตา, เอวํ มญฺญนฺตีติ เวทิตพฺโพฯ

สตานุสารีติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติสมฺปยุตฺตกํฯ ยาวตกํ อากงฺขตีติ ยตฺตกํ ญาตุํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ ชานิสฺสามีติ ญาณํ เปเสสิฯ อถสฺส ทุพฺพลปตฺตปุเฏ ปกฺขนฺทนาราโจ วิย อปฺปฏิหตํ อนิวาริตํ ญาณํ คจฺฉติ, เตน ยาวตกํ อากงฺขติ ตาวตกํ อนุสฺสรติฯ โพธิชนฺติ โพธิมูเล ชาตํฯ ญาณํ อุปฺปชฺชตีติ จตุมคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติฯ

อยมนฺติมา ชาตีติ เตน ญาเณน ชาติมูลสฺส ปหีนตฺตา ปุน อยมนฺติมา ชาติฯ นตฺถิทานิ ปุนพฺภโวติ อปรมฺปิ ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ อนตฺถสํหิตนฺติ น อิธโลกตฺถํ วา ปรโลกตฺถํ วา นิสฺสิตํฯ น ตํ ตถาคโต พฺยากโรตีติ ตํ ภารตยุทฺธสีตาหรณสทิสํ อนิยฺยานิกกถํ ตถาคโต น กเถติฯ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตนฺติ ราชกถาทิติรจฺฉานกถํฯ กาลญฺญู ตถาคโต โหตีติ กาลํ ชานาติฯ สเหตุกํ สการณํ กตฺวา ยุตฺตปตฺตกาเลเยว กเถติฯ

[188] ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ ยถา ยถา คทิตพฺพํ, ตถา ตเถว คทนโต ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐนฺติ รูปายตนํฯ สุตนฺติ สทฺทายตนํฯ มุตนฺติ มุตฺวา ปตฺวา คเหตพฺพโต คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนํฯ วิญฺญาตนฺติ สุขทุกฺขาทิธมฺมายตนํฯ ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํฯ ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปตฺตํ วา ปริเยสิตํฯ อนุวิจริตํ มนสาติ จิตฺเตน อนุสญฺจริตํฯ ‘‘ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธ’’นฺติ อิมินา เอตํ ทสฺเสติ, ยญฺหิ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส นีลํ ปีตกนฺติอาทิ รูปารมฺมณํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ, ‘‘อยํ สตฺโต อิมสฺมิํ ขเณ อิมํ นาม รูปารมฺมณํ ทิสฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต’’ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอวํ อภิสมฺพุทฺธํ ฯ ตถา ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโทติอาทิ สทฺทารมฺมณํ โสตทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติฯ มูลคนฺโธ ตจคนฺโธติอาทิ คนฺธารมฺมณํ ฆานทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติฯ มูลรโส ขนฺธรโสติอาทิ รสารมฺมณํ ชิวฺหาทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติฯ กกฺขฬํ มุทุกนฺติอาทิ ปถวีธาตุเตโชธาตุวาโยธาตุเภทํ โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ กายทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติฯ ‘‘อยํ สตฺโต อิมสฺมิํ ขเณ อิมํ นาม โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ ผุสิตฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต’’ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอวํ อภิสมฺพุทฺธํฯ ตถา ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส สุขทุกฺขาทิเภทํ ธมฺมารมฺมณํ มโนทฺวารสฺส อาปาถมาคจฺฉติ, ‘‘อยํ สตฺโต อิมสฺมิํ ขเณ อิทํ นาม ธมฺมารมฺมณํ วิชานิตฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต’’ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอวํ อภิสมฺพุทฺธํฯ

ยญฺหิ , จุนฺท, อิเมสํ สตฺตานํ ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ตตฺถ ตถาคเตน อทิฏฺฐํ วา อสุตํ วา อมุตํ วา อวิญฺญาตํ วา นตฺถิฯ อิมสฺส มหาชนสฺส ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, ปริเยสิตฺวา อปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิฯ อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, อปริเยสิตฺวา อปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิฯ สพฺพมฺปิ ตํ ตถาคตสฺส อปฺปตฺตํ นาม นตฺถิ, ญาเณน อสจฺฉิกตํ นามฯ ‘‘ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติฯ ยํ ยถา โลเกน คตํ ตสฺส ตเถว คตตฺตา ‘‘ตถาคโต’’ติ วุจฺจติฯ ปาฬิยํ ปน อภิสมฺพุทฺธนฺติ วุตฺตํ, ตํ คตสทฺเทน เอกตฺถํฯ อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ ‘‘ตถาคโต’’ติ นิคมนสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ตสฺส ยุตฺติ พฺรหฺมชาเล ตถาคตสทฺทวิตฺถาเร วุตฺตาเยวฯ

อพฺยากตฏฺฐานวณฺณนา

[189] เอวํ อตฺตโน อสมตํ อนุตฺตรตํ สพฺพญฺญุตํ ธมฺมราชภาวํ กเถตฺวา อิทานิ ‘‘ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ลทฺธีสุ มยา อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ มม ญาณสฺส อนฺโตเยว ปริวตฺตตี’’ติ สีหนาทํ นทนฺโต ฐานํ โข ปเนตํ, จุนฺท, วิชฺชตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตถาคโตติ สตฺโตฯ น เหตํ, อาวุโส, อตฺถสํหิตนฺติ อิธโลกปรโลกอตฺถสํหิตํ น โหติฯ น จ ธมฺมสํหิตนฺติ นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตํ น โหติฯ น อาทิพฺรหฺมจริยกนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตสฺส สกลสาสนพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตํ น โหติฯ

[190] อิทํ ทุกฺขนฺติ โขติอาทีสุ ตณฺหํ ฐเปตฺวา อวเสสา เตภุมฺมกา ธมฺมา อิทํ ทุกฺขนฺติ พฺยากตํฯ ตสฺเสว ทุกฺขสฺส ปภาวิกา ชนิกา ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ พฺยากตํฯ อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ ทุกฺขนิโรโธติ พฺยากตํฯ ทุกฺขปริชานโน สมุทยปชหโน นิโรธสจฺฉิกรโณ อริยมคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ พฺยากตํฯ ‘‘เอตญฺหิ, อาวุโส, อตฺถสํหิต’’นฺติอาทีสุ เอตํ อิธโลกปรโลกอตฺถนิสฺสิตํ นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตํ สกลสาสนพฺรหฺมจริยสฺส อาทิ ปธานํ ปุพฺพงฺคมนฺติ อยมตฺโถฯ