เมนู

จตุวณฺณสุทฺธิวณฺณนา

เอตฺตาวตา ‘‘มยํ มหาพฺรหฺมุโน อุเร วสิตฺวา มุขโต นิกฺขนฺตาติ วตฺตุํ มา ลภนฺตู’’ติ อิมํ มุขจฺเฉทกวาทํ วตฺวา ปุน จตฺตาโรปิ วณฺณา กุสเล ธมฺเม สมาทาย วตฺตนฺตาว สุชฺฌนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ จตฺตาโรเม, วาเสฏฺฐ, วณฺณาติอาทิมาหฯ อกุสลสงฺขาตาติ อกุสลาติ สงฺขาตา อกุสลโกฏฺฐาสภูตา วาฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ น อลมริยาติ อริยภาเว อสมตฺถาฯ กณฺหาติ ปกติกาฬกาฯ กณฺหวิปากาติ วิปาโกปิ เนสํ กณฺโห ทุกฺโขติ อตฺโถฯ ขตฺติเยปิ เตติ ขตฺติยมฺหิปิ เตฯ เอกจฺเจติ เอกสฺมิํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

สุกฺกาติ นิกฺกิเลสภาเวน ปณฺฑราฯ สุกฺกวิปากาติ วิปาโกปิ เนสํ สุกฺโก สุโขติ อตฺโถฯ

[116] อุภยโวกิณฺเณสุ วตฺตมาเนสูติ อุภเยสุ โวกิณฺเณสุ มิสฺสีภูเตสุ หุตฺวา วตฺตมาเนสุฯ กตเมสุ อุภเยสูติ? กณฺหสุกฺเกสุ ธมฺเมสุ วิญฺญุครหิเตสุ เจว วิญฺญุปฺปสตฺเถสุ จฯ ยเทตฺถ พฺราหฺมณา เอวมาหํสูติ เอตฺถ เอเตสุ กณฺหสุกฺกธมฺเมสุ วตฺตมานาปิ พฺราหฺมณา ยเทตํ เอวํ วทนฺติ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ’’ติอาทิฯ ตํ เนสํ วิญฺญู นานุชานนฺตีติ เย โลเก ปณฺฑิตา, เต นานุโมทนฺติ, น ปสํสนฺตีติ อตฺโถฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อิเมสญฺหิ วาเสฏฺฐาติอาทิมฺหิ อยํ สงฺเขปตฺโถฯ ยํ วุตฺตํ นานุชานนฺตีติ, ตํ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา อิเมสํ จตุนฺนํ วณฺณานํ โย ภิกฺขุ อรหํ…เป.… สมฺมทญฺญา วิมุตฺโต, โส เตสํ อคฺคมกฺขายติ, เต จ น เอวรูปาฯ ตสฺมา เนสํ วิญฺญู นานุชานนฺติฯ

อรหนฺติอาทิปเทสุ เจตฺถ กิเลสานํ อารกตฺตาทีหิ การเณหิ อรหํฯ อาสวานํ ขีณตฺตา ขีณาสโว ฯ สตฺต เสกฺขา ปุถุชฺชนกลฺยาณกา จ พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นามฯ อยํ ปน วุตฺถวาโสติ วุสิตวาฯ จตูหิ มคฺเคหิ จตูสุ สจฺเจสุ ปริชานนาทิกรณียํ กตํ อสฺสาติ กตกรณีโยฯ กิเลสภาโร จ ขนฺธภาโร จ โอหิโต อสฺสาติ โอหิตภาโรฯ โอหิโตติ โอหาริโตฯ สุนฺทโร อตฺโถ, สโก วา อตฺโถ สทตฺโถ, อนุปฺปตฺโต สทตฺโถ เอเตนาติ อนุปฺปตฺตสทตฺโถฯ ภวสํโยชนํ วุจฺจติ ตณฺหา, สา ปริกฺขีณา อสฺสาติ ปริกฺขีณภวสํโยชโนฯ สมฺมทญฺญา วิมุตฺโตติ สมฺมา เหตุนา การเณน ชานิตฺวา วิมุตฺโตฯ ชเนตสฺมินฺติ ชเน เอตสฺมิํ, อิมสฺมิํ โลเกติ อตฺโถฯ ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม อภิสมฺปรายญฺจาติ อิธตฺตภาเว จ ปรตฺตภาเวฯ

[117] อนนฺตราติ อนฺตรวิรหิตา, อตฺตโน กุเลน สทิสาติ อตฺโถฯ อนุยุตฺตาติ วสวตฺติโนฯ นิปจฺจการนฺติ มหลฺลกตรา นิปจฺจการํ ทสฺเสนฺติฯ ทหรตรา อภิวาทนาทีนิ กโรนฺติฯ ตตฺถ สามีจิกมฺมนฺติ ตํตํวตฺตกรณาทิ อนุจฺฉวิกกมฺมํฯ

[118] นิวิฏฺฐาติ อภินิวิฏฺฐา อจลฏฺฐิตาฯ กสฺส ปน เอวรูปา สทฺธา โหตีติ? โสตาปนฺนสฺสฯ โส หิ นิวิฏฺฐสทฺโธ อสินา สีเส เฉชฺชมาเนปิ พุทฺโธ อพุทฺโธติ วา, ธมฺโม อธมฺโมติ วา, สงฺโฆ อสงฺโฆติ วา น วทติฯ ปติฏฺฐิตสทฺโธ โหติ สูรมฺพฏฺโฐ วิยฯ

โส กิร สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โสตาปนฺโน หุตฺวา เคหํ อคมาสิฯ อถ มาโร ทฺวตฺติํสวรลกฺขณปฺปฏิมณฺฑิตํ พุทฺธรูปํ มาเปตฺวา ตสฺส ฆรทฺวาเร ฐตฺวา ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สาสนํ ปหิณิฯ สูรมฺพฏฺโฐ จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิทาเนว สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา อาคโต, กิํ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุสญฺญาย วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ มาโร อาห – ‘‘อมฺพฏฺฐ, ยํ เต มยา ‘รูปํ อนิจฺจํ…เป.… วิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติ กถิตํ, ตํ ทุกฺกถิตํฯ อนุปธาเรตฺวาว หิ มยา เอวํ วุตฺตํฯ ตสฺมา ตฺวํ ‘รูปํ นิจฺจํ…เป.… วิญฺญาณํ นิจฺจ’นฺติ คณฺหาหี’’ติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘อฏฺฐานเมตํ ยํ พุทฺธา อนุปธาเรตฺวา อปจฺจกฺขํ กตฺวา กิญฺจิ กเถยฺยุํ, อทฺธา อยํ มยฺหํ วิจฺฉินฺทชนนตฺถํ มาโร อาคโต’’ติฯ ตโต นํ ‘‘ตฺวํ มาโรสี’’ติ อาหฯ โส มุสาวาทํ กาตุํ นาสกฺขิฯ ‘‘อาม มาโรสฺมี’’ติ ปฏิชานาติฯ ‘‘กสฺมา อาคโตสี’’ติ? ตว สทฺธาจาลนตฺถนฺติ อาหฯ ‘‘กณฺห ปาปิม, ตฺวํ ตาว เอโก ติฏฺฐ, ตาทิสานํ มารานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ สตสหสฺสมฺปิ มม สทฺธํ จาเลตุํ อสมตฺถํ, มคฺเคน อาคตสทฺธา นาม ถิรา สิลาปถวิยํ ปติฏฺฐิตสิเนรุ วิย อจลา โหติ, กิํ ตฺวํ เอตฺถา’’ติ อจฺฉรํ ปหริฯ โส ฐาตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว อนฺตรธายิฯ เอวรูปํ สทฺธํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘นิวิฏฺฐา’’ติฯ

มูลชาตา ปติฏฺฐิตาติ มคฺคมูลสฺส สญฺชาตตฺตา เตน มคฺคมูเลน ปติฏฺฐิตาฯ ทฬฺหาติ ถิราฯ อสํหาริยาติ สุนิขาตอินฺทขีโล วิย เกนจิ จาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยาฯ ตสฺเสตํ กลฺลํ วจนายาติ ตสฺส อริยสาวกสฺส ยุตฺตเมตํ วตฺตุํฯ

กินฺติ? ‘‘ภควโตมฺหิ ปุตฺโต โอรโส’’ติ เอวมาทิฯ โส หิ ภควนฺตํ นิสฺสาย อริยภูมิยํ ชาโตติ ภควโต ปุตฺโตฯ อุเร วสิตฺวา มุขโต นิกฺขนฺตธมฺมโฆสวเสน มคฺคผเลสุ ปติฏฺฐิตตฺตา โอรโส มุขโต ชาโตฯ อริยธมฺมโต ชาตตฺตา อริยธมฺเมน จ นิมฺมิตตฺตา ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโตฯ นวโลกุตฺตรธมฺมทายชฺชํ อรหตีติ ธมฺมทายาโทฯ ตํ กิสฺส เหตูติ ยเทตํ ‘‘ภควโตมฺหิ ปุตฺโต’’ติ วตฺวา ‘‘ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต’’ติ วุตฺตํ, ตํ กสฺมาติ เจ? อิทานิสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ตถาคตสฺส เหตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ธมฺมกาโย อิติปี’’ติ กสฺมา ตถาคโต ‘‘ธมฺมกาโย’’ติ วุตฺโต? ตถาคโต หิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย อภินีหริฯ เตนสฺส กาโย ธมฺมมยตฺตา ธมฺโมวฯ อิติ ธมฺโม กาโย อสฺสาติ ธมฺมกาโยฯ ธมฺมกายตฺตา เอว พฺรหฺมกาโยฯ ธมฺโม หิ เสฏฺฐตฺเถน พฺรหฺมาติ วุจฺจติฯ ธมฺมภูโตติ ธมฺมสภาโวฯ ธมฺมภูตตฺตา เอว พฺรหฺมภูโตฯ

[119] เอตฺตาวตา ภควา เสฏฺฐจฺเฉทกวาทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปเรนปิ นเยน เสฏฺฐจฺเฉทกวาทเมว ทสฺเสตุํ โหติ โข โส, วาเสฏฺฐ, สมโยติอาทิมาหฯ ตตฺถ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกถา พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตาวฯ อิตฺถตฺตํ อาคจฺฉนฺตีติ อิตฺถภาวํ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉนฺติฯ เตธ โหนฺติ มโนมยาติ เต อิธ มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺตมานาปิ โอปปาติกา หุตฺวา มเนเนว นิพฺพตฺตาติ มโนมยาฯ พฺรหฺมโลเก วิย อิธาปิ เนสํ ปีติเยว อาหารกิจฺจํ สาเธตีติ ปีติภกฺขาฯ เอเตเนว นเยน สยํปภาทีนิปิ เวทิตพฺพานีติฯ

รสปถวิปาตุภาววณฺณนา

[120] เอโกทกีภูตนฺติ สพฺพํ จกฺกวาฬํ เอโกทกเมว ภูตํฯ อนฺธกาโรติ ตโมฯ อนฺธการติมิสาติ จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺตินิวารเณน อนฺธภาวกรณํ พหลตมํฯ สมตนีติ ปติฏฺฐหิ สมนฺตโต ปตฺถริฯ ปยโส ตตฺตสฺสาติ ตตฺตสฺส ขีรสฺสฯ วณฺณสมฺปนฺนาติ วณฺเณน สมฺปนฺนาฯ กณิการปุปฺผสทิโส หิสฺสา วณฺโณ อโหสิฯ คนฺธสมฺปนฺนาติ คนฺเธน สมฺปนฺนา ทิพฺพคนฺธํ วายติฯ รสสมฺปนฺนาติ รเสน สมฺปนฺนา ปกฺขิตฺตทิพฺโพชา วิย โหติฯ ขุทฺทมธุนฺติ ขุทฺทกมกฺขิกาหิ กตมธุํฯ อเนฬกนฺติ นิทฺโทสํ มกฺขิกณฺฑกวิรหิตํฯ โลลชาติโกติ โลลสภาโวฯ อตีตานนฺตเรปิ กปฺเป โลโลเยวฯ อมฺโภติ อจฺฉริยชาโต อาหฯ กิเมวิทํ ภวิสฺสตีติ วณฺโณปิสฺสา มนาโป คนฺโธปิ, รโส ปนสฺสา กีทิโส ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ โย ตตฺถ อุปฺปนฺนโลโภ, โส รสปถวิํ องฺคุลิยา สายิ, องฺคุลิยา คเหตฺวา ชิวฺหคฺเค ฐเปสิฯ

อจฺฉาเทสีติ ชิวฺหคฺเค ฐปิตมตฺตา สตฺต รสหรณีสหสฺสานิ ผริตฺวา มนาปา หุตฺวา ติฏฺฐติฯ ตณฺหา จสฺส โอกฺกมีติ ตตฺถ จสฺส ตณฺหา อุปฺปชฺชิฯ

จนฺทิมสูริยาทิปาตุภาววณฺณนา

[121] อาลุปฺปการกํ อุปกฺกมิํสุ ปริภุญฺชิตุนฺติ อาโลปํ กตฺวา ปิณฺเฑ ปิณฺเฑ ฉินฺทิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ อารภิํสุฯ จนฺทิมสูริยาติ จนฺทิมา จ สูริโย จฯ ปาตุรเหสุนฺติ ปาตุภวิํสุฯ

โก ปน เตสํ ปฐมํ ปาตุภวิ, โก กสฺมิํ วสติ, กสฺส กิํ ปมาณํ, โก อุปริ, โก สีฆํ คจฺฉติ, กติ เนสํ วีถิโย, กถํ จรนฺติ, กิตฺตเก ฐาเน อาโลกํ กโรนฺตีติ? อุโภ เอกโต ปาตุภวนฺติฯ สูริโย ปฐมตรํ ปญฺญายติฯ เตสญฺหิ สตฺตานํ สยํปภาย อนฺตรหิตาย อนฺธกาโร อโหสิฯ เต ภีตตสิตา ‘‘ภทฺทกํ วตสฺส สเจ อาโลโก ปาตุภเวยฺยา’’ติ จินฺตยิํสุฯ ตโต มหาชนสฺส สูรภาวํ ชนยมานํ สูริยมณฺฑลํ อุฏฺฐหิฯ เตเนวสฺส สูริโยติ นามํ อโหสิฯ ตสฺมิํ ทิวสํ อาโลกํ กตฺวา อตฺถงฺคเต ปุน อนฺธกาโร อโหสิฯ เต ‘‘ภทฺทกํ วตสฺส สเจ อญฺโญ อาโลโก อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ จินฺตยิํสุฯ อถ เนสํ ฉนฺทํ ญตฺวาว จนฺทมณฺฑลํ อุฏฺฐหิฯ เตเนวสฺส จนฺโทติ นามํ อโหสิฯ

เตสุ จนฺโท อนฺโตมณิวิมาเน วสติฯ ตํ พหิ รชเตน ปริกฺขิตฺตํ ฯ อุภยมฺปิ สีตลเมว อโหสิฯ สูริโย อนฺโตกนกวิมาเน วสติฯ ตํ พาหิรํ ผลิกปริกฺขิตฺตํ โหติฯ อุภยมฺปิ อุณฺหเมวฯ