5. สมฺปสาทนียสุตฺตวณฺณนา

สาริปุตฺตสีหนาทวณฺณนา

[141] เอวํ เม สุตนฺติ สมฺปสาทนียสุตฺตํฯ ตตฺรายมนุตฺตานปทวณฺณนา – นาฬนฺทายนฺติ นาฬนฺทาติ เอวํนามเก นคเร, ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวาฯ ปาวาริกมฺพวเนติ ทุสฺสปาวาริกเสฏฺฐิโน อมฺพวเนฯ ตํ กิร ตสฺส อุยฺยานํ อโหสิฯ โส ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ภควติ ปสนฺโน ตสฺมิํ อุยฺยาเน กุฏิเลณมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํ ภควโต วิหารํ กตฺวา นิยฺยาเตสิฯ โส วิหาโร ชีวกมฺพวนํ วิย ‘‘ปาวาริกมฺพวน’’นฺเตฺวว สงฺขฺยํ คโต, ตสฺมิํ ปาวาริกมฺพวเน วิหรตีติ อตฺโถฯ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต, ภควตี’’ติฯ กสฺมา เอวํ อโวจ? อตฺตโน อุปฺปนฺนโสมนสฺสปเวทนตฺถํฯ

ตตฺรายมนุปุพฺพิกถา – เถโร กิร ตํทิวสํ กาลสฺเสว สรีรปฺปฏิชคฺคนํ กตฺวา สุนิวตฺถนิวาสโน ปตฺตจีวรมาทาย ปาสาทิเกหิ อภิกฺกนฺตาทีหิ เทวมนุสฺสานํ ปสาทํ อาวหนฺโต นาฬนฺทวาสีนํ หิตสุขมนุพฺรูหยนฺโต ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา สตฺถริ คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺเฐ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ทิวาฏฺฐานํ อคมาสิฯ ตตฺถ สทฺธิวิหาริกนฺเตวาสิเกสุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺกนฺเตสุ ทิวาฏฺฐานํ สมฺมชฺชิตฺวา จมฺมกฺขณฺฑํ ปญฺญเปตฺวา อุทกตุมฺพโต อุทเกน หตฺถปาเท สีตเล กตฺวา ติสนฺธิปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิฯ

โส ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย อตฺตโน คุเณ อนุสฺสริตุมารทฺโธฯ อถสฺส คุเณ อนุสฺสรโต สีลํ อาปาถมาคตํฯ ตโต ปฏิปาฏิยาว สมาธิ ปญฺญา วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ ปฐมํ ฌานํ ทุติยํ ฌานํ ตติยํ ฌานํ จตุตฺถํ ฌานํ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ วิญฺญานญฺจายตนสมาปตฺติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ วิปสฺสนาญาณํ มโนมยิทฺธิญาณํ อิทฺธิวิธญาณํ ทิพฺพโสตญาณํ เจโตปริยญาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ…เป.… โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ…เป.… อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภานปฏิสมฺภิทา สาวกปารมีญาณํฯ อิโต ปฏฺฐาย กปฺปสตสหสฺสาธิกสฺส อสงฺเขฺยยฺยสฺส อุปริ อโนมทสฺสีพุทฺธสฺส ปาทมูเล กตํ อภินีหารํ อาทิํ กตฺวา อตฺตโน คุเณ อนุสฺสรโต ยาว นิสินฺนปลฺลงฺกา คุณา อุปฏฺฐหิํสุฯ

เอวํ เถโร อตฺตโน คุเณ อนุสฺสรมาโน คุณานํ ปมาณํ วา ปริจฺเฉทํ วา ทฏฺฐุํ นาสกฺขิฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ ตาว ปเทสญาเณ ฐิตสฺส สาวกสฺส คุณานํ ปมาณํ วา ปริจฺเฉโท วา นตฺถิฯ อหํ ปน ยํ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต, กีทิสา นุ โข ตสฺส คุณา’’ติ ทสพลสฺส คุเณ อนุสฺสริตุํ อารทฺโธฯ โส ภควโต สีลํ นิสฺสาย, สมาธิํ ปญฺญํ วิมุตฺติํ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ นิสฺสาย, จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน นิสฺสาย, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท จตฺตาโร มคฺเค จตฺตาริ ผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ จตฺตาโร อริยวํเส นิสฺสาย ทสพลสฺส คุเณ อนุสฺสริตุมารทฺโธฯ

ตถา ปญฺจ ปธานิยงฺคานิ, ปญฺจงฺคิกํสมฺมาสมาธิํ, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, ปญฺจ นิสฺสรณิยา ธาตุโย, ปญฺจ วิมุตฺตายตนานิ, ปญฺจ วิมุตฺติปริปาจนิยา ปญฺญา, ฉ สารณีเย ธมฺเม, ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานิ, ฉ คารเว, ฉ นิสฺสรณิยา ธาตุโย, ฉ สตตวิหาเร, ฉ อนุตฺตริยานิ, ฉ นิพฺเพธภาคิยา ปญฺญา, ฉ อภิญฺญา, ฉ อสาธารณญาณานิ, สตฺต อปริหานิเย ธมฺเม, สตฺต อริยธนานิ, สตฺต โพชฺฌงฺเค, สตฺต สปฺปุริสธมฺเม, สตฺต นิชฺชรวตฺถูนิ, สตฺต ปญฺญา, สตฺต ทกฺขิเณยฺยปุคฺคเล, สตฺต ขีณาสวพลานิ, อฏฺฐ ปญฺญาปฏิลาภเหตู, อฏฺฐ สมฺมตฺตานิ, อฏฺฐ โลกธมฺมาติกฺกเม, อฏฺฐ อารมฺภวตฺถูนิ, อฏฺฐ อกฺขณเทสนา, อฏฺฐ มหาปุริสวิตกฺเก, อฏฺฐ อภิภายตนานิ, อฏฺฐ วิโมกฺเข, นว โยนิโสมนสิการมูลเก ธมฺเม, นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิ, นว สตฺตาวาสเทสนา, นว อาฆาตปฺปฏิวินเย, นว ปญฺญา, นว นานตฺตานิ, นว อนุปุพฺพวิหาเร, ทส นาถกรเณ ธมฺเม, ทส กสิณายตนานิ, ทส กุสลกมฺมปเถ, ทส ตถาคตพลานิ, ทส สมฺมตฺตานิ, ทส อริยวาเส, ทส อเสกฺขธมฺเม, เอกาทส เมตฺตานิสํเส, ทฺวาทส ธมฺมจกฺกากาเร, เตรส ธุตงฺคคุเณ , จุทฺทส พุทฺธญาณานิ, ปญฺจทส วิมุตฺติปริปาจนิเย ธมฺเม, โสฬสวิธํ อานาปานสฺสติํ, อฏฺฐารส พุทฺธธมฺเม, เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ, จตุจตฺตาลีส ญาณวตฺถูนิ, ปโรปณฺณาส กุสลธมฺเม, สตฺตสตฺตติ ญาณวตฺถูนิ, จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสญฺจรมหาวชิรญาณํ นิสฺสาย ทสพลสฺส คุเณ อนุสฺสริตุํ อารภิฯ

ตสฺมิํเยว จ ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโนเยว อุปริ ‘‘อปรํ ปน, ภนฺเต, เอตทานุตฺตริย’’นฺติ อาคมิสฺสนฺติ โสฬส อปรมฺปริยธมฺมา, เตปิ นิสฺสาย อนุสฺสริตุํ อารภิฯ โส ‘‘กุสลปญฺญตฺติยํ อนุตฺตโร มยฺหํ สตฺถา, อายตนปญฺญตฺติยํ อนุตฺตโร, คพฺภาวกฺกนฺติยํ อนุตฺตโร, อาเทสนาวิธาสุ อนุตฺตโร, ทสฺสนสมาปตฺติยํ อนุตฺตโร, ปุคฺคลปญฺญตฺติยํ อนุตฺตโร, ปธาเน อนุตฺตโร, ปฏิปทาสุ อนุตฺตโร, ภสฺสสมาจาเร อนุตฺตโร, ปุริสสีลสมาจาเร อนุตฺตโร, อนุสาสนีวิธาสุ อนุตฺตโร, ปรปุคฺคลวิมุตฺติญาเณ อนุตฺตโร, สสฺสตวาเทสุ อนุตฺตโร, ปุพฺเพนิวาสญาเณ อนุตฺตโร, ทิพฺพจกฺขุญาเณ อนุตฺตโร, อิทฺธิวิเธ อนุตฺตโร, อิมินา จ อิมินา จ อนุตฺตโร’’ติ เอวํ ทสพลสฺส คุเณ อนุสฺสรนฺโต ภควโต คุณานํ เนว อนฺตํ, น ปมาณํ ปสฺสิฯ เถโร อตฺตโนปิ ตาว คุณานํ อนฺตํ วา ปมาณํ วา นาทฺทส, ภควโต คุณานํ กิํ ปสฺสิสฺสติ? ยสฺส ยสฺส หิ ปญฺญา มหตี ญาณํ วิสทํ, โส โส พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติฯ โลกิยมหาชโน อุกฺกาสิตฺวาปิ ขิปิตฺวาปิ ‘‘นโม พุทฺธาน’’นฺติ อตฺตโน อตฺตโน อุปนิสฺสเย ฐตฺวา พุทฺธานํ คุเณ อนุสฺสรติฯ สพฺพโลกิยมหาชนโต เอโก โสตาปนฺโน พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติฯ โสตาปนฺนานํ สตโตปิ สหสฺสโตปิ เอโก สกทาคามีฯ สกทาคามีนํ สตโตปิ สหสฺสโตปิ เอโก อนาคามีฯ อนาคามีนํ สตโตปิ สหสฺสโตปิ เอโก อรหา พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติฯ อวเสสอรหนฺเตหิ อสีติ มหาเถรา พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหนฺติฯ อสีติมหาเถเรหิ จตฺตาโร มหาเถราฯ จตูหิ มหาเถเรหิ ทฺเว อคฺคสาวกาฯ เตสุปิ สาริปุตฺตตฺเถโร, สาริปุตฺตตฺเถรโตปิ เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติฯ สเจ ปน สกลจกฺกวาฬคพฺเภ สงฺฆาฏิกณฺเณน สงฺฆาฏิกณฺณํ ปหริยมานา นิสินฺนา ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธคุเณ อนุสฺสเรยฺยุํ, เตหิ สพฺเพหิปิ เอโก สพฺพญฺญุพุทฺโธว พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติฯ

เสยฺยถาปิ นาม มหาชโน ‘‘มหาสมุทฺโท คมฺภีโร อุตฺตาโน’’ติ ชานนตฺถํ โยตฺตานิ วฏฺเฏยฺย, ตตฺถ โกจิ พฺยามปฺปมาณํ โยตฺตํ วฏฺเฏยฺย, โกจิ ทฺเว พฺยามํ, โกจิ ทสพฺยามํ, โกจิ วีสติพฺยามํ, โกจิ ติํสพฺยามํ, โกจิ จตฺตาลีสพฺยามํ, โกจิ ปญฺญาสพฺยามํ, โกจิ สตพฺยามํ, โกจิ สหสฺสพฺยามํ , โกจิ จตุราสีติพฺยามสหสฺสํฯ เต นาวํ อารุยฺห, สมุทฺทมชฺเฌ อุคฺคตปพฺพตาทิมฺหิ วา ฐตฺวา อตฺตโน อตฺตโน โยตฺตํ โอตาเรยฺยุํ, เตสุ ยสฺส โยตฺตํ พฺยามมตฺตํ, โส พฺยามมตฺตฏฺฐาเนเยว อุทกํ ชานาติ…เป.… ยสฺส จตุราสีติพฺยามสหสฺสํ, โส จตุราสีติพฺยามสหสฺสฏฺฐาเนเยว อุทกํ ชานาติฯ ปรโต อุทกํ เอตฺตกนฺติ น ชานาติฯ มหาสมุทฺเท ปน น ตตฺตกํเยว อุทกํ, อถ โข อนนฺตมปริมาณํฯ จตุราสีติโยชนสหสฺสํ คมฺภีโร หิ มหาสมุทฺโท, เอวเมว เอกพฺยามโยตฺตโต ปฏฺฐาย นวพฺยามโยตฺเตน ญาตอุทกํ วิย โลกิยมหาชเนน ทิฏฺฐพุทฺธคุณา เวทิตพฺพาฯ ทสพฺยามโยตฺเตน ทสพฺยามฏฺฐาเน ญาตอุทกํ วิย โสตาปนฺเนน ทิฏฺฐพุทฺธคุณาฯ วีสติพฺยามโยตฺเตน วีสติพฺยามฏฺฐาเน ญาตอุทกํ วิย สกทาคามินา ทิฏฺฐพุทฺธคุณาฯ ติํสพฺยามโยตฺเตน ติํสพฺยามฏฺฐาเน ญาตอุทกํ วิย อนาคามินา ทิฏฺฐพุทฺธคุณาฯ จตฺตาลีสพฺยามโยตฺเตน จตฺตาลีสพฺยามฏฺฐาเน ญาตอุทกํ วิย อรหตา ทิฏฺฐพุทฺธคุณาฯ ปญฺญาสพฺยามโยตฺเตน ปญฺญาสพฺยามฏฺฐาเน ญาตอุทกํ วิย อสีติมหาเถเรหิ ทิฏฺฐพุทฺธคุณาฯ สตพฺยามโยตฺเตน สตพฺยามฏฺฐาเน ญาตอุทกํ วิย จตูหิ มหาเถเรหิ ทิฏฺฐพุทฺธคุณาฯ สหสฺสพฺยามโยตฺเตน สหสฺสพฺยามฏฺฐาเน ญาตอุทกํ วิย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน ทิฏฺฐพุทฺธคุณาฯ จตุราสีติพฺยามสหสฺสโยตฺเตน จตุราสีติพฺยามสหสฺสฏฺฐาเน ญาตอุทกํ วิย ธมฺมเสนาปตินา สาริปุตฺตตฺเถเรน ทิฏฺฐพุทฺธคุณาฯ ตตฺถ ยถา โส ปุริโส มหาสมุทฺเท อุทกํ นาม น เอตฺตกํเยว, อนนฺตมปริมาณนฺติ คณฺหาติ, เอวเมว อายสฺมา สาริปุตฺโต ธมฺมนฺวเยน อนฺวยพุทฺธิยา อนุมาเนน นยคฺคาเหน สาวกปารมีญาเณ ฐตฺวา ทสพลสฺส คุเณ อนุสฺสรนฺโต ‘‘พุทฺธคุณา อนนฺตา อปริมาณา’’ติ สทฺทหิฯ

เถเรน หิ ทิฏฺฐพุทฺธคุเณหิ ธมฺมนฺวเยน คเหตพฺพพุทฺธคุณาเยว พหุตราฯ ยถา กถํ วิย? ยถา อิโต นว อิโต นวาติ อฏฺฐารส โยชนานิ อวตฺถริตฺวา คจฺฉนฺติยา จนฺทภาคาย มหานทิยา ปุริโส สูจิปาเสน อุทกํ คณฺเหยฺย, สูจิปาเสน คหิตอุทกโต อคฺคหิตเมว พหุ โหติฯ ยถา วา ปน ปุริโส มหาปถวิโต องฺคุลิยา ปํสุํ คณฺเหยฺย, องฺคุลิยา คหิตปํสุโต อวเสสปํสุเยว พหุ โหติฯ

ยถา วา ปน ปุริโส มหาสมุทฺทาภิมุขิํ องฺคุลิํ กเรยฺย, องฺคุลิอภิมุขอุทกโต อวเสสํ อุทกํเยว พหุ โหติฯ ยถา จ ปุริโส อากาสาภิมุขิํ องฺคุลิํ กเรยฺย, องฺคุลิอภิมุขอากาสโต เสสอากาสปฺปเทโสว พหุ โหติฯ เอวํ เถเรน ทิฏฺฐพุทฺธคุเณหิ อทิฏฺฐา คุณาว พหูติ เวทิตพฺพาฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ

เอวํ เถรสฺส อตฺตโน จ สตฺถุ จ คุเณ อนุสฺสรโต ยมกมหานทีมโหโฆ วิย อพฺภนฺตเร ปีติโสมนสฺสํ อวตฺถรมานํ วาโต วิย ภสฺตํ, อุพฺภิชฺชิตฺวา อุคฺคตอุทกํ วิย มหารหทํ สกลสรีรํ ปูเรติฯ ตโต เถรสฺส ‘‘สุปตฺถิตา วต เม ปตฺถนา, สุลทฺธา เม ปพฺพชฺชา, ยฺวาหํ เอวํวิธสฺส สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิโต’’ติ อาวชฺชนฺตสฺส พลวตรํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิฯ

อถ เถโร ‘‘กสฺสาหํ อิมํ ปีติโสมนสฺสํ อาโรเจยฺย’’นฺติ จินฺเตนฺโต อญฺโญ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา มม อิมํ ปสาทํ อนุจฺฉวิกํ กตฺวา ปฏิคฺคเหตุํ น สกฺขิสฺสติ, อหํ อิมํ โสมนสฺสํ สตฺถุโนเยว ปเวเทยฺยามิ, สตฺถาว เม ปฏิคฺคณฺหิตุํ สกฺขิสฺสติ, โส หิ ติฏฺฐตุ มม ปีติโสมนสฺสํ, มาทิสสฺส สมณสตสฺส วา สมณสหสฺสสฺส วา สมณสตสหสฺสสฺส วา โสมนสฺสํ ปเวเทนฺตสฺส สพฺเพสํ มนํ คณฺหนฺโต ปฏิคฺคเหตุํ สกฺโกติฯ เสยฺยถาปิ นาม อฏฺฐารส โยชนานิ อวตฺถรมานํ คจฺฉนฺติํ จนฺทภาคมหานทิํ กุสุมฺภา วา กนฺทรา วา สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺโกนฺติ, มหาสมุทฺโทว ตํ สมฺปฏิจฺฉติฯ มหาสมุทฺโท หิ ติฏฺฐตุ จนฺทภาคา, เอวรูปานํ นทีนํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ สตสหสฺสมฺปิ สมฺปฏิจฺฉติ, น จสฺส เตน อูนตฺตํ วา ปูรตฺตํ วา ปญฺญายติ, เอวเมว สตฺถา มาทิสสฺส สมณสตสฺส สมณสหสฺสสฺส สมณสตสหสฺสสฺส วา ปีติโสมนสฺสํ ปเวเทนฺตสฺส สพฺเพสํ มนํ คณฺหนฺโต ปฏิคฺคเหตุํ สกฺโกติฯ

เสสา สมณพฺราหฺมณาทโย จนฺทภาคํ กุสุมฺภกนฺทรา วิย มม โสมนสฺสํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺโกนฺติ ฯ หนฺทาหํ มม ปีติโสมนสฺสํ สตฺถุโนว อาโรเจมีติ ปลฺลงฺกํ วินิพฺภุชิตฺวา จมฺมกฺขณฺฑํ ปปฺโผเฏตฺวา อาทาย สายนฺหสมเย ปุปฺผานํ วณฺฏโต ฉิชฺชิตฺวา ปคฺฆรณกาเล สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน โสมนสฺสํ ปเวเทนฺโต เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอวํปสนฺโนติ เอวํ อุปฺปนฺนสทฺโธ, เอวํ สทฺทหามีติ อตฺโถฯ ภิยฺโยภิญฺญตโรติ ภิยฺยตโร อภิญฺญาโต, ภิยฺยตราภิญฺโญ วา, อุตฺตริตรญาโณติ อตฺโถฯ สมฺโพธิยนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณ อรหตฺตมคฺคญาเณ วา, อรหตฺตมคฺเคเนว หิ พุทฺธคุณา นิปฺปเทสา คหิตา โหนฺติฯ ทฺเว หิ อคฺคสาวกา อรหตฺตมคฺเคเนว สาวกปารมีญาณํ ปฏิลภนฺติฯ ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกโพธิญาณํฯ พุทฺธา สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺเจว สกเล จ พุทฺธคุเณฯ สพฺพญฺหิ เนสํ อรหตฺตมคฺเคเนว อิชฺฌติฯ ตสฺมา อรหตฺตมคฺคญาณํ สมฺโพธิ นาม โหติฯ เตน อุตฺตริตโร ภควตา นตฺถิฯ เตนาห ‘‘ภควตา ภิยฺโยภิญฺญตโร ยทิทํ สมฺโพธิย’’นฺติฯ

[142] อุฬาราติ เสฏฺฐาฯ อยญฺหิ อุฬารสทฺโท ‘‘อุฬารานิ ขาทนียานิ ขาทนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.366) มธุเร อาคจฺฉติฯ ‘‘อุฬาราย ขลุ ภวํ, วจฺฉายโน , สมณํ โคตมํ ปสํสาย ปสํสตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.280) เสฏฺเฐฯ ‘‘อปฺปมาโณ อุฬาโร โอภาโส’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.32) วิปุเลฯ สฺวายมิธ เสฏฺเฐ อาคโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อุฬาราติ เสฏฺฐา’’ติฯ อาสภีติ อุสภสฺส วาจาสทิสี อจลา อสมฺปเวธีฯ เอกํโส คหิโตติ อนุสฺสเวน วา อาจริยปรมฺปราย วา อิติกิราย วา ปิฏกสมฺปทาเนน วา อาการปริวิตกฺเกน วา ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา วา ตกฺกเหตุ วา นยเหตุ วา อกเถตฺวา ปจฺจกฺขโต ญาเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวา วิย เอกํโส คหิโต, สนฺนิฏฺฐานกถาว กถิตาติ อตฺโถฯ

สีหนาโทติ เสฏฺฐนาโท, เนว ทนฺธายนฺเตน น คคฺครายนฺเตน สีเหน วิย อุตฺตมนาโท นทิโตติ อตฺโถฯ กิํ เต สาริปุตฺตาติ อิมํ เทสนํ กสฺมา อารภีติ? อนุโยคทาปนตฺถํฯ เอกจฺโจ หิ สีหนาทํ นทิตฺวา อตฺตโน สีหนาเท อนุโยคํ ทาตุํ น สกฺโกติ, นิฆํสนํ นกฺขมติ, เลเป ปติตมกฺกโฏ วิย โหติฯ

ยถา ธมมานํ อปริสุทฺธโลหํ ฌายิตฺวา ฌามองฺคาโร โหติ, เอวํ ฌามงฺคาโร วิย โหติ ฯ เอโก สีหนาเท อนุโยคํ ทาปิยมาโน ทาตุํ สกฺโกติ, นิฆํสนํ ขมติ, ธมมานํ นิทฺโทสชาตรูปํ วิย อธิกตรํ โสภติ, ตาทิโส เถโรฯ เตน นํ ภควา ‘‘อนุโยคกฺขโม อย’’นฺติ ญตฺวา สีหนาเท อนุโยคทาปนตฺถํ อิมมฺปิ เทสนํ อารภิฯ

ตตฺถ สพฺเพ เตติ สพฺเพ เต ตยาฯ เอวํสีลาติอาทีสุ โลกิยโลกุตฺตรวเสน สีลาทีนิ ปุจฺฉติฯ เตสํ วิตฺถารกถา มหาปทาเน กถิตาวฯ

กิํ ปน เต, สาริปุตฺต, เย เต ภวิสฺสนฺตีติ อตีตา จ ตาว นิรุทฺธา, อปณฺณตฺติกภาวํ คตา ทีปสิขา วิย นิพฺพุตา, เอวํ นิรุทฺเธ อปณฺณตฺติกภาวํ คเต ตฺวํ กถํ ชานิสฺสสิ, อนาคตพุทฺธานํ ปน คุณา กินฺติ ตยา อตฺตโน จิตฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตาติ ปุจฺฉนฺโต เอวมาหฯ กิํ ปน เต, สาริปุตฺต, อหํ เอตรหีติ อนาคตาปิ พุทฺธา อชาตา อนิพฺพตฺตา อนุปฺปนฺนา, เตปิ กถํ ตฺวํ ชานิสฺสสิ? เตสญฺหิ ชานนํ อปเท อากาเส ปททสฺสนํ วิย โหติฯ อิทานิ มยา สทฺธิํ เอกวิหาเร วสสิ, เอกโต ภิกฺขาย จรสิ, ธมฺมเทสนากาเล ทกฺขิณปสฺเส นิสีทสิ, กิํ ปน มยฺหํ คุณา อตฺตโน เจตสา ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตา ตยาติ อนุยุญฺชนฺโต เอวมาหฯ

เถโร ปน ปุจฺฉิเต ปุจฺฉิเต ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ติ ปฏิกฺขิปติฯ เถรสฺส จ วิทิตมฺปิ อตฺถิ อวิทิตมฺปิ อตฺถิ, กิํ โส อตฺตโน วิทิตฏฺฐาเน ปฏิกฺเขปํ กโรติ, อวิทิตฏฺฐาเนติ? วิทิตฏฺฐาเน น กโรติ, อวิทิตฏฺฐาเนเยว กโรตีติฯ เถโร กิร อนุโยเค อารทฺเธเยว อญฺญาสิฯ น อยํ อนุโยโค สาวกปารมีญาเณ, สพฺพญฺญุตญฺญาเณ อยํ อนุโยโคติ อตฺตโน สาวกปารมีญาเณ ปฏิกฺเขปํ อกตฺวา อวิทิตฏฺฐาเน สพฺพญฺญุตญฺญาเณ ปฏิกฺเขปํ กโรติฯ เตน อิทมฺปิ ทีเปติ ‘‘ภควา มยฺหํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ พุทฺธานํ สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติการณชานนสมตฺถํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ นตฺถี’’ติฯ

เอตฺถาติ เอเตสุ อตีตาทิเภเทสุ พุทฺเธสุฯ อถ กิญฺจรหีติ อถ กสฺมา เอวํ ญาเณ อสติ ตยา เอวํ กถิตนฺติ วทติฯ

[143] ธมฺมนฺวโยติ ธมฺมสฺส ปจฺจกฺขโต ญาณสฺส อนุโยคํ อนุคนฺตฺวา อุปฺปนฺนํ อนุมานญาณํ นยคฺคาโห วิทิโตฯ

สาวกปารมีญาเณ ฐตฺวาว อิมินาว อากาเรน ชานามิ ภควาติ วทติฯ เถรสฺส หิ นยคฺคาโห อปฺปมาโณ อปริยนฺโตฯ ยถา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปมาณํ วา ปริยนฺโต วา นตฺถิ, เอวํ ธมฺมเสนาปติโน นยคฺคาหสฺสฯ เตน โส ‘‘อิมินา เอวํวิโธ, อิมินา อนุตฺตโร สตฺถา’’ติ ชานาติฯ เถรสฺส หิ นยคฺคาโห สพฺพญฺญุตญฺญาณคติโก เอวฯ อิทานิ ตํ นยคฺคาหํ ปากฏํ กาตุํ อุปมาย ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ, ภนฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา มชฺฌิมปเทเส นครสฺส อุทฺธาปปาการาทีนิ ถิรานิ วา โหนฺตุ, ทุพฺพลานิ วา, สพฺพโส วา ปน มา โหนฺตุ, โจราสงฺกา น โหติ, ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา ปจฺจนฺติมนครนฺติ อาหฯ ทฬฺหุทฺธาปนฺติ ถิรปาการปาทํฯ ทฬฺหปาการโตรณนฺติ ถิรปาการญฺเจว ถิรปิฏฺฐสงฺฆาฏญฺจฯ เอกทฺวารนฺติ กสฺมา อาห? พหุทฺวาเร หิ นคเร พหูหิ ปณฺฑิตโทวาริเกหิ ภวิตพฺพํฯ เอกทฺวาเร เอโกว วฏฺฏติฯ เถรสฺส จ ปญฺญาย สทิโส อญฺโญ นตฺถิฯ ตสฺมา อตฺตโน ปณฺฑิตภาวสฺส โอปมฺมตฺถํ เอกํเยว โทวาริกํ ทสฺเสตุํ เอกทฺวาร’’นฺติ อาหฯ ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ พฺยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโต วิสทญาโณฯ เมธาวีติ ฐานุปฺปตฺติกปญฺญาสงฺขาตาย เมธาย สมนฺนาคโตฯ อนุปริยายปถนฺติ อนุปริยายนามกํ ปาการมคฺคํฯ ปาการสนฺธินฺติ ทฺวินฺนํ อิฏฺฐกานํ อปคตฏฺฐานํฯ ปาการวิวรนฺติ ปาการสฺส ฉินฺนฏฺฐานํฯ

เจตโส อุปกฺกิเลเสติ ปญฺจ นีวรณานิ จิตฺตํ อุปกฺกิเลเสนฺติ กิลิฏฺฐํ กโรนฺติ อุปตาเปนฺติ วิพาเธนฺติ, ตสฺมา ‘‘เจตโส อุปกฺกิเลสา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณติ นีวรณา อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนาย ปญฺญาย วฑฺฒิตุํ น เทนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณา’’ติ วุจฺจนฺติฯ สุปฺปติฏฺฐิตจิตฺตาติ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สุฏฺฐุ ฐปิตจิตฺตา หุตฺวาฯ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตนฺติ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาสภาเวน ภาเวตฺวาฯ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ อรหตฺตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ วา ปฏิวิชฺฌิํสูติ ทสฺเสติฯ

อปิเจตฺถ สติปฏฺฐานาติ วิปสฺสนาฯ สมฺโพชฺฌงฺคา มคฺโคฯ อนุตฺตราสมฺมาสมฺโพธิ อรหตฺตํฯ สติปฏฺฐานาติ วา มคฺคาติ วา โพชฺฌงฺคมิสฺสกาฯ สมฺมาสมฺโพธิ อรหตฺตเมวฯ

ทีฆภาณกมหาสีวตฺเถโร ปนาห ‘‘สติปฏฺฐาเน วิปสฺสนาติ คเหตฺวา โพชฺฌงฺเค มคฺโค จ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจาติ คหิเต สุนฺทโร ปญฺโห ภเวยฺย, น ปเนวํ คหิต’’นฺติฯ อิติ เถโร สพฺพญฺญุพุทฺธานํ นีวรณปฺปหาเน สติปฏฺฐานภาวนาย สมฺโพธิยญฺจ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณรชตานํ วิย นานตฺตาภาวํ ทสฺเสติฯ

อิธ ฐตฺวา อุปมา สํสนฺเทตพฺพา – อายสฺมา หิ สาริปุตฺโต ปจฺจนฺตนครํ ทสฺเสสิ, ปาการํ ทสฺเสสิ, ปริยายปถํ ทสฺเสสิ, ทฺวารํ ทสฺเสสิ, ปณฺฑิตโทวาริกํ ทสฺเสสิ, นครํ ปเวสนกนิกฺขมนเก โอฬาริเก ปาเณ ทสฺเสสิ, ปณฺฑิตโทวาริกสฺส เตสํ ปาณานํ ปากฏภาวญฺจ ทสฺเสสิฯ ตตฺถ กิํ เกน สทิสนฺติ เจฯ นครํ วิย หิ นิพฺพานํ, ปากาโร วิย สีลํ, ปริยายปโถ วิย หิรี, ทฺวารํ วิย อริยมคฺโค, ปณฺฑิตโทวาริโก วิย ธมฺมเสนาปติ, นครปฺปวิสนกนิกฺขมนกโอฬาริกปาณา วิย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา พุทฺธา, โทวาริกสฺส เตสํ ปาณานํ ปากฏภาโว วิย อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนพุทฺธานํ สีลสมถาทีหิ ปากฏภาโวฯ เอตฺตาวตา เถเรน ภควา เอวมหํ สาวกปารมีญาเณ ฐตฺวา ธมฺมนฺวเยน นยคฺคาเหน ชานามีติ อตฺตโน สีหนาทสฺส อนุโยโค ทินฺโน โหติฯ

[144] อิธาหํ, ภนฺเต, เยน ภควาติ อิมํ เทสนํ กสฺมา อารภิ ? สาวกปารมีญาณสฺส นิปฺผตฺติทสฺสนตฺถํฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย, ภควา อหํ สาวกปารมีญาณํ ปฏิลภนฺโต ปญฺจนวุติปาสณฺเฑ น อญฺญํ เอกมฺปิ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อุปสงฺกมิตฺวา สาวกปารมีญาณมฺปิ ปฏิลภิํ, ตุมฺเหเยว อุปสงฺกมิตฺวา ตุมฺเห ปยิรุปาสนฺโต ปฏิลภินฺติฯ ตตฺถ อิธาติ นิปาตมตฺตํฯ อุปสงฺกมิํ ธมฺมสวนายาติ ตุมฺเห อุปสงฺกมนฺโต ปนาหํ น จีวราทิเหตุ อุปสงฺกมนฺโต, ธมฺมสวนตฺถาย อุปสงฺกมนฺโตฯ เอวํ อุปสงฺกมิตฺวา สาวกปารมีญาณํ ปฏิลภิํฯ กทา ปน เถโร ธมฺมสวนตฺถาย อุปสงฺกมนฺโตติฯ สูกรขตเลเณ ภาคิเนยฺยทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺตกถนทิวเส (ม. นิ. 2.205) อุปสงฺกมนฺโต, ตทาเยว สาวกปารมีญาณํ ปฏิลภีติฯ

ตํทิวสญฺหิ เถโร ตาลวณฺฏํ คเหตฺวา ภควนฺตํ พีชมาโน ฐิโต ตํ เทสนํ สุตฺวา ตตฺเถว สาวกปารมีญาณํ หตฺถคตํ อกาสิฯ อุตฺตรุตฺตรํ ปณีตปณีตนฺติ อุตฺตรุตฺตรญฺเจว ปณีตปณีตญฺจ กตฺวา เทเสสิฯ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคนฺติ กณฺหญฺเจว สุกฺกญฺจฯ ตญฺจ โข สปฺปฏิภาคํ สวิปกฺขํ กตฺวาฯ กณฺหํ ปฏิพาหิตฺวา สุกฺกํ, สุกฺกํ ปฏิพาหิตฺวา กณฺหนฺติ เอวํ สปฺปฏิภาคํ กตฺวา กณฺหสุกฺกํ เทเสสิ, กณฺหํ เทเสนฺโตปิ จ สอุสฺสาหํ สวิปากํ เทเสสิ, สุกฺกํ เทเสนฺโตปิ สอุสฺสาหํ สวิปากํ เทเสสิฯ

ตสฺมิํ ธมฺเม อภิญฺญา อิเธกจฺจํ ธมฺมํ ธมฺเมสุ นิฏฺฐมคมนฺติ ตสฺมิํ เทสิเต ธมฺเม เอกจฺจํ ธมฺมํ นาม สาวกปารมีญาณํ สญฺชานิตฺวา ธมฺเมสุ นิฏฺฐมคมํฯ กตเมสุ ธมฺเมสูติ? จตุสจฺจธมฺเมสุฯ เอตฺถายํ เถรสลฺลาโป, กาฬวลฺลวาสี สุมตฺเถโร ตาว วทติ ‘‘จตุสจฺจธมฺเมสุ อิทานิ นิฏฺฐคมนการณํ นตฺถิฯ อสฺสชิมหาสาวกสฺส หิ ทิฏฺฐทิวเสเยว โส ปฐมมคฺเคน จตุสจฺจธมฺเมสุ นิฏฺฐํ คโต, อปรภาเค สูกรขตเลณทฺวาเร อุปริ ตีหิ มคฺเคหิ จตุสจฺจธมฺเมสุ นิฏฺฐํ คโต, อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ‘ธมฺเมสู’ติ พุทฺธคุเณสุ นิฏฺฐํ คโต’’ติฯ โลกนฺตรวาสี จูฬสีวตฺเถโร ปน ‘‘สพฺพํ ตเถว วตฺวา อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ‘ธมฺเมสู’ติ อรหตฺเต นิฏฺฐํ คโต’’ติ อาหฯ ทีฆภาณกติปิฏกมหาสีวตฺเถโร ปน ‘‘ตเถว ปุริมวาทํ วตฺวา อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ‘ธมฺเมสู’ติ สาวกปารมีญาเณ นิฏฺฐํ คโต’’ติ วตฺวา ‘‘พุทฺธคุณา ปน นยโต อาคตา’’ติ อาหฯ

สตฺถริ ปสีทินฺติ เอวํ สาวกปารมีญาณธมฺเมสุ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา’’ติ สตฺถริ ปสีทิํฯ สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโมติ สุฏฺฐุ อกฺขาโต สุกถิโต นิยฺยานิโก มคฺโค ผลตฺถาย นิยฺยาติ ราคโทสโมหนิมฺมทนสมตฺโถฯ

สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆติ พุทฺธสฺส ภควโต สาวกสงฺโฆปิ วงฺกาทิโทสวิรหิตํ สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺนตฺตา สุปฺปฏิปนฺโนติ ปสนฺโนมฺหิ ภควตีติ ทสฺเสติฯ

กุสลธมฺมเทสนาวณฺณนา

[145] อิทานิ ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา สมาปชฺชิเต โสฬส อปราปริยธมฺเม ทสฺเสตุํ อปรํ ปน ภนฺเต เอตทานุตฺตริยนฺติ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ อนุตฺตริยนฺติ อนุตฺตรภาโวฯ ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสตีติ ยถา เยนากาเรน ยาย เทสนาย ภควา ธมฺมํ เทเสติ, สา ตุมฺหากํ เทสนา อนุตฺตราติ วทติฯ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ตาย เทสนาย เทสิเตสุ กุสเลสุ ธมฺเมสุปิ ภควาว อนุตฺตโรติ ทีเปติฯ ยา วา สา เทสนา, ตสฺสา ภูมิํ ทสฺเสนฺโตปิ ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ อาหฯ ตตฺริเม กุสลา ธมฺมาติ ตตฺร กุสเลสุ ธมฺเมสูติ วุตฺตปเท อิเม กุสลา ธมฺมา นามาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ อาโรคฺยฏฺเฐน, อนวชฺชฏฺเฐน, โกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน, นิทฺทรถฏฺเฐน, สุขวิปากฏฺเฐนาติ ปญฺจธา กุสลํ เวทิตพฺพํฯ เตสุ ชาตกปริยายํ ปตฺวา อาโรคฺยฏฺเฐน กุสลํ วฏฺฏติฯ สุตฺตนฺตปริยายํ ปตฺวา อนวชฺชฏฺเฐนฯ อภิธมฺมปริยายํ ปตฺวา โกสลฺลสมฺภูตนิทฺทรถสุขวิปากฏฺเฐนฯ อิมสฺมิํ ปน ฐาเน พาหิติกสุตฺตนฺตปริยาเยน (ม. นิ. 2.358) อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํ ทฏฺฐพฺพํฯ

จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, นววิเธน เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ , โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, ปญฺจวิเธน ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานนฺติ เอวํ นานานเยหิ วิภชิตฺวา สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา จตฺตาโร สติปฏฺฐานา เทสิตาฯ ผลสติปฏฺฐานํ ปน อิธ อนธิปฺเปตํฯ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ ปคฺคหฏฺเฐน เอกลกฺขณา, กิจฺจวเสน นานากิจฺจาฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทายา’’ติอาทินา นเยน สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา เทสิตาฯ จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ อิชฺฌนฏฺเฐน เอกสงฺคหา, ฉนฺทาทิวเสน นานาสภาวาฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติอาทินา นเยน สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว จตฺตาโร อิทฺธิปาทา เทสิตาฯ

ปญฺจินฺทฺริยานีติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน เอกลกฺขณานิ, อธิโมกฺขาทิสภาววเสน นานาสภาวานิฯ สมถวิปสฺสนามคฺควเสเนว จ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิ สทฺธาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยานิ เทสิตานิฯ