มหาสมฺมตราชวณฺณนา

[130] ขียิตพฺพํ ขีเยยฺยาติ ปกาเสตพฺพํ ปกาเสยฺย ขิปิตพฺพํ ขิเปยฺย, หาเรตพฺพํ หาเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ โย เนสํ สตฺโตติ โย เตสํ สตฺโตฯ โก ปน โสติ? อมฺหากํ โพธิสตฺโตฯ สาลีนํ ภาคํ อนุปทสฺสามาติ มยํ เอเกกสฺส เขตฺตโต อมฺพณมฺพณํ อาหริตฺวา ตุยฺหํ สาลิภาคํ ทสฺสาม, ตยา กิญฺจิ กมฺมํ น กาตพฺพํ, ตฺวํ อมฺหากํ เชฏฺฐกฏฺฐาเน ติฏฺฐาติฯ

[131] อกฺขรํ อุปนิพฺพตฺตนฺติ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร อุปฺปนฺโนฯ ขตฺติโย ขตฺติโยตฺเวว ทุติยํ อกฺขรนฺติ น เกวลํ อกฺขรเมว, เต ปนสฺส เขตฺตสามิโน ตีหิ สงฺเขหิ อภิเสกมฺปิ อกํสุฯ รญฺเชตีติ สุเขติ ปิเนติฯ อคฺคญฺเญนาติ อคฺคนฺติ ญาเตน, อคฺเค วา ญาเตน โลกุปฺปตฺติสมเย อุปฺปนฺเนน อภินิพฺพตฺติ อโหสีติฯ

พฺราหฺมณมณฺฑลาทิวณฺณนา

[132] วีตงฺคารา วีตธูมาติ ปจิตฺวา ขาทิตพฺพาภาวโต วิคตธูมงฺคาราฯ ปนฺนมุสลาติ โกฏฺเฏตฺวา ปจิตพฺพาภาวโต ปติตมุสลาฯ ฆาสเมสมานาติ ภิกฺขาจริยวเสน ยาคุภตฺตํ ปริเยสนฺตาฯ ตเมนํ มนุสฺสา ทิสฺวาติ เต เอเต มนุสฺสา ปสฺสิตฺวาฯ อนภิสมฺภุณมานาติ อสหมานา อสกฺโกนฺตาฯ คนฺเถ กโรนฺตาติ ตโย เวเท อภิสงฺขโรนฺตา เจว วาเจนฺตา จฯ อจฺฉนฺตีติ วสนฺติ, ‘‘อจฺเฉนฺตี’’ติปิ ปาโฐฯ เอเสวตฺโถฯ หีนสมฺมตนฺติ ‘‘มนฺเต ธาเรนฺติ มนฺเต วาเจนฺตี’’ติ โข, วาเสฏฺฐ, อิทํ เตน สมเยน หีนสมฺมตํฯ ตเทตรหิ เสฏฺฐสมฺมตนฺติ ตํ อิทานิ ‘‘เอตฺตเก มนฺเต ธาเรนฺติ เอตฺตเก มนฺเต วาเจนฺตี’’ติ เสฏฺฐสมฺมตํ ชาตํฯ พฺราหฺมณมณฺฑลสฺสาติ พฺราหฺมณคณสฺสฯ

[133] เมถุนํ ธมฺมํ สมาทายาติ เมถุนธมฺมํ สมาทิยิตฺวาฯ วิสุกมฺมนฺเต ปโยเชสุนฺติ โครกฺข วาณิชกมฺมาทิเก วิสฺสุเต อุคฺคเต กมฺมนฺเต ปโยเชสุํฯ

[134] สุทฺทา สุทฺทาติ เตน ลุทฺทาจารกมฺมขุทฺทาจารกมฺมุนา สุทฺทํ สุทฺทํ ลหุํ ลหุํ กุจฺฉิตํ คจฺฉนฺติ, วินสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ อหุ โขติ โหติ โขฯ

[135] สกํ ธมฺมํ ครหมาโนติ น เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาปนมตฺเตน สุชฺฌิตุํ สกฺกาติ เอวํ อตฺตโน ขตฺติยธมฺมํ นินฺทมาโนฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ‘‘อิเมหิ โข, วาเสฏฺฐ, จตูหิ มณฺฑเลหี’’ติ อิมินา อิมํ ทสฺเสติ ‘‘สมณมณฺฑลํ นาม วิสุํ นตฺถิ, ยสฺมา ปน น สกฺกา ชาติยา สุชฺฌิตุํ, อตฺตโน อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติยา วิสุทฺธิ โหติฯ ตสฺมา อิเมหิ จตูหิ มณฺฑเลหิ สมณมณฺฑลสฺส อภินิพฺพตฺติ โหติฯ อิมานิ มณฺฑลานิ สมณมณฺฑลํ อนุวตฺตนฺติ, อนุวตฺตนฺตานิ จ ธมฺเมเนว อนุวตฺตนฺติ, โน อธมฺเมนฯ สมณมณฺฑลญฺหิ อาคมฺม สมฺมาปฏิปตฺติํ ปูเรตฺวา สุทฺธิํ ปาปุณนฺตี’’ติฯ

ทุจฺจริตาทิกถาวณฺณนา

[136] อิทานิ ยถาชาติยา น สกฺกา สุชฺฌิตุํ, สมฺมาปฏิปตฺติยาว สุชฺฌนฺติ, ตมตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต ขตฺติโยปิ โข, วาเสฏฺฐาติ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานเหตูติ มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน สมาทินฺนกมฺมเหตุ, มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสฺส วา สมาทานเหตุฯ

[137] ทฺวยการีติ กาเลน กุสลํ กโรติ, กาเลน อกุสลนฺติ เอวํ อุภยการีฯ สุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที โหตีติ เอกกฺขเณ อุภยวิปากทานฏฺฐานํ นาม นตฺถิฯ เยน ปน อกุสลํ พหุํ กตํ โหติ, กุสลํ มนฺทํ, โส ตํ กุสลํ นิสฺสาย ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา นิพฺพตฺตติฯ อถ นํ อกุสลกมฺมํ กาณมฺปิ กโรติ ขุชฺชมฺปิ ปีฐสปฺปิมฺปิฯ โส รชฺชสฺส วา อนรโห โหติ, อภิสิตฺตกาเล วา เอวํภูโต โภเค ปริภุญฺชิตุํ น สกฺโกติฯ อปรสฺส มรณกาเล ทฺเว พลวมลฺลา วิย เต ทฺเวปิ กุสลากุสลกมฺมานิ อุปฏฺฐหนฺติฯ เตสุ อกุสลํ พลวตรํ โหติ, ตํ กุสลํ ปฏิพาหิตฺวา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตาเปติฯ กุสลกมฺมมฺปิ ปวตฺติเวทนียํ โหติฯ ตเมนํ มงฺคลหตฺถิํ วา กโรนฺติ มงฺคลอสฺสํ วา มงฺคลอุสภํ วาฯ โส สมฺปตฺติํ อนุภวติ ฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที โหตี’’ติฯ