เมนู

ฌายีติ อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานวเสน ฌายีฯ สติมาติ จิรกตาทิอนุสฺสรณสมตฺถาย สติยา สมนฺนาคโตฯ

กลฺยาณปฏิภาโนติ วากฺกรณสมฺปนฺโน เจว โหติ ปฏิภานสมฺปนฺโน จฯ ยุตฺตปฏิภาโน โข ปน โหติ โน มุตฺตปฏิภาโนฯ สีลสมาจารสฺมิญฺหิ ฐิตภิกฺขุ มุตฺตปฏิภาโน น โหติ, ยุตฺตปฏิภาโน ปน โหติ วงฺคีสตฺเถโร วิยฯ คติมาติ คมนสมตฺถาย ปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ ธิติมาติ ธารณสมตฺถาย ปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ มติมาติ เอตฺถ ปน มตีติ ปญฺญาย นามเมว, ตสฺมา ปญฺญวาติ อตฺโถฯ อิติ ตีหิปิ อิเมหิ ปเทหิ ปญฺญาว กถิตาฯ ตตฺถ เหฏฺฐา สมณธมฺมกรณวีริยํ กถิตํ, อิธ พุทฺธวจนคณฺหนวีริยํฯ ตถา เหฏฺฐา วิปสฺสนาปญฺญา กถิตา, อิธ พุทฺธวจนคณฺหนปญฺญาฯ น จ กาเมสุ คิทฺโธติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อคิทฺโธฯ สโต จ นิปโก จาติ อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ สติยา เจว ญาเณน จ สมนฺนาคโต จรตีติ อตฺโถฯ เนปกฺกนฺติ ปญฺญา, ตาย สมนฺนาคตตฺตา นิปโกติ วุตฺโตฯ เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

อนุสาสนวิธาทิวณฺณนา

[154] ปจฺจตฺตํ โยนิโส มนสิการาติ อตฺตโน อุปายมนสิกาเรนฯ ยถานุสิฏฺฐํ ตถา ปฏิปชฺชมาโนติ ยถา มยา อนุสิฏฺฐํ อนุสาสนี ทินฺนา, ตถา ปฏิปชฺชมาโนฯ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยาติอาทิ วุตฺตตฺถเมวฯ เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

[155] ปรปุคฺคลวิมุตฺติญาเณติ โสตาปนฺนาทีนํ ปรปุคฺคลานํ เตน เตน มคฺเคน กิเลสวิมุตฺติญาเณฯ เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

[156] อมุตฺราสิํ เอวํนาโมติ เอโก ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺโต นามโคตฺตํ ปริยาทิยมาโน คจฺฉติฯ เอโก สุทฺธขนฺเธเยว อนุสฺสรติ, เอโก หิ สกฺโกติ, เอโก น สกฺโกติฯ ตตฺถ โย สกฺโกติ, ตสฺส วเสน อคฺคเหตฺวา อสกฺโกนฺตสฺส วเสน คหิตํฯ อสกฺโกนฺโต ปน กิํ กโรติ? สุทฺธขนฺเธเยว อนุสฺสรนฺโต คนฺตฺวา อเนกชาติสตสหสฺสมตฺถเก ฐตฺวา นามโคตฺตํ ปริยาทิยมาโน โอตรติฯ

ตํ ทสฺเสนฺโต เอวํนาโมติอาทิมาห โส เอวมาหาติ โส ทิฏฺฐิคติโก เอวมาหฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ สสฺสโตติ วตฺวา ‘‘เต จ สตฺตา สํสรนฺตี’’ติ วทนฺตสฺส วจนํ ปุพฺพาปรวิรุทฺธํ โหติฯ ทิฏฺฐิคติกตฺตา ปเนส เอตํ น สลฺลกฺเขสิฯ ทิฏฺฐิคติกสฺส หิ ฐานํ วา นิยโม วา นตฺถิฯ อิมํ คเหตฺวา อิมํ วิสฺสชฺเชติ, อิมํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิมํ คณฺหาตีติ พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตเมเวตํฯ อยํ ตติโย สสฺสตวาโทติ เถโร ลาภิสฺเสว วเสน ตโย สสฺสตวาเท อาหฯ ภควตา ปน ตกฺกีวาทมฺปิ คเหตฺวา พฺรหฺมชาเล จตฺตาโร วุตฺตาฯ เอเตสํ ปน ติณฺณํ วาทานํ วิตฺถารกถา พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.30) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ

[157] คณนาย วาติ ปิณฺฑคณนายฯ สงฺขาเนนาติ อจฺฉิทฺทกวเสน มโนคณนายฯ อุภยถาปิ ปิณฺฑคณนเมว ทสฺเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ, วสฺสานํ สตวเสน สหสฺสวเสน สตสหสฺสวเสน โกฏิวเสน ปิณฺฑํ กตฺวาปิ เอตฺตกานิ วสฺสสตานีติ วา เอตฺตกา วสฺสโกฏิโยติ วา เอวํ สงฺขาตุํ น สกฺกาฯ ตุมฺเห ปน อตฺตโน ทสนฺนํ ปารมีนํ ปูริตตฺตา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ยสฺมา โว อนาวรณญาณํ สูรํ วหติฯ ตสฺมา เทสนาญาณกุสลตํ ปุรกฺขตฺวา วสฺสคณนายปิ ปริยนฺติกํ กตฺวา กปฺปคณนายปิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เอตฺตกนฺติ ทสฺเสถาติ ทีเปติฯ ปาฬิยตฺโถ ปเนตฺถ วุตฺตนโยเยวฯ เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

[158] เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, สตฺตานํ จุตูปปาตญาเณติ ภนฺเต ยาปิ อยํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิวเสน ญาณเทสนา, สาปิ ตุมฺหากํเยว อนุตฺตราฯ อตีตพุทฺธาปิ เอวเมว เทเสสุํฯ อนาคตาปิ เอวเมว เทเสสฺสนฺติฯ ตุมฺเห เตสํ อตีตานาคตพุทฺธานํ ญาเณน สํสนฺทิตฺวาว เทสยิตฺถฯ ‘‘อิมินาปิ การเณน เอวํปสนฺโน อหํ ภนฺเต ภควตี’’ติ ทีเปติฯ ปาฬิยตฺโถ ปเนตฺถ วิตฺถาริโตเยวฯ

[159] สาสวา สอุปธิกาติ สโทสา สอุปารมฺภาฯ โน อริยาติ วุจฺจตีติ อริยิทฺธีติ น วุจฺจติฯ อนาสวา อนุปธิกาติ นิทฺโทสา อนุปารมฺภาฯ อริยาติ วุจฺจตีติ อริยิทฺธีติ วุจฺจติฯ

อปฺปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรตีติ กถํ อปฺปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรตีติ? ปฏิกูเล สตฺเต เมตฺตํ ผรติ, สงฺขาเร ธาตุสญฺญํ อุปสํหรติฯ ยถาห ‘‘กถํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ (ปฏิ. ม. 3.97)? อนิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรตี’’ติฯ ปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรตีติ อปฺปฏิกูเล สตฺเต อสุภสญฺญํ ผรติ, สงฺขาเร อนิจฺจสญฺญํ อุปสํหรติฯ ยถาห ‘‘กถํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ? อิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรตี’’ติฯ เอวํ เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรตีติ อิฏฺเฐ อรชฺชนฺโต อนิฏฺเฐ อทุสฺสนฺโต ยถา อญฺเญ อสมเปกฺขเนน โมหํ อุปฺปาเทนฺติ, เอวํ อนุปฺปาเทนฺโต ฉสุ อารมฺมเณสุ ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโก วิหรติฯ เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, อิทฺธิวิธาสูติ, ภนฺเต, ยา อยํ ทฺวีสุ อิทฺธีสุ เอวํเทสนา, เอตทานุตฺตริยํฯ ตํ ภควาติ ตํ เทสนํ ภควา อเสสํ สกลํ อภิชานาติฯ ตํ ภควโตติ ตํ เทสนํ ภควโต อเสสํ อภิชานโตฯ อุตฺตริ อภิญฺเญยฺยํ นตฺถีติ อุตฺตริ อภิชานิตพฺพํ นตฺถิฯ อยํ นาม อิโต อญฺโญ ธมฺโม วา ปุคฺคโล วา ยํ ภควา น ชานาติ อิทํ นตฺถิฯ ยทภิชานํ อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วาติ ยํ ตุมฺเหหิ อนภิญฺญาตํ อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อภิชานนฺโต ภควตา ภิยฺโยภิญฺญตโร อสฺส, อธิกตรปญฺโญ ภเวยฺยฯ ยทิทํ อิทฺธิวิธาสูติ เอตฺถ ยทิทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อิทฺธิวิธาสุ ภควตา อุตฺตริตโร นตฺถิฯ อตีตพุทฺธาปิ หิ อิมา ทฺเว อิทฺธิโย เทเสสุํ, อนาคตาปิ อิมาว เทเสสฺสนฺติฯ ตุมฺเหปิ เตสํ ญาเณน สํสนฺทิตฺวา อิมาว เทสยิตฺถฯ อิติ ภควา อิทฺธิวิธาสุ อนุตฺตโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินาปิ การเณน เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควตี’’ติ ทีเปติฯ เอตฺตาวตา เย ธมฺมเสนาปติ ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา โสฬส อปรมฺปริยธมฺเม สมฺมสิ, เตว ทสฺสิตา โหนฺติฯ

อญฺญถาสตฺถุคุณทสฺสนาทิวณฺณนา

[160] อิทานิ อปเรนปิ อากาเรน ภควโต คุเณ ทสฺเสนฺโต ยํ ตํ ภนฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ สทฺเธน กุลปุตฺเตนาติ สทฺธา กุลปุตฺตา นาม อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา โพธิสตฺตาฯ ตสฺมา ยํ สพฺพญฺญุโพธิสตฺเตน ปตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กิํ ปน เตน ปตฺตพฺพํ? นว โลกุตฺตรธมฺมาฯ อารทฺธวีริเยนาติอาทีสุ ‘‘วีริยํ ถาโม’’ติอาทีนิ สพฺพาเนว วีริยเววจนานิฯ ตตฺถ อารทฺธวีริเยนาติ ปคฺคหิตวีริเยนฯ ถามวตาติ ถามสมฺปนฺเนน ถิรวีริเยนฯ ปุริสถาเมนาติ เตน ถามวตา ยํ ปุริสถาเมน ปตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อนนฺตรปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ปุริสโธรยฺเหนาติ ยา อสมธุเรหิ พุทฺเธหิ วหิตพฺพา ธุรา, ตํ ธุรํ วหนสมตฺเถน มหาปุริเสนฯ อนุปฺปตฺตํ ตํ ภควตาติ ตํ สพฺพํ อตีตานาคตพุทฺเธหิ ปตฺตพฺพํ, สพฺพเมว อนุปฺปตฺตํ, ภควโต เอกคุโณปิ อูโน นตฺถีติ ทสฺเสติฯ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคนฺติ วตฺถุกาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคํฯ ยถา อญฺเญ เกณิยชฏิลาทโย สมณพฺราหฺมณา ‘‘โก ชานาติ ปรโลกํ ฯ สุโข อิมิสฺสา ปริพฺพาชิกาย มุทุกาย โลมสาย พาหาย สมฺผสฺโส’’ติ โมฬิพนฺธาหิ ปริพฺพาชิกาหิ ปริจาเรนฺติ สมฺปตฺตํ สมฺปตฺตํ รูปาทิอารมฺมณํ อนุภวมานา กามสุขมนุยุตฺตา, น เอวมนุยุตฺโตติ ทสฺเสติฯ

หีนนฺติ ลามกํฯ คมฺมนฺติ คามวาสีนํ ธมฺมํฯ โปถุชฺชนิกนฺติ ปุถุชฺชเนหิ เสวิตพฺพํฯ อนริยนฺติ น นิทฺโทสํฯ น วา อริเยหิ เสวิตพฺพํฯ อนตฺถสญฺหิตนฺติ อนตฺถสํยุตฺตํฯ อตฺตกิลมถานุโยคนฺติ อตฺตโน อาตาปนปริตาปนานุโยคํฯ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขยุตฺตํ, ทุกฺขมํ วาฯ ยถา เอเก สมณพฺราหฺมณา กามสุขลฺลิกานุโยคํ ปริวชฺเชสฺสามาติ กายกิลมถํ อนุธาวนฺติ, ตโต มุญฺจิสฺสามาติ กามสุขํ อนุธาวนฺติ, น เอวํ ภควาฯ ภควา ปน อุโภ เอเต อนฺเต วชฺเชตฺวา ยา สา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี’’ติ เอวํ วุตฺตา สมฺมาปฏิปตฺติ, ตเมว ปฏิปนฺโนฯ ตสฺมา ‘‘น จ อตฺตกิลมถานุโยค’’นฺติอาทิมาหฯ

อาภิเจตสิกานนฺติ อภิเจตสิกานํ, กามาวจรจิตฺตานิ อติกฺกมิตฺวา ฐิตานนฺติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานนฺติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว สุขวิหารานํฯ โปฏฺฐปาทสุตฺตนฺตสฺมิญฺหิ สปฺปีติกทุติยชฺฌานผลสมาปตฺติ กถิตา (ที. นิ. 1.432)ฯ ปาสาทิกสุตฺตนฺเต สห มคฺเคน วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํฯ