เตเนว เนสํ มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมนกาเล จ นิกฺขมนกาเล จ ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปตีติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อาเทสนวิธาเทสนาวณฺณนา

[148] อาเทสนวิธาสูติ อาเทสนโกฏฺฐาเสสุฯ อิทานิ ตา อาเทสนวิธา ทสฺเสนฺโต จตสฺโส อิมาติอาทิมาหฯ นิมิตฺเตน อาทิสตีติ อาคตนิมิตฺเตน คตนิมิตฺเตน ฐิตนิมิตฺเตน วา อิทํ นาม ภวิสฺสตีติ กเถติฯ

ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก ราชา ติสฺโส มุตฺตา คเหตฺวา ปุโรหิตํ ปุจฺฉิ ‘‘กิํ เม, อาจริย, หตฺเถ’’ติ? โส อิโต จิโต จ โอโลเกสิฯ เตน จ สมเยน เอกา สรพู ‘‘มกฺขิกํ คเหสฺสามี’’ติ ปกฺขนฺทิ, คหณกาเล มกฺขิกา ปลาตา, โส มกฺขิกาย มุตฺตตฺตา ‘‘มุตฺตา มหาราชา’’ติ อาหฯ มุตฺตา ตาว โหตุ, กติ มุตฺตาติ? โส ปุน นิมิตฺตํ โอโลเกสิฯ อถ อวิทูเร กุกฺกุโฏ ติกฺขตฺตุํ สทฺทํ นิจฺฉาเรสิฯ พฺราหฺมโณ ‘‘ติสฺโส มหาราชา’’ติ อาหฯ เอวํ เอกจฺโจ อาคตนิมิตฺเตน กเถติฯ เอเตนุปาเยน คตฐิตนิ มิตฺเตหิปิ กถนํ เวทิตพฺพํฯ

อมนุสฺสานนฺติ ยกฺขปิสาจาทีนํฯ เทวตานนฺติ จาตุมหาราชิกาทีนํฯ สทฺทํ สุตฺวาติ อญฺญสฺส จิตฺตํ ญตฺวา กเถนฺตานํ สทฺทํ สุตฺวาฯ วิตกฺกวิปฺผารสทฺทนฺติ วิตกฺกวิปฺผารวเสน อุปฺปนฺนํ วิปฺปลปนฺตานํ สุตฺตปมตฺตาทีนํ สทฺทํฯ สุตฺวาติ ตํ สทฺทํ สุตฺวาฯ ยํ วิตกฺกยโต ตสฺส โส สทฺโท อุปฺปนฺโน, ตสฺส วเสน ‘‘เอวมฺปิ เต มโน’’ติ อาทิสติฯ มโนสงฺขารา ปณิหิตาติ จิตฺตสงฺขารา สุฏฺฐปิตาฯ วิตกฺเกสฺสตีติ วิตกฺกยิสฺสติ ปวตฺเตสฺสตีติ ปชานาติฯ ชานนฺโต จ อาคมเนน ชานาติ, ปุพฺพภาเคน ชานาติ, อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตํ โอโลเกตฺวา ชานาติฯ อาคมเนน ชานาติ นาม กสิณปริกมฺมกาเลเยว เยนากาเรน เอส กสิณภาวนํ อารทฺโธ ปฐมชฺฌานํ วา…เป.… จตุตฺถชฺฌานํ วา อฏฺฐสมาปตฺติโย วา นิพฺพตฺเตสฺสตีติ ชานาติฯ ปุพฺพภาเคน ชานาติ นาม สมถวิปสฺสนาย อารทฺธาเยว ชานาติ, เยนากาเรน เอส วิปสฺสนํ อารทฺโธ โสตาปตฺติมคฺคํ วา นิพฺพตฺเตสฺสติ, สกทาคามิมคฺคํ วา นิพฺพตฺเตสฺสติ, อนาคามิมคฺคํ วา นิพฺพตฺเตสฺสติ, อรหตฺตมคฺคํ วา นิพฺพตฺเตสฺสตีติ ชานาติฯ

อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตํ โอโลเกตฺวา ชานาติ นาม เยนากาเรน อิมสฺส มโนสงฺขารา สุฏฺฐปิตา, อิมสฺส นาม จิตฺตสฺส อนนฺตรา อิมํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสติฯ อิโต วุฏฺฐิตสฺส เอตสฺส หานภาคิโย วา สมาธิ ภวิสฺสติ, ฐิติภาคิโย วา วิเสสภาคิโย วา นิพฺเพธภาคิโย วา อภิญฺญาโย วา นิพฺพตฺเตสฺสตีติ ชานาติฯ

ตตฺถ ปุถุชฺชโน เจโตปริยญาณลาภี ปุถุชฺชนานํเยว จิตฺตํ ชานาติ, น อริยานํฯ อริเยสุปิ เหฏฺฐิโม เหฏฺฐิโม อุปริมสฺส อุปริมสฺส จิตฺตํ น ชานาติ, อุปริโม ปน เหฏฺฐิมสฺส ชานาติฯ เอเตสุ จ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติฯ สกทาคามี, อนาคามี, อรหา, อรหตฺตผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติฯ อุปริโม เหฏฺฐิมํ น สมาปชฺชติฯ เตสญฺหิ เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา สมาปตฺติ ตตฺรุปปตฺติเยว โหติฯ ตเถว ตํ โหตีติ อิทํ เอกํเสน ตเถว โหติฯ เจโตปริยญาณวเสน ญาตญฺหิ อญฺญถาภาวี นาม นตฺถิฯ เสสํ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

ทสฺสนสมาปตฺติเทสนาวณฺณนา

[149] อาตปฺปมนฺวายาติอาทิ พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตเมวฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป, อาตปฺปนฺติ วีริยํฯ ตเทว ปทหิตพฺพโต ปธานํฯ อนุยุญฺชิตพฺพโต อนุโยโคฯ อปฺปมาทนฺติ สติอวิปฺปวาสํฯ สมฺมามนสิการนฺติ อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติอาทิวเสน ปวตฺตํ อุปายมนสิการํฯ เจโตสมาธินฺติ ปฐมชฺฌานสมาธิํฯ อยํ ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺตีติ อยํ ทฺวตฺติํ สาการํ ปฏิกูลโต มนสิกตฺวา ปฏิกูลทสฺสนวเสน อุปฺปาทิตา ปฐมชฺฌานสมาปตฺติ ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺติ นาม, สเจ ปน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา โสตาปนฺโน โหติ, อยํ นิปฺปริยาเยเนว ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺติฯ

อติกฺกมฺม จาติ อติกฺกมิตฺวา จฯ ฉวิมํสโลหิตนฺติ ฉวิญฺจ มํสญฺจ โลหิตญฺจฯ อฏฺฐิํ ปจฺจเวกฺขตีติ อฏฺฐิ อฏฺฐีติ ปจฺจเวกฺขติฯ อฏฺฐิ อฏฺฐีติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุปฺปาทิตา อฏฺฐิอารมฺมณา ทิพฺพจกฺขุปาทกชฺฌานสมาปตฺติ ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติ นามฯ สเจ ปน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สกทาคามิมคฺคํ นิพฺพตฺเตติฯ อยํ นิปฺปริยาเยน ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติฯ กาฬวลฺลวาสี สุมตฺเถโร ปน ‘‘ยาว ตติยมคฺคา วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ