อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตํ โอโลเกตฺวา ชานาติ นาม เยนากาเรน อิมสฺส มโนสงฺขารา สุฏฺฐปิตา, อิมสฺส นาม จิตฺตสฺส อนนฺตรา อิมํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสติฯ อิโต วุฏฺฐิตสฺส เอตสฺส หานภาคิโย วา สมาธิ ภวิสฺสติ, ฐิติภาคิโย วา วิเสสภาคิโย วา นิพฺเพธภาคิโย วา อภิญฺญาโย วา นิพฺพตฺเตสฺสตีติ ชานาติฯ

ตตฺถ ปุถุชฺชโน เจโตปริยญาณลาภี ปุถุชฺชนานํเยว จิตฺตํ ชานาติ, น อริยานํฯ อริเยสุปิ เหฏฺฐิโม เหฏฺฐิโม อุปริมสฺส อุปริมสฺส จิตฺตํ น ชานาติ, อุปริโม ปน เหฏฺฐิมสฺส ชานาติฯ เอเตสุ จ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติฯ สกทาคามี, อนาคามี, อรหา, อรหตฺตผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติฯ อุปริโม เหฏฺฐิมํ น สมาปชฺชติฯ เตสญฺหิ เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา สมาปตฺติ ตตฺรุปปตฺติเยว โหติฯ ตเถว ตํ โหตีติ อิทํ เอกํเสน ตเถว โหติฯ เจโตปริยญาณวเสน ญาตญฺหิ อญฺญถาภาวี นาม นตฺถิฯ เสสํ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

ทสฺสนสมาปตฺติเทสนาวณฺณนา

[149] อาตปฺปมนฺวายาติอาทิ พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตเมวฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป, อาตปฺปนฺติ วีริยํฯ ตเทว ปทหิตพฺพโต ปธานํฯ อนุยุญฺชิตพฺพโต อนุโยโคฯ อปฺปมาทนฺติ สติอวิปฺปวาสํฯ สมฺมามนสิการนฺติ อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติอาทิวเสน ปวตฺตํ อุปายมนสิการํฯ เจโตสมาธินฺติ ปฐมชฺฌานสมาธิํฯ อยํ ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺตีติ อยํ ทฺวตฺติํ สาการํ ปฏิกูลโต มนสิกตฺวา ปฏิกูลทสฺสนวเสน อุปฺปาทิตา ปฐมชฺฌานสมาปตฺติ ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺติ นาม, สเจ ปน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา โสตาปนฺโน โหติ, อยํ นิปฺปริยาเยเนว ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺติฯ

อติกฺกมฺม จาติ อติกฺกมิตฺวา จฯ ฉวิมํสโลหิตนฺติ ฉวิญฺจ มํสญฺจ โลหิตญฺจฯ อฏฺฐิํ ปจฺจเวกฺขตีติ อฏฺฐิ อฏฺฐีติ ปจฺจเวกฺขติฯ อฏฺฐิ อฏฺฐีติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุปฺปาทิตา อฏฺฐิอารมฺมณา ทิพฺพจกฺขุปาทกชฺฌานสมาปตฺติ ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติ นามฯ สเจ ปน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สกทาคามิมคฺคํ นิพฺพตฺเตติฯ อยํ นิปฺปริยาเยน ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติฯ กาฬวลฺลวาสี สุมตฺเถโร ปน ‘‘ยาว ตติยมคฺคา วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ

วิญฺญาณโสตนฺติ วิญฺญาณเมวฯ อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺนนฺติ ทฺวีหิปิ ภาเคหิ อจฺฉินฺนํฯ อิธ โลเก ปติฏฺฐิตญฺจาติ ฉนฺทราควเสน อิมสฺมิญฺจ โลเก ปติฏฺฐิตํฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ กมฺมํ วา กมฺมโต อุปคจฺฉนฺตํ อิธ โลเก ปติฏฺฐิตํ นามฯ กมฺมภวํ อากฑฺฒนฺตํ ปรโลเก ปติฏฺฐิตํ นามฯ อิมินา กิํ กถิตํ? เสกฺขปุถุชฺชนานํ เจโตปริยญาณํ กถิตํฯ เสกฺขปุถุชฺชนานญฺหิ เจโตปริยญาณํ ตติยา ทสฺสนสมาปตฺติ นามฯ

อิธ โลเก อปฺปติฏฺฐิตญฺจาติ นิจฺฉนฺทราคตฺตา อิธโลเก จ อปฺปติฏฺฐิตํฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ กมฺมํ วา กมฺมโต น อุปคจฺฉนฺตํ อิธ โลเก อปฺปติฏฺฐิตํ นามฯ กมฺมภวํ อนากฑฺฒนฺตํ ปรโลเก อปฺปติฏฺฐิตํ นามฯ อิมินา กิํ กถิตํ? ขีณาสวสฺส เจโตปริยญาณํ กถิตํฯ ขีณาสวสฺส หิ เจโตปริยญาณํ จตุตฺถา ทสฺสนสมาปตฺติ นามฯ

อปิจ ทฺวตฺติํสากาเร อารทฺธวิปสฺสนาปิ ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺติฯ อฏฺฐิอารมฺมเณ อารทฺธวิปสฺสนา ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติฯ เสกฺขปุถุชฺชนานํ เจโตปริยญาณํ ขีณาสวสฺส เจโตปริยญาณนฺติ อิทํ ปททฺวยํ นิจฺจลเมวฯ อปโร นโย ปฐมชฺฌานํ ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺติ ฯ ทุติยชฺฌานํ ทุติยาฯ ตติยชฺฌานํ ตติยาฯ จตุตฺถชฺฌานํ จตุตฺถา ทสฺสนสมาปตฺติฯ ตถา ปฐมมคฺโค ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺติฯ ทุติยมคฺโค ทุติยาฯ ตติยมคฺโค ตติยาฯ จตุตฺถมคฺโค จตุตฺถา ทสฺสนสมาปตฺตีติฯ เสสเมตฺถ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

ปุคฺคลปณฺณตฺติเทสนาวณฺณนา

[150] ปุคฺคลปณฺณตฺตีสูติ โลกโวหารวเสน ‘‘สตฺโต ปุคฺคโล นโร โปโส’’ติ เอวํ ปญฺญาเปตพฺพาสุ โลกปญฺญตฺตีสุฯ พุทฺธานญฺหิ ทฺเว กถา สมฺมุติกถา, ปรมตฺถกถาติ โปฏฺฐปาทสุตฺเต (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.439-443) วิตฺถาริตาฯ

ตตฺถ ปุคฺคลปณฺณตฺตีสูติ อยํ สมฺมุติกถาฯ อิทานิ เย ปุคฺคเล ปญฺญเปนฺโต ปุคฺคลปณฺณตฺตีสุ ภควา อนุตฺตโร โหติ, เต ทสฺเสนฺโต สตฺติเม ภนฺเต ปุคฺคลาฯ อุภโตภาควิมุตฺโตติอาทิมาหฯ