เอกิสฺสาปิ ทฺวินฺนมฺปิ คาถานํ ปุจฺฉา อทฺธานํ คจฺฉติ, สาสนํ ธาเรตุํ น สกฺโกติ, สภิยปุจฺฉา อาฬวกปุจฺฉา วิย จฯ เอตา กิร กสฺสปพุทฺธกาลิกา อนฺตรา สาสนํ ธาเรตุํ นาสกฺขิํสุฯ

ทฺวีสุ ปน ปิฏเกสุ อนฺตรหิเตสุปิ วินยปิฏเก ฐิเต สาสนํ ติฏฺฐติฯ ปริวารกฺขนฺธเกสุ อนฺตรหิเตสุ อุภโตวิภงฺเค ฐิเต ฐิตเมว โหติฯ อุภโตวิภงฺเค อนฺตรหิเต มาติกายปิ ฐิตาย ฐิตเมว โหติฯ มาติกาย อนฺตรหิตาย ปาติโมกฺขปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาสุ ฐิตาสุ สาสนํ ติฏฺฐติฯ ลิงฺคํ อทฺธานํ คจฺฉติฯ เสตวตฺถสมณวํโส ปน กสฺสปพุทฺธกาลโต ปฏฺฐาย สาสนํ ธาเรตุํ นาสกฺขิฯ ปฏิสมฺภิทาปตฺเตหิ วสฺสสหสฺสํ อฏฺฐาสิฯ ฉฬภิญฺเญหิ วสฺสสหสฺสํฯ เตวิชฺเชหิ วสฺสสหสฺสํฯ สุกฺขวิปสฺสเกหิ วสฺสสหสฺสํฯ ปาติโมกฺเขหิ วสฺสสหสฺสํ อฏฺฐาสิฯ ปจฺฉิมกสฺส ปน สจฺจปฺปฏิเวธโต ปจฺฉิมกสฺส สีลเภทโต ปฏฺฐาย สาสนํ โอสกฺกิตํ นาม โหติฯ ตโต ปฏฺฐาย อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ น นิวาริตาฯ

สาสนอนฺตรหิตวณฺณนา

ตีณิ ปรินิพฺพานานิ นาม กิเลสปรินิพฺพานํ ขนฺธปรินิพฺพานํ ธาตุปรินิพฺพานนฺติฯ ตตฺถ กิเลสปรินิพฺพานํ โพธิปลฺลงฺเก อโหสิฯ ขนฺธปรินิพฺพานํ กุสินารายํฯ ธาตุปรินิพฺพานํ อนาคเต ภวิสฺสติฯ สาสนสฺส กิร โอสกฺกนกาเล อิมสฺมิํ ตมฺพปณฺณิทีเป ธาตุโย สนฺนิปติตฺวา มหาเจติยํ คมิสฺสนฺติฯ มหาเจติยโต นาคทีเป ราชายตนเจติยํฯ ตโต มหาโพธิปลฺลงฺกํ คมิสฺสนฺติฯ นาคภวนโตปิ เทวโลกโตปิ พฺรหฺมโลกโตปิ ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺกเมว คมิสฺสนฺติฯ สาสปมตฺตาปิ ธาตุโย น อนฺตรา นสฺสิสฺสนฺติฯ สพฺพธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺเก ราสิภูตา สุวณฺณกฺขนฺโธ วิย เอกคฺฆนา หุตฺวา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย วิสฺสชฺเชสฺสนฺติฯ

ตา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริสฺสนฺติ, ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา ‘‘อชฺช สตฺถา ปรินิพฺพาติ, อชฺช สาสนํ โอสกฺกติ, ปจฺฉิมทสฺสนํ ทานิ อิทํ อมฺหาก’’นฺติ ทสพลสฺส ปรินิพฺพุตทิวสโต มหนฺตตรํ การุญฺญํ กริสฺสนฺติฯ

ฐเปตฺวา อนาคามิขีณาสเว อวเสสา สกภาเวน สนฺธาเรตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ ธาตูสุ เตโชธาตุ อุฏฺฐหิตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคจฺฉิสฺสติฯ สาสปมตฺตายปิ ธาตุยา สติ เอกชาลา ภวิสฺสติฯ ธาตูสุ ปริยาทานํ คตาสุ อุปจฺฉิชฺชิสฺสติฯ เอวํ มหนฺตํ อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา ธาตูสุ อนฺตรหิตาสุ สาสนํ อนฺตรหิตํ นาม โหติฯ

ยาว น เอวํ อนฺตรธายติ, ตาว อจริมํ นาม โหติฯ เอวํ อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ กสฺมา ปน อปุพฺพํ อจริมํ นุปฺปชฺชนฺตีติ? อนจฺฉริยตฺตาฯ พุทฺธา หิ อจฺฉริยมนุสฺสาฯ ยถาห – ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยมนุสฺโสฯ กตโม เอกปุคฺคโล? ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ (อ. นิ. 1.172)ฯ ยทิ จ ทฺเว วา จตฺตาโร วา อฏฺฐ วา โสฬส วา เอกโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, อนจฺฉริยา ภเวยฺยุํฯ เอกสฺมิญฺหิ วิหาเร ทฺวินฺนํ เจติยานมฺปิ ลาภสกฺกาโร อุฬาโร น โหติฯ ภิกฺขูปิ พหุตาย น อจฺฉริยา ชาตา, เอวํ พุทฺธาปิ ภเวยฺยุํ, ตสฺมา นุปฺปชฺชนฺติฯ เทสนาย จ วิเสสาภาวโตฯ ยญฺหิ สติปฏฺฐานาทิเภทํ ธมฺมํ เอโก เทเสติฯ อญฺเญน อุปฺปชฺชิตฺวาปิ โสว เทเสตพฺโพ สิยา, ตโต อนจฺฉริโย สิยาฯ เอกสฺมิํ ปน ธมฺมํ เทเสนฺเต เทสนาปิ อจฺฉริยา โหติ, วิวาทภาวโต จฯ พหูสุ หิ พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุ พหูนํ อาจริยานํ อนฺเตวาสิกา วิย อมฺหากํ พุทฺโธ ปาสาทิโก, อมฺหากํ พุทฺโธ มธุรสฺสโร ลาภี ปุญฺญวาติ วิวเทยฺยุํฯ ตสฺมาปิ เอวํ นุปฺปชฺชนฺติฯ อปิ เจตํ การณํ มิลินฺทรญฺญาปิ ปุฏฺเฐน นาคเสนตฺเถเรน วิตฺถาริตเมวฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

ภนฺเต, นาคเสน, ภาสิตมฺปิ เหตํ ภควตา ‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติฯ เทสยนฺตา จ, ภนฺเต นาคเสน, สพฺเพปิ ตถาคตา สตฺตติํส โพธิปกฺขิเย ธมฺเม เทเสนฺติ, กถยมานา จ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ กเถนฺติ, สิกฺขาเปนฺตา จ ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขาเปนฺติ, อนุสาสมานา จ อปฺปมาทปฺปฏิปตฺติยํ อนุสาสนฺติฯ

ยทิ, ภนฺเต นาคเสน, สพฺเพสมฺปิ ตถาคตานํ เอกา เทสนา เอกา กถา เอกสิกฺขา เอกานุสาสนี, เกน การเณน ทฺเว ตถาคตา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติฯ เอเกนปิ ตาว พุทฺธุปฺปาเทน อยํ โลโก โอภาสชาโต, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ ภเวยฺย, ทฺวินฺนํ ปภาย อยํ โลโก ภิยฺโยโสมตฺตาย โอภาสชาโต ภเวยฺย, โอวทมานา จ ทฺเว ตถาคตา สุขํ โอวเทยฺยุํ, อนุสาสมานา จ สุขํ อนุสาเสยฺยุํ, ตตฺถ เม การณํ เทเสหิ, ยถาหํ นิสฺสํสโย ภเวยฺย’’นฺติฯ

อยํ, มหาราช, ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี, เอกสฺเสว ตถาคตสฺส คุณํ ธาเรติ, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, นายํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ ธาเรยฺย, จเลยฺย, กมฺเปยฺย, นเมยฺย, โอณเมยฺย, วินเมยฺย, วิกิเรยฺย, วิธเมยฺย, วิทฺธํเสยฺย, น ฐานมุปคจฺเฉยฺยฯ

ยถา, มหาราช, นาวา เอกปุริสสนฺธารณี ภเวยฺย, เอกปุริเส อภิรูฬฺเห สา นาวา สมุปาทิกา ภเวยฺย, อถ ทุติโย ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ตาทิโส อายุนา วณฺเณน วเยน ปมาเณน กิสถูเลน สพฺพงฺคปจฺจงฺเคน, โส ตํ นาวํ อภิรูเหยฺย, อปิ นุ สา, มหาราช, นาวา ทฺวินฺนมฺปิ ธาเรยฺยาติ? น หิ, ภนฺเต, จเลยฺย, กมฺเปยฺย, นเมยฺย, โอณเมยฺย, วินเมยฺย, วิกิเรยฺย, วิธเมยฺย, วิทฺธํเสยฺย, น ฐานมุปคจฺเฉยฺย โอสีเทยฺย อุทเกติฯ เอวเมว โข, มหาราช, อยํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี, เอกสฺเสว ตถาคตสฺส คุณํ ธาเรติ, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, นายํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ ธาเรยฺย…เป.… น ฐานมุปคจฺเฉยฺยฯ

ยถา วา ปน, มหาราช, ปุริโส ยาวทตฺถํ โภชนํ ภุญฺเชยฺย ฉาเทนฺตํ ยาว กณฺฐมภิปูรยิตฺวา, โส ธาโต ปีณิโต ปริปุณฺโณ นิรนฺตโร ตนฺทีกโต อโนณมิตทณฺฑชาโต ปุนเทว ตาวตกํ โภชนํ ภุญฺเชยฺย, อปิ นุ โข โส, มหาราช, ปุริโส สุขิโต ภเวยฺยาติ? น หิ, ภนฺเต , สกิํ ภุตฺโตว มเรยฺยาติ; เอวเมว โข, มหาราช, อยํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี …เป.… น ฐานมุปคจฺเฉยฺยาติฯ

กิํ นุ โข, ภนฺเต นาคเสน, อติธมฺมภาเรน ปถวี จลตีติ? อิธ, มหาราช, ทฺเว สกฏา รตนปูริตา ภเวยฺยุํ ยาว มุขสมา, เอกสฺมา สกฏโต รตนํ คเหตฺวา เอกสฺมิํ สกเฏ อากิเรยฺยุํ, อปิ นุ โข ตํ, มหาราช, สกฏํ ทฺวินฺนมฺปิ สกฏานํ รตนํ ธาเรยฺยาติ? น หิ, ภนฺเต, นาภิปิ ตสฺส ผเลยฺย, อราปิ ตสฺส ภิชฺเชยฺยุํ, เนมิปิ ตสฺส โอปเตยฺย, อกฺโขปิ ตสฺส ภิชฺเชยฺยาติฯ กิํ นุ โข, มหาราช, อติรตนภาเรน สกฏํ ภิชฺชตีติ? อาม, ภนฺเต,ติฯ เอวเมว โข, มหาราช, อติธมฺมภาเรน ปถวี จลติฯ

อปิจ, มหาราช, อิมํ การณํ พุทฺธพลปริทีปนาย โอสาริตํ อญฺญมฺปิ ตตฺถ อติรูปํ การณํ สุโณหิ, เยน การเณน ทฺเว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติฯ ยทิ, มหาราช, ทฺเว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ ปริสาย วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย ‘‘ตุมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ พุทฺโธ’’ติ, อุภโต ปกฺขชาตา ภเวยฺยุํฯ ยถา, มหาราช, ทฺวินฺนํ พลวามจฺจานํ ปริสาย วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย ‘‘ตุมฺหากํ อมจฺโจ อมฺหากํ อมจฺโจ’’ติ, อุภโต ปกฺขชาตา โหนฺติ; เอวเมว โข, มหาราช, ยทิ ทฺเว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ ปริสาย วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย ‘‘ตุมฺหากํ พุทฺโธ, อมฺหากํ พุทฺโธ’’ติ, อุภโต ปกฺขชาตา ภเวยฺยุํ, อิทํ ตาว, มหาราช, เอกํ การณํ, เยน การเณน ทฺเว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติฯ

อปรมฺปิ, มหาราช, อุตฺตริํ การณํ สุโณหิ, เยน การเณน ทฺเว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติฯ

ยทิ, มหาราช, ทฺเว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ‘‘อคฺโค พุทฺโธ’’ติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉา ภเวยฺย, ‘‘เชฏฺโฐ พุทฺโธ’’ติ, เสฏฺโฐ พุทฺโธติ, วิสิฏฺโฐ พุทฺโธติ, อุตฺตโม พุทฺโธติ, ปวโร พุทฺโธติ, อสโม พุทฺโธติ , อสมสโม พุทฺโธติ, อปฺปฏิโม พุทฺโธติ, อปฺปฏิภาโค พุทฺโธติ, อปฺปฏิปุคฺคโล พุทฺโธติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉา ภเวยฺยฯ อิมมฺปิ โข ตฺวํ, มหาราช, การณํ อตฺถโต สมฺปฏิจฺฉ, เยน การเณน ทฺเว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติฯ

อปิจ โข, มหาราช, พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สภาวปกติ เอสา, ยํ เอโกเยว พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชติฯ กสฺมา การณา? มหนฺตตาย สพฺพญฺญุพุทฺธคุณานํ, ยํ อญฺญมฺปิ, มหาราช, มหนฺตํ โหติ, ตํ เอกํเยว โหติฯ ปถวี, มหาราช, มหนฺตี, สา เอกาเยวฯ สาคโร มหนฺโต, โส เอโกเยวฯ สิเนรุ คิริราชา มหนฺโต, โส เอโกเยวฯ อากาโส มหนฺโต, โส เอโกเยวฯ สกฺโก มหนฺโต, โส เอโกเยวฯ มาโร มหนฺโต , โส เอโกเยวฯ มหาพฺรหฺมา มหนฺโต, โส เอโกเยวฯ ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ มหนฺโต, โส เอโกเยว โลกสฺมิํฯ ยตฺถ เต อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ อญฺเญสํ โอกาโส น โหติฯ ตสฺมา, มหาราช, ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอโกเยว โลเก อุปฺปชฺชตีติฯ สุกถิโต, ภนฺเต นาคเสน, ปญฺโห โอปมฺเมหิ การเณหีติ (มิ. ป. 5.1.1)ฯ

ธมฺมสฺส จานุธมฺมนฺติ นววิธสฺส โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุธมฺมํ ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํฯ สหธมฺมิโกติ สการโณฯ วาทานุวาโทติ วาโทเยวฯ

อจฺฉริยอพฺภุตวณฺณนา

[162] อายสฺมา อุทายีติ ตโย เถรา อุทายี นาม – ลาฬุทายี, กาฬุทายี, มหาอุทายีติฯ อิธ มหาอุทายี อธิปฺเปโตฯ ตสฺส กิร อิมํ สุตฺตํ อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา สุณนฺตสฺส อพฺภนฺตเร ปญฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชิตฺวา ปาทปิฏฺฐิโต สีสมตฺถกํ คจฺฉติ, สีสมตฺถกโต ปาทปิฏฺฐิํ อาคจฺฉติ, อุภโต ปฏฺฐาย มชฺฌํ โอตรติ, มชฺฌโต ปฏฺฐาย อุภโต คจฺฉติฯ โส นิรนฺตรํ ปีติยา ผุฏสรีโร พลวโสมนสฺเสน ทสพลสฺส คุณํ กเถนฺโต อจฺฉริยํ ภนฺเตติอาทิมาหฯ อปฺปิจฺฉตาติ นิตฺตณฺหตาฯ สนฺตุฏฺฐิตาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ตีหากาเรหิ สนฺโตโสฯ สลฺเลขตาติ สพฺพกิเลสานํ สลฺลิขิตภาโวฯ ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ น อตฺตานํ ปาตุกริสฺสตีติ อตฺตโน คุเณ น อาวิ กริสฺสติฯ ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺติ ‘‘โก อมฺเหหิ สทิโส อตฺถี’’ติ วทนฺตา ปฏากํ อุกฺขิปิตฺวา นาฬนฺทํ วิจเรยฺยุํฯ

ปสฺส โข ตฺวํ, อุทายิ, ตถาคตสฺส อปฺปิจฺฉตาติ ปสฺส อุทายิ ยาทิสี ตถาคตสฺส อปฺปิจฺฉตาติ เถรสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต อาหฯ กิํ ปน ภควา เนว อตฺตานํ ปาตุกโรติ, น อตฺตโน คุณํ กเถตีติ เจ? น, น กเถติฯ อปฺปิจฺฉตาทีหิ กเถตพฺพํ, จีวราทิเหตุํ น กเถติฯ เตเนวาห – ‘‘ปสฺส โข ตฺวํ, อุทายิ, ตถาคตสฺส อปฺปิจฺฉตา’’ติอาทิฯ พุชฺฌนกสตฺตํ ปน อาคมฺม เวเนยฺยวเสน กเถติฯ ยถาห –

‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;

สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล’’ติฯ (มหาว. 11);

เอวํ ตถาคตสฺส คุณทีปิกา พหู คาถาปิ สุตฺตนฺตาปิ วิตฺถาเรตพฺพาฯ

[163] อภิกฺขณํ ภาเสยฺยาสีติ ปุนปฺปุนํ ภาเสยฺยาสิฯ ปุพฺพณฺหสมเย เม กถิตนฺติ มา มชฺฌนฺหิกาทีสุ น กถยิตฺถฯ อชฺช วา เม กถิตนฺติ มา ปรทิวสาทีสุ น กถยิตฺถาติ อตฺโถฯ ปเวเทสีติ กเถสิฯ อิมสฺส เวยฺยากรณสฺสาติ นิคฺคาถกตฺตา อิทํ สุตฺตํ ‘‘เวยฺยากรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อธิวจนนฺติ นามํฯ อิทํ ปน ‘‘อิติ หิท’’นฺติ ปฏฺฐาย ปทํ สงฺคีติกาเรหิ ฐปิตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย

สมฺปสาทนียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ