โน เจ กเถติ, สมณํ โคตมํ มุสาวาเทน นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ อิมินา การเณน อุปสงฺกมิฯ อาโกเฏสีติ ปหริฯ ชานามิ อาวุโสติ มตสรีรํ อุฏฺฐหิตฺวา กเถตุํ สมตฺถํ นาม นตฺถิ, อิทํ กถํ กเถสีติ? พุทฺธานุภาเวนฯ ภควา กิร โกรกฺขตฺติยํ อสุรโยนิโต อาเนตฺวา สรีเร อธิโมเจตฺวา กถาเปสิฯ ตเมว วา สรีรํ กถาเปสิ, อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธวิสโยฯ

[10] ตเถว ตํ วิปากนฺติ ตสฺส วจนสฺส วิปากํ ตเถว, อุทาหุ โนติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต, ตเถว โส วิปาโกติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘วิปกฺก’’นฺติปิ ปฐนฺติ, นิพฺพตฺตนฺติ อตฺโถฯ

เอตฺถ ฐตฺวา ปาฏิหาริยานิ สมาเนตพฺพานิฯ สพฺพาเนว เหตานิ ปญฺจ ปาฏิหาริยานิ โหนฺติฯ ‘‘สตฺตเม ทิวเส มริสฺสตี’’ติ วุตฺตํ, โส ตเถว มโต, อิทํ ปฐมํ ปาฏิหาริยํฯ ‘‘อลสเกนา’’ติ วุตฺตํ, อลสเกเนว มโต, อิทํ ทุติยํฯ ‘‘กาลกญฺจิเกสุ นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ วุตฺตํ, ตตฺเถว นิพฺพตฺโต, อิทํ ตติยํฯ ‘‘พีรณตฺถมฺพเก สุสาเน ฉฑฺเฑสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตตฺเถว ฉฑฺฑิโต , อิทํ จตุตฺถํฯ ‘‘นิพฺพตฺตฏฺฐานโต อาคนฺตฺวา สุนกฺขตฺเตน สทฺธิํ กเถสฺสตี’’ติ วุตฺโต, โส กเถสิเยว, อิทํ ปญฺจมํ ปาฏิหาริยํฯ

อเจลกฬารมฏฺฏกวตฺถุวณฺณนา

[11] กฬารมฏฺฏโกติ นิกฺขนฺตทนฺตมตฺตโกฯ นามเมว วา ตสฺเสตํฯ ลาภคฺคปฺปตฺโตติ ลาภคฺคํ ปตฺโต, อคฺคลาภํ ปตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ ยสคฺคปฺปตฺโตติ ยสคฺคํ อคฺคปริวารํ ปตฺโตฯ วตปทานีติ วตานิเยว, วตโกฏฺฐาสา วาฯ สมตฺตานีติ คหิตานิฯ สมาทินฺนานีติ ตสฺเสว เววจนํฯ ปุรตฺถิเมน เวสาลินฺติ เวสาลิโต อวิทูเร ปุรตฺถิมาย ทิสายฯ เจติยนฺติ ยกฺขเจติยฏฺฐานํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

[12] เยน อเจลโกติ ภควโต วตฺตํ กตฺวา เยน อเจโล กฬารมฏฺฏโก เตนุปสงฺกมิฯ ปญฺหํ อปุจฺฉีติ คมฺภีรํ ติลกฺขณาหตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ น สมฺปายาสีติ น สมฺมา ญาณคติยา ปายาสิ, อนฺโธ วิย วิสมฏฺฐาเน ตตฺถ ตตฺเถว ปกฺขลิฯ เนว อาทิํ, น ปริโยสานมทฺทสฯ

อถ วา ‘‘น สมฺปายาสี’’ติ น สมฺปาเทสิ, สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ นาสกฺขิฯ อสมฺปายนฺโตติ กพรกฺขีนิ ปริวตฺเตตฺวา โอโลเกนฺโต ‘‘อสิกฺขิตกสฺส สนฺติเก วุฏฺโฐสิ, อโนกาเสปิ ปพฺพชิโต ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต วิจรสิ, อเปหิ มา เอตสฺมิํ ฐาเน อฏฺฐาสี’’ติ วทนฺโตฯ โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตฺวากาสีติ กุปฺปนาการํ โกปํ, ทุสฺสนาการํ โทสํ, อตุฏฺฐาการภูตํ โทมนสฺสสงฺขาตํ อปฺปจฺจยญฺจ ปากฏมกาสิฯ อาสาทิมฺหเสติ อาสาทิยิมฺห ฆฏฺฏยิมฺหฯ มา วต โน อโหสีติ อโห วต เม น ภเวยฺยฯ มํ วต โน อโหสีติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ มนฺติ สามิวจนตฺเถ อุปโยควจนํ, อโหสิ วต นุ มมาติ อตฺโถฯ เอวญฺจ ปน จินฺเตตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา ‘‘ขมถ เม, ภนฺเต’’ติ ตํ ขมาเปสิฯ โสปิ อิโต ปฏฺฐาย อญฺญํ กิญฺจิ ปญฺหํ นาม น ปุจฺฉิสฺสสีติฯ อาม น ปุจฺฉิสฺสามีติฯ ยทิ เอวํ คจฺฉ, ขมามิ เตติ ตํ อุยฺโยเชสิฯ

[14] ปริหิโตติ ปริทหิโต นิวตฺถวตฺโถฯ สานุจาริโกติ อนุจาริกา วุจฺจติ ภริยา, สห อนุจาริกาย สานุจาริโก, ตํ ตํ พฺรหฺมจริยํ ปหาย สภริโยติ อตฺโถฯ โอทนกุมฺมาสนฺติ สุรามํสโต อติเรกํ โอทนมฺปิ กุมฺมาสมฺปิ ภุญฺชมาโนฯ ยสา นิหีโนติ ยํ ลาภคฺคยสคฺคํ ปตฺโต, ตโต ปริหีโน หุตฺวาฯ ‘‘กตํ โหติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริย’’นฺติ อิธ สตฺตวตปทาติกฺกมวเสน สตฺต ปาฏิหาริยานิ เวทิตพฺพานิฯ

อเจลปาถิกปุตฺตวตฺถุวณฺณนา

[15] ปาถิกปุตฺโตติ ปาถิกสฺส ปุตฺโตฯ ญาณวาเทนาติ ญาณวาเทน สทฺธิํฯ อุปฑฺฒปถนฺติ โยชนํ เจ, โน อนฺตเร ภเวยฺย, โคตโม อฑฺฒโยชนํ, อหํ อฑฺฒโยชนํฯ เอส นโย อฑฺฒโยชนาทีสุฯ เอกปทวารมฺปิ อติกฺกมฺม คจฺฉโต ชโย ภวิสฺสติ, อนาคจฺฉโต ปราชโยติฯ เต ตตฺถาติ เต มยํ ตตฺถ สมาคตฏฺฐาเนฯ ตทฺทิคุณํ ตทฺทิคุณาหนฺติ ตโต ตโต ทิคุณํ ทิคุณํ อหํ กริสฺสามิ, ภควตา สทฺธิํ ปาฏิหาริยํ กาตุํ อสมตฺถภาวํ ชานนฺโตปิ ‘‘อุตฺตมปุริเสน สทฺธิํ ปฏฺฐเปตฺวา อสกฺกุณนฺตสฺสาปิ ปาสํโส โหตี’’ติ ญตฺวา เอวมาหฯ นครวาสิโนปิ ตํ สุตฺวา ‘‘อสมตฺโถ นาม เอวํ น คชฺชติ, อทฺธา อยมฺปิ อรหา ภวิสฺสตี’’ติ ตสฺส มหนฺตํ สกฺการมกํสุฯ

[16] เยนาหํ เตนุปสงฺกมีติ ‘‘สุนกฺขตฺโต กิร ปาถิกปุตฺโต เอวํ วทตี’’ติ อสฺโสสิฯ อถสฺส หีนชฺฌาสยตฺตา หีนทสฺสนาย จิตฺตํ อุทปาทิฯ

โส ภควโต วตฺตํ กตฺวา ภควติ คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺเฐ ปาถิกปุตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘ตุมฺเห กิร เอวรูปิํ กถํ กเถถา’’ติ? ‘‘อาม, กเถมา’’ติฯ ยทิ เอวํ ‘‘มา ภายิตฺถ วิสฺสตฺถา ปุนปฺปุนํ เอวํ วทถ, อหํ สมณสฺส โคตมสฺส อุปฏฺฐาโก, ตสฺส วิสยํ วิชานามิ, ตุมฺเหหิ สทฺธิํ ปาฏิหาริยํ กาตุํ น สกฺขิสฺสติ, อหํ สมณสฺส โคตมสฺส กเถตฺวา ภยํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ อญฺญโต คเหตฺวา คมิสฺสามิ, ตุมฺเห มา ภายิตฺถา’’ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา ภควโต สนฺติกํ คโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เยนาหํ เตนุปสงฺกมี’’ติฯ ตํ วาจนฺติอาทีสุ ‘‘อหํ อพุทฺโธว สมาโน พุทฺโธมฺหีติ วิจริํ, อภูตํ เม กถิตํ นาหํ พุทฺโธ’’ติ วทนฺโต ตํ วาจํ ปชหติ นามฯ รโห นิสีทิตฺวา จินฺตยมาโน ‘‘อหํ ‘เอตฺตกํ กาลํ อพุทฺโธว สมาโน พุทฺโธมฺหี’ติ วิจริํ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย นาหํ พุทฺโธ’’ติ จินฺตยนฺโต ตํ จิตฺตํ ปชหติ นามฯ ‘‘อหํ ‘เอตฺตกํ กาลํ อพุทฺโธว สมาโน พุทฺโธมฺหี’ติ ปาปกํ ทิฏฺฐิํ คเหตฺวา วิจริํ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย อิมํ ทิฏฺฐิํ ปชหามี’’ติ ปชหนฺโต ตํ ทิฏฺฐิํ ปฏินิสฺสชฺชติ นามฯ เอวํ อกโรนฺโต ปน ตํ วาจํ อปฺปหาย ตํ จิตฺตํ อปฺปหาย ตํ ทิฏฺฐิํ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวาติ วุจฺจติฯ วิปเตยฺยาติ พนฺธนา มุตฺตตาลปกฺกํ วิย คีวโต ปเตยฺย, สตฺตธา วา ปน ผเลยฺยฯ

[17] รกฺขเตตนฺติ รกฺขตุ เอตํฯ เอกํเสนาติ นิปฺปริยาเยนฯ โอธาริตาติ ภาสิตาฯ อเจโล จ, ภนฺเต, ปาถิกปุตฺโตติ เอวํ เอกํเสน ภควโต วาจาย โอธาริตาย สเจ อเจโล ปาถิกปุตฺโตฯ วิรูปรูเปนาติ วิคตรูเปน วิคจฺฉิตสภาเวน รูเปน อตฺตโน รูปํ ปหาย อทิสฺสมาเนน กาเยนฯ สีหพฺยคฺฆาทิวเสน วา วิวิธรูเปน สมฺมุขีภาวํ อาคจฺเฉยฺยฯ ตทสฺส ภควโต มุสาติ เอวํ สนฺเต ภควโต ตํ วจนํ มุสา ภเวยฺยาติ มุสาวาเทน นิคฺคณฺหาติฯ ฐเปตฺวา กิร เอตํ น อญฺเญน ภควา มุสาวาเทน นิคฺคหิตปุพฺโพติฯ