เมนู

4. อคฺคญฺญสุตฺตวณฺณนา

วาเสฏฺฐภารทฺวาชวณฺณนา

[111] เอวํ เม สุตนฺติ อคฺคญฺญสุตฺตํฯ ตตฺรายมนุตฺตานปทวณฺณนา – ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเทติ เอตฺถ อยํ อนุปุพฺพิกถาฯ อตีเต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก เอกา อุปาสิกา ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส ทานํ ทตฺวา ภควโต ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ‘‘อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส อคฺคุปฏฺฐายิกา โหมี’’ติ ปตฺถนํ อกาสิฯ สา กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ สํสริตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล ภทฺทิยนคเร เมณฺฑกเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ธนญฺจยเสฏฺฐิโน เคเห สุมนเทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ชาตกาเล ตสฺสา วิสาขาติ นามํ อกํสุฯ สา ยทา ภควา ภทฺทิยนครํ อาคมาสิ, ตทา ปญฺจทาสิสเตหิ สทฺธิํ ภควโต ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปฐมทสฺสนมฺหิเยว โสตาปนฺนา อโหสิฯ

อปรภาเค สาวตฺถิยํ มิคารเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ปุณฺณวฑฺฒนกุมารสฺส เคหํ คตาฯ ตตฺถ นํ มิคารเสฏฺฐิ มาตุฏฺฐาเน ฐเปสิฯ ตสฺมา มิคารมาตาติ วุจฺจติฯ ปติกุลํ คจฺฉนฺติยา จสฺสา ปิตา มหาลตาปิฬนฺธนํ นาม การาเปสิฯ ตสฺมิํ ปิฬนฺธเน จตสฺโส วชิรนาฬิโย อุปโยคํ อคมํสุ, มุตฺตานํ เอกาทส นาฬิโย, ปวาฬสฺส ทฺวาวีสติ นาฬิโย, มณีนํ เตตฺติํส นาฬิโยฯ อิติ เอเตหิ จ อญฺเญหิ จ สตฺตหิ รตเนหิ นิฏฺฐานํ อคมาสิฯ ตํ สีเส ปฏิมุกฺกํ ยาว ปาทปิฏฺฐิยา ภสฺสติฯ ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธารยมานาว นํ อิตฺถี ธาเรตุํ สกฺโกติฯ สา อปรภาเค ทสพลสฺส อคฺคุปฏฺฐายิกา หุตฺวา ตํ ปสาธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา นวหิ โกฏีหิ ภควโต วิหารํ การยมานา กรีสมตฺเต ภูมิภาเค ปาสาทํ กาเรสิ ฯ ตสฺส อุปริภูมิยํ ปญฺจ คพฺภสตานิ โหนฺติ, เหฏฺฐิมภูมิยํ ปญฺจาติ คพฺภสหสฺสปฺปฏิมณฺฑิโต อโหสิฯ สา ‘‘สุทฺธปาสาโทว น โสภตี’’ติ ตํ ปริวาเรตฺวา ปญฺจ ทุวฑฺฒเคหสตานิ, ปญฺจ จูฬปาสาทสตานิ , ปญฺจ ทีฆสาลสตานิ จ การาเปสิฯ วิหารมโห จตูหิ มาเสหิ นิฏฺฐานํ อคมาสิฯ

มาตุคามตฺตภาเว ฐิตาย วิสาขาย วิย อญฺญิสฺสา พุทฺธสาสเน ธนปริจฺจาโค นาม นตฺถิ, ปุริสตฺตภาเว ฐิตสฺส อนาถปิณฺฑิกสฺส วิย อญฺญสฺสาติฯ โส หิ จตุปณฺณาสโกฏิโย วิสฺสชฺเชตฺวา สาวตฺถิยา ทกฺขิณภาเค อนุราธปุรสฺส มหาวิหารสทิเส ฐาเน เชตวนมหาวิหารํ นาม กาเรสิฯ วิสาขา สาวตฺถิยา ปาจีนภาเค อุตฺตรเทวิยา วิหารสทิเส ฐาเน ปุพฺพารามํ นาม กาเรสิฯ ภควา อิเมสํ ทฺวินฺนํ กุลานํ อนุกมฺปาย สาวตฺถิํ นิสฺสาย วิหรนฺโต อิเมสุ ทฺวีสุ วิหาเรสุ นิพทฺธวาสํ วสิฯ เอกํ อนฺโตวสฺสํ เชตวเน วสติ, เอกํ ปุพฺพาราเมฯ ตสฺมิํ สมเย ปน ภควา ปุพฺพาราเม วิหรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท’’ติฯ

วาเสฏฺฐภารทฺวาชาติ วาเสฏฺโฐ จ สามเณโร ภารทฺวาโช จฯ ภิกฺขูสุ ปริวสนฺตีติ เต เนว ติตฺถิยปริวาสํ วสนฺติ, น อาปตฺติปริวาสํฯ อปริปุณฺณวสฺสตฺตา ปน ภิกฺขุภาวํ ปตฺถยมานา วสนฺติฯ เตเนวาห ‘‘ภิกฺขุภาวํ อากงฺขมานา’’ติฯ อุโภปิ เหเต อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺตา, จตฺตาลีส จตฺตาลีส โกฏิวิภวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู มชฺฌิมนิกาเย วาเสฏฺฐสุตฺตํ สุตฺวา สรณํ คตา, เตวิชฺชสุตฺตํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อิมสฺมิํ กาเล ภิกฺขุภาวํ อากงฺขมานา ปริวสนฺติฯ อพฺโภกาเส จงฺกมตีติ อุตฺตรทกฺขิเณน อายตสฺส ปาสาทสฺส ปุรตฺถิมทิสาภาเค ปาสาทจฺฉายายํ ยนฺตรชฺชูหิ อากฑฺฒิยมานํ รตนสตุพฺเพธํ สุวณฺณอคฺฆิกํ วิย อนิลปเถ วิธาวนฺตีหิ ฉพฺพณฺณาหิ พุทฺธรสฺมีหิ โสภมาโน อปราปรํ จงฺกมติฯ

[113] อนุจงฺกมิํสูติ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห โอนตสรีรา หุตฺวา อนุวตฺตมานา จงฺกมิํสุฯ วาเสฏฺฐํ อามนฺเตสีติ โส เตสํ ปณฺฑิตตโร คเหตพฺพํ วิสฺสชฺเชตพฺพญฺจ ชานาติ, ตสฺมา ตํ อามนฺเตสิฯ ตุมฺเห ขฺวตฺถาติ ตุมฺเห โข อตฺถฯ พฺราหฺมณชจฺจาติ, พฺราหฺมณชาติกาฯ พฺราหฺมณกุลีนาติ พฺราหฺมเณสุ กุลีนา กุลสมฺปนฺนาฯ พฺราหฺมณกุลาติ พฺราหฺมณกุลโต, โภคาทิสมฺปนฺนํ พฺราหฺมณกุลํ ปหายาติ อตฺโถฯ น อกฺโกสนฺตีติ ทสวิเธน อกฺโกสวตฺถุนา น อกฺโกสนฺติฯ น ปริภาสนฺตีติ นานาวิธาย ปริภวกถาย น ปริภาสนฺตีติ อตฺโถฯ

อิติ ภควา ‘‘พฺราหฺมณา อิเม สามเณเร อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺตี’’ติ ชานมาโนว ปุจฺฉติฯ กสฺมา? อิเม มยา อปุจฺฉิตา ปฐมตรํ น กเถสฺสนฺติ, อกถิเต กถา น สมุฏฺฐาตีติ กถาสมุฏฺฐาปนตฺถายฯ ตคฺฆาติ เอกํสวจเน นิปาโต, เอกํเสเนว โน, ภนฺเต, พฺราหฺมณา อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺตรูปายาติ อตฺตโน อนุรูปายฯ ปริปุณฺณายาติ ยถารุจิ ปทพฺยญฺชนานิ อาโรเปตฺวา อาโรเปตฺวา ปริปูริตายฯ โน อปริปุณฺณายาติ อนฺตรา อฏฺฐปิตาย นิรนฺตรํ ปวตฺตายฯ

กสฺมา ปน พฺราหฺมณา อิเม สามเณเร อกฺโกสนฺตีติ? อปฺปติฏฺฐตายฯ อิเม หิ สามเณรา อคฺคพฺราหฺมณานํ ปุตฺตา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ชมฺพุทีเป พฺราหฺมณานํ อนฺตเร ปากฏา สมฺภาวิตา เตสํ ปพฺพชิตตฺตา อญฺเญ พฺราหฺมณปุตฺตา ปพฺพชิํสุฯ อถ โข พฺราหฺมณา ‘‘อปติฏฺฐา มยํ ชาตา’’ติ อิมาย อปฺปติฏฺฐตาย คามทฺวาเรปิ อนฺโตคาเมปิ เต ทิสฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ พฺราหฺมณสมโย ภินฺโน, มุณฺฑสมณกสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต รสคิทฺธา หุตฺวา วิจรถา’’ติอาทีนิ เจว ปาฬิยํ อาคตานิ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ’’ติอาทีนิ จ วตฺวา อกฺโกสนฺติฯ สามเณรา เตสุ อกฺโกสนฺเตสุปิ โกปํ วา อาฆาตํ วา อกตฺวา เกวลํ ภควตา ปุฏฺฐา ‘‘ตคฺฆ โน, ภนฺเต, พฺราหฺมณา อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺตี’’ติ อาโรเจสุํฯ อถ เน ภควา อกฺโกสนาการํ ปุจฺฉนฺโต ยถา กถํ ปน โวติ ปุจฺฉติฯ เต อาจิกฺขนฺตา พฺราหฺมณา ภนฺเตติอาทิมาหํสุฯ

ตตฺถ เสฏฺโฐ วณฺโณติ ชาติโคตฺตาทีนํ ปญฺญาปนฏฺฐาเน พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐติ ทสฺเสนฺติฯ หีนา อญฺเญ วณฺณาติ อิตเร ตโย วณฺณา หีนา ลามกาติ วทนฺติฯ สุกฺโกติ ปณฺฑโรฯ กณฺโหติ กาฬโกฯ สุชฺฌนฺตีติ ชาติโคตฺตาทีนํ ปญฺญาปนฏฺฐาเน สุชฺฌนฺติฯ พฺรหฺมุโน ปุตฺตาติ มหาพฺรหฺมุโน ปุตฺตาฯ โอรสา มุขโต ชาตาติ อุเร วสิตฺวา มุขโต นิกฺขนฺตา, อุเร กตฺวา สํวฑฺฒิตาติ วา โอรสาฯ พฺรหฺมชาติ พฺรหฺมโต นิพฺพตฺตาฯ พฺรหฺมนิมฺมิตาติ พฺรหฺมุนา นิมฺมิตาฯ พฺรหฺมทายาทาติ พฺรหฺมุโน ทายาทาฯ หีนมตฺถ วณฺณํ อชฺฌุปคตาติ หีนํ วณฺณํ อชฺฌุปคตา อตฺถฯ

มุณฺฑเก สมณเกติ นินฺทนฺตา ชิคุจฺฉนฺตา วทนฺติ, น มุณฺฑกมตฺตญฺเจว สมณมตฺตญฺจ สนฺธายฯ อิพฺเภติ คหปติเกฯ กณฺเหติ กาฬเกฯ พนฺธูติ มารสฺส พนฺธุภูเต มารปกฺขิเกฯ ปาทาปจฺเจติ มหาพฺรหฺมุโน ปาทานํ อปจฺจภูเต ปาทโต ชาเตติ อธิปฺปาโยฯ

[114] ‘‘ตคฺฆ โว, วาเสฏฺฐ, พฺราหฺมณา โปราณํ อสฺสรนฺตา เอวมาหํสู’’ติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ, สามิวจนํ วา, ตุมฺหากํ พฺราหฺมณาติ อตฺโถฯ โปราณนฺติ โปราณกํ อคฺคญฺญํ โลกุปฺปตฺติจริยวํสํฯ อสฺสรนฺตาติ อสฺสรมานาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ, เอกํเสน โว, วาเสฏฺฐ, พฺราหฺมณา โปราณํ โลกุปฺปตฺติํ อนนุสฺสรนฺตา อชานนฺตา เอวํ วทนฺตีติฯ ‘‘ทิสฺสนฺติ โข ปนา’’ติ เอวมาทิ เตสํ ลทฺธิภินฺทนตฺถาย วุตฺตํฯ ตตฺถ พฺราหฺมณิโยติ พฺราหฺมณานํ ปุตฺตปฺปฏิลาภตฺถาย อาวาหวิวาหวเสน กุลํ อานีตา พฺราหฺมณิโย ทิสฺสนฺติฯ ตา โข ปเนตา อปเรน สมเยน อุตุนิโยปิ โหนฺติ, สญฺชาตปุปฺผาติ อตฺโถฯ คพฺภินิโยติ สญฺชาตคพฺภาฯ วิชายมานาติ ปุตฺตธีตโร ชนยมานาฯ ปายมานาติ ทารเก ถญฺญํ ปายนฺติโยฯ โยนิชาว สมานาติ พฺราหฺมณีนํ ปสฺสาวมคฺเคน ชาตา สมานาฯ เอวมาหํสูติ เอวํ วทนฺติฯ กถํ? ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ…เป.… พฺรหฺมทายาทา’’ติฯ ยทิ ปน เนสํ ตํ สจฺจวจนํ สิยา, พฺราหฺมณีนํ กุจฺฉิ มหาพฺรหฺมสฺส อุโร ภเวยฺย, พฺราหฺมณีนํ ปสฺสาวมคฺโค มหาพฺรหฺมุโน มุขํ ภเวยฺย, น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘เต จ พฺรหฺมูนญฺเจว อพฺภาจิกฺขนฺตี’’ติอาทิฯ

จตุวณฺณสุทฺธิวณฺณนา

เอตฺตาวตา ‘‘มยํ มหาพฺรหฺมุโน อุเร วสิตฺวา มุขโต นิกฺขนฺตาติ วตฺตุํ มา ลภนฺตู’’ติ อิมํ มุขจฺเฉทกวาทํ วตฺวา ปุน จตฺตาโรปิ วณฺณา กุสเล ธมฺเม สมาทาย วตฺตนฺตาว สุชฺฌนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ จตฺตาโรเม, วาเสฏฺฐ, วณฺณาติอาทิมาหฯ อกุสลสงฺขาตาติ อกุสลาติ สงฺขาตา อกุสลโกฏฺฐาสภูตา วาฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ น อลมริยาติ อริยภาเว อสมตฺถาฯ กณฺหาติ ปกติกาฬกาฯ กณฺหวิปากาติ วิปาโกปิ เนสํ กณฺโห ทุกฺโขติ อตฺโถฯ ขตฺติเยปิ เตติ ขตฺติยมฺหิปิ เตฯ เอกจฺเจติ เอกสฺมิํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

สุกฺกาติ นิกฺกิเลสภาเวน ปณฺฑราฯ สุกฺกวิปากาติ วิปาโกปิ เนสํ สุกฺโก สุโขติ อตฺโถฯ

[116] อุภยโวกิณฺเณสุ วตฺตมาเนสูติ อุภเยสุ โวกิณฺเณสุ มิสฺสีภูเตสุ หุตฺวา วตฺตมาเนสุฯ กตเมสุ อุภเยสูติ? กณฺหสุกฺเกสุ ธมฺเมสุ วิญฺญุครหิเตสุ เจว วิญฺญุปฺปสตฺเถสุ จฯ ยเทตฺถ พฺราหฺมณา เอวมาหํสูติ เอตฺถ เอเตสุ กณฺหสุกฺกธมฺเมสุ วตฺตมานาปิ พฺราหฺมณา ยเทตํ เอวํ วทนฺติ ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ’’ติอาทิฯ ตํ เนสํ วิญฺญู นานุชานนฺตีติ เย โลเก ปณฺฑิตา, เต นานุโมทนฺติ, น ปสํสนฺตีติ อตฺโถฯ ตํ กิสฺส เหตุ? อิเมสญฺหิ วาเสฏฺฐาติอาทิมฺหิ อยํ สงฺเขปตฺโถฯ ยํ วุตฺตํ นานุชานนฺตีติ, ตํ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา อิเมสํ จตุนฺนํ วณฺณานํ โย ภิกฺขุ อรหํ…เป.… สมฺมทญฺญา วิมุตฺโต, โส เตสํ อคฺคมกฺขายติ, เต จ น เอวรูปาฯ ตสฺมา เนสํ วิญฺญู นานุชานนฺติฯ

อรหนฺติอาทิปเทสุ เจตฺถ กิเลสานํ อารกตฺตาทีหิ การเณหิ อรหํฯ อาสวานํ ขีณตฺตา ขีณาสโว ฯ สตฺต เสกฺขา ปุถุชฺชนกลฺยาณกา จ พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นามฯ อยํ ปน วุตฺถวาโสติ วุสิตวาฯ จตูหิ มคฺเคหิ จตูสุ สจฺเจสุ ปริชานนาทิกรณียํ กตํ อสฺสาติ กตกรณีโยฯ กิเลสภาโร จ ขนฺธภาโร จ โอหิโต อสฺสาติ โอหิตภาโรฯ โอหิโตติ โอหาริโตฯ สุนฺทโร อตฺโถ, สโก วา อตฺโถ สทตฺโถ, อนุปฺปตฺโต สทตฺโถ เอเตนาติ อนุปฺปตฺตสทตฺโถฯ ภวสํโยชนํ วุจฺจติ ตณฺหา, สา ปริกฺขีณา อสฺสาติ ปริกฺขีณภวสํโยชโนฯ สมฺมทญฺญา วิมุตฺโตติ สมฺมา เหตุนา การเณน ชานิตฺวา วิมุตฺโตฯ ชเนตสฺมินฺติ ชเน เอตสฺมิํ, อิมสฺมิํ โลเกติ อตฺโถฯ ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม อภิสมฺปรายญฺจาติ อิธตฺตภาเว จ ปรตฺตภาเวฯ