ปญฺจ พลานีติ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน อกมฺปิยฏฺเฐน วา เอกสงฺคหานิ, สลกฺขเณน นานาสภาวานิ ฯ สมถวิปสฺสนามคฺควเสเนว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิ สทฺธาทีนิ ปญฺจ พลานิ เทสิตานิฯ สตฺต โพชฺฌงฺคาติ นิยฺยานฏฺเฐน เอกสงฺคหา, อุปฏฺฐานาทินา สลกฺขเณน นานาสภาวาฯ สมถวิปสฺสนา มคฺควเสเนว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา สตฺต โพชฺฌงฺคา เทสิตาฯ

อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ เหตุฏฺเฐน เอกสงฺคโห, ทสฺสนาทินา สลกฺขเณน นานาสภาโวฯ สมถวิปสฺสนามคฺควเสเนว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสโก อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค เทสิโตติ อตฺโถฯ

อิธ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อาสวานํ ขยาติ อิทํ กิมตฺถํ อารทฺธํ? สาสนสฺส ปริโยสานทสฺสนตฺถํฯ สาสนสฺส หิ น เกวลํ มคฺเคเนว ปริโยสานํ โหติ, อรหตฺตผเลน ปน โหติฯ ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ อิทมารทฺธนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ภนฺเต ยา อยํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ เอวํเทสนา, เอตทานุตฺตริยํฯ ตํ ภควาติ ตํ เทสนํ ภควา อเสสํ สกลํ อภิชานาติฯ ตํ ภควโตติ ตํ เทสนํ ภควโต อเสสํ อภิชานโตฯ อุตฺตริ อภิญฺเญยฺยํ นตฺถีติ ตทุตฺตริ อภิชานิตพฺพํ นตฺถิ, อยํ นาม อิโต อญฺโญ ธมฺโม วา ปุคฺคโล วา ยํ ภควา น ชานาตีติ อิทํ นตฺถิฯ ยทภิชานํ อญฺโญ สมโณ วาติ ยํ ตุมฺเหหิ อนภิญฺญาตํ, ตํ อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อภิชานนฺโต ภควตา ภิยฺโยภิญฺญตโร อสฺส, อธิกตรปญฺโญ ภเวยฺยฯ ยทิทํ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ เอตฺถ ยทิทนฺติ นิปาตมตฺตํ, กุสเลสุ ธมฺเมสุ ภควตา อุตฺตริตโร นตฺถีติ อยเมตฺถตฺโถฯ อิติ ภควาว กุสเลสุ ธมฺเมสุ อนุตฺตโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินาปิ การเณน เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควตี’’ติ ทีเปติฯ อิโต ปเรสุ อปรํ ปนาติอาทีสุ วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสามฯ ปุริมวารสทิสํ ปน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อายตนปณฺณตฺติเทสนาวณฺณนา

[146] อายตนปณฺณตฺตีสูติ อายตนปญฺญาปนาสุฯ อิทานิ ตา อายตนปญฺญตฺติโย ทสฺเสนฺโต ฉยิมานิ, ภนฺเตติอาทิมาหฯ อายตนกถา ปเนสา วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาเรน กถิตา, เตน น ตํ วิตฺถารยิสฺสาม, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว สา วิตฺถารโต เวทิตพฺพาฯ

เอตทานุตฺตริยํ , ภนฺเต, อายตนปณฺณตฺตีสูติ ยายํ อายตนปณฺณตฺตีสุ อชฺฌตฺติกพาหิรววตฺถานาทิวเสน เอวํ เทสนา, เอตทานุตฺตริยํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

คพฺภาวกฺกนฺติเทสนาวณฺณนา

[147] คพฺภาวกฺกนฺตีสูติ คพฺโภกฺกมเนสุฯ ตา คพฺภาวกฺกนฺติโย ทสฺเสนฺโต จตสฺโส อิมา, ภนฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ อสมฺปชาโนติ อชานนฺโต สมฺมูฬฺโห หุตฺวาฯ มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมตีติ ปฏิสนฺธิวเสน ปวิสติฯ ฐาตีติ วสติฯ นิกฺขมตีติ นิกฺขมนฺโตปิ อสมฺปชาโน สมฺมูฬฺโหว นิกฺขมติฯ อยํ ปฐมาติ อยํ ปกติโลกิยมนุสฺสานํ ปฐมา คพฺภาวกฺกนฺติฯ

สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมตีติ โอกฺกมนฺโต สมฺปชาโน อสมฺมูฬฺโห หุตฺวา โอกฺกมติฯ

อยํ ทุติยาติ อยํ อสีติมหาเถรานํ สาวกานํ ทุติยา คพฺภาวกฺกนฺติฯ เต หิ ปวิสนฺตาว ชานนฺติ, วสนฺตา จ นิกฺขมนฺตา จ น ชานนฺติฯ

อยํ ตติยาติ อยํ ทฺวินฺนญฺจ อคฺคสาวกานํ ปจฺเจกโพธิสตฺตานญฺจ ตติยา คพฺภาวกฺกนฺติฯ เต กิร กมฺมเชหิ วาเตหิ อโธสิรา อุทฺธํปาทา อเนกสตโปริเส ปปาเต วิย โยนิมุเข ขิตฺตา ตาฬจฺฉิคฺคเฬน หตฺถี วิย สมฺพาเธน โยนิมุเขน นิกฺขมมานา อนนฺตํ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติฯ เตน เนสํ ‘‘มยํ นิกฺขมมฺหา’’ติ สมฺปชานตา น โหติฯ เอวํ ปูริตปารมีนมฺปิ จ สตฺตานํ เอวรูเป ฐาเน มหนฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชตีติ อลเมว คพฺภาวาเส นิพฺพินฺทิตุํ อลํ วิรชฺชิตุํฯ

อยํ จตุตฺถาติ อยํ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ วเสน จตุตฺถา คพฺภาวกฺกนฺติฯ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตา หิ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตาปิ ชานนฺติ, ตตฺถ วสนฺตาปิ ชานนฺติ, นิกฺขมนฺตาปิ ชานนฺติ, นิกฺขมนกาเลปิ จ เต กมฺมชวาตา อุทฺธํปาเท อโธสิเร กตฺวา ขิปิตุํ น สกฺโกนฺติ, ทฺเว หตฺเถ ปสาเรตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ฐิตกาว นิกฺขมนฺติฯ ภวคฺคํ อุปาทาย อวีจิอนฺตเร อญฺโญ ตีสุ กาเลสุ สมฺปชาโน นาม นตฺถิ ฐเปตฺวา สพฺพญฺญุโพธิสตฺเตฯ