กุสลธมฺมเทสนาวณฺณนา

[145] อิทานิ ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา สมาปชฺชิเต โสฬส อปราปริยธมฺเม ทสฺเสตุํ อปรํ ปน ภนฺเต เอตทานุตฺตริยนฺติ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ อนุตฺตริยนฺติ อนุตฺตรภาโวฯ ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสตีติ ยถา เยนากาเรน ยาย เทสนาย ภควา ธมฺมํ เทเสติ, สา ตุมฺหากํ เทสนา อนุตฺตราติ วทติฯ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ตาย เทสนาย เทสิเตสุ กุสเลสุ ธมฺเมสุปิ ภควาว อนุตฺตโรติ ทีเปติฯ ยา วา สา เทสนา, ตสฺสา ภูมิํ ทสฺเสนฺโตปิ ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ อาหฯ ตตฺริเม กุสลา ธมฺมาติ ตตฺร กุสเลสุ ธมฺเมสูติ วุตฺตปเท อิเม กุสลา ธมฺมา นามาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ อาโรคฺยฏฺเฐน, อนวชฺชฏฺเฐน, โกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน, นิทฺทรถฏฺเฐน, สุขวิปากฏฺเฐนาติ ปญฺจธา กุสลํ เวทิตพฺพํฯ เตสุ ชาตกปริยายํ ปตฺวา อาโรคฺยฏฺเฐน กุสลํ วฏฺฏติฯ สุตฺตนฺตปริยายํ ปตฺวา อนวชฺชฏฺเฐนฯ อภิธมฺมปริยายํ ปตฺวา โกสลฺลสมฺภูตนิทฺทรถสุขวิปากฏฺเฐนฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน พาหิติกสุตฺตนฺตปริยาเยน (ม. นิ. 2.358) อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํ ทฏฺฐพฺพํฯ

จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, นววิเธน เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ , โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, ปญฺจวิเธน ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานนฺติ เอวํ นานานเยหิ วิภชิตฺวา สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา จตฺตาโร สติปฏฺฐานา เทสิตาฯ ผลสติปฏฺฐานํ ปน อิธ อนธิปฺเปตํฯ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ ปคฺคหฏฺเฐน เอกลกฺขณา, กิจฺจวเสน นานากิจฺจาฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทายา’’ติอาทินา นเยน สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา เทสิตาฯ จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ อิชฺฌนฏฺเฐน เอกสงฺคหา, ฉนฺทาทิวเสน นานาสภาวาฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติอาทินา นเยน สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว จตฺตาโร อิทฺธิปาทา เทสิตาฯ

ปญฺจินฺทฺริยานีติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน เอกลกฺขณานิ, อธิโมกฺขาทิสภาววเสน นานาสภาวานิฯ สมถวิปสฺสนามคฺควเสเนว จ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิ สทฺธาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยานิ เทสิตานิฯ

ปญฺจ พลานีติ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน อกมฺปิยฏฺเฐน วา เอกสงฺคหานิ, สลกฺขเณน นานาสภาวานิ ฯ สมถวิปสฺสนามคฺควเสเนว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิ สทฺธาทีนิ ปญฺจ พลานิ เทสิตานิฯ สตฺต โพชฺฌงฺคาติ นิยฺยานฏฺเฐน เอกสงฺคหา, อุปฏฺฐานาทินา สลกฺขเณน นานาสภาวาฯ สมถวิปสฺสนา มคฺควเสเนว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา สตฺต โพชฺฌงฺคา เทสิตาฯ

อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ เหตุฏฺเฐน เอกสงฺคโห, ทสฺสนาทินา สลกฺขเณน นานาสภาโวฯ สมถวิปสฺสนามคฺควเสเนว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสโก อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค เทสิโตติ อตฺโถฯ

อิธ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อาสวานํ ขยาติ อิทํ กิมตฺถํ อารทฺธํ? สาสนสฺส ปริโยสานทสฺสนตฺถํฯ สาสนสฺส หิ น เกวลํ มคฺเคเนว ปริโยสานํ โหติ, อรหตฺตผเลน ปน โหติฯ ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ อิทมารทฺธนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอตทานุตฺตริยํ, ภนฺเต, กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ภนฺเต ยา อยํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ เอวํเทสนา, เอตทานุตฺตริยํฯ ตํ ภควาติ ตํ เทสนํ ภควา อเสสํ สกลํ อภิชานาติฯ ตํ ภควโตติ ตํ เทสนํ ภควโต อเสสํ อภิชานโตฯ อุตฺตริ อภิญฺเญยฺยํ นตฺถีติ ตทุตฺตริ อภิชานิตพฺพํ นตฺถิ, อยํ นาม อิโต อญฺโญ ธมฺโม วา ปุคฺคโล วา ยํ ภควา น ชานาตีติ อิทํ นตฺถิฯ ยทภิชานํ อญฺโญ สมโณ วาติ ยํ ตุมฺเหหิ อนภิญฺญาตํ, ตํ อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อภิชานนฺโต ภควตา ภิยฺโยภิญฺญตโร อสฺส, อธิกตรปญฺโญ ภเวยฺยฯ ยทิทํ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ เอตฺถ ยทิทนฺติ นิปาตมตฺตํ, กุสเลสุ ธมฺเมสุ ภควตา อุตฺตริตโร นตฺถีติ อยเมตฺถตฺโถฯ อิติ ภควาว กุสเลสุ ธมฺเมสุ อนุตฺตโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินาปิ การเณน เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควตี’’ติ ทีเปติฯ อิโต ปเรสุ อปรํ ปนาติอาทีสุ วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสามฯ ปุริมวารสทิสํ ปน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อายตนปณฺณตฺติเทสนาวณฺณนา

[146] อายตนปณฺณตฺตีสูติ อายตนปญฺญาปนาสุฯ อิทานิ ตา อายตนปญฺญตฺติโย ทสฺเสนฺโต ฉยิมานิ, ภนฺเตติอาทิมาหฯ อายตนกถา ปเนสา วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาเรน กถิตา, เตน น ตํ วิตฺถารยิสฺสาม, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว สา วิตฺถารโต เวทิตพฺพาฯ