อปกฺกเมวาติ อปกฺกมิเยว, อปกฺกนฺโต วา จุโตติ อตฺโถฯ ยถา ตํ อาปายิโกติ ยถา อปาเย นิพฺพตฺตนารโห สตฺโต อปกฺกเมยฺย, เอวเมว อปกฺกมีติ อตฺโถฯ

โกรกฺขตฺติยวตฺถุวณฺณนา

[7] เอกมิทาหนฺติ อิมินา กิํ ทสฺเสติ? อิทํ สุตฺตํ ทฺวีหิ ปเทหิ อาพทฺธํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ น กโรตีติ จ อคฺคญฺญํ น ปญฺญเปตีติ จฯ ตตฺถ ‘‘อคฺคญฺญํ น ปญฺญเปตี’’ติ อิทํ ปทํ สุตฺตปริโยสาเน ทสฺเสสฺสติฯ ‘‘ปาฏิหาริยํ น กโรตี’’ติ อิมสฺส ปน ปทสฺส อนุสนฺธิทสฺสนวเสน อยํ เทสนา อารทฺธาฯ

ตตฺถ เอกมิทาหนฺติ เอกสฺมิํ อหํฯ สมยนฺติ สมเย, เอกสฺมิํ กาเล อหนฺติ อตฺโถฯ ถูลูสูติ ถูลู นาม ชนปโท, ตตฺถ วิหรามิฯ อุตฺตรกา นามาติ อิตฺถิลิงฺควเสน อุตฺตรกาติ เอวํนามโก ถูลูนํ ชนปทสฺส นิคโม, ตํ นิคมํ โคจรคามํ กตฺวาติ อตฺโถฯ อเจโลติ นคฺโคฯ โกรกฺขตฺติโยติ อนฺโตวงฺกปาโท ขตฺติโยฯ กุกฺกุรวติโกติ สมาทินฺนกุกฺกุรวโต สุนโข วิย ฆายิตฺวา ขาทติ, อุทฺธนนฺตเร นิปชฺชติ, อญฺญมฺปิ สุนขกิริยเมว กโรติฯ จตุกฺกุณฺฑิโกติ จตุสงฺฆฏฺฏิโต ทฺเว ชาณูนิ ทฺเว จ กปฺปเร ภูมิยํ ฐเปตฺวา วิจรติฯ ฉมานิกิณฺณนฺติ ภูมิยํ นิกิณฺณํ ปกฺขิตฺตํ ฐปิตํฯ ภกฺขสนฺติ ภกฺขํ ยํกิญฺจิ ขาทนียํ โภชนียํฯ มุเขเนวาติ หตฺเถน อปรามสิตฺวา ขาทนียํ มุเขเนว ขาทติ, โภชนียมฺปิ มุเขเนว ภุญฺชติฯ สาธุรูโปติ สุนฺทรรูโปฯ อยํ สมโณติ อยํ อรหตํ สมโณ เอโกติฯ ตตฺถ วตาติ ปตฺถนตฺเถ นิปาโตฯ เอวํ กิรสฺส ปตฺถนา อโหสิ ‘‘อิมินา สมเณน สทิโส อญฺโญ สมโณ นาม นตฺถิ, อยญฺหิ อปฺปิจฺฉตาย วตฺถํ น นิวาเสติ, ‘เอส ปปญฺโจ’ติ มญฺญมาโน ภิกฺขาภาชนมฺปิ น ปริหรติ, ฉมานิกิณฺณเมว ขาทติ, อยํ สมโณ นามฯ มยํ ปน กิํ สมณา’’ติ? เอวํ สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส ปจฺฉโต จรนฺโตว อิมํ ปาปกํ วิตกฺกํ วิตกฺเกสิฯ

เอตทโวจาติ ภควา กิร จินฺเตสิ ‘‘อยํ สุนกฺขตฺโต ปาปชฺฌาสโย, กิํ นุ อิมํ ทิสฺวา จินฺเตสี’’ติ? อเถวํ จินฺเตนฺโต ตสฺส อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา ‘‘อยํ โมฆปุริโส มาทิสสฺส สพฺพญฺญุโน ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโต อเจลํ อรหาติ มญฺญติ, อิเธว ทานายํ พาโล นิคฺคหํ อรหตี’’ติ อนิวตฺติตฺวาว เอตํ ตฺวมฺปิ นามาติอาทิวจนมโวจฯ ตตฺถ ตฺวมฺปิ นามาติ ครหตฺเถ ปิกาโรฯ ครหนฺโต หิ นํ ภควา ‘‘ตฺวมฺปิ นามา’’ติ อาหฯ ‘‘ตฺวมฺปิ นาม เอวํ หีนชฺฌาสโย, อหํ สมโณ สกฺยปุตฺติโยติ เอวํ ปฏิชานิสฺสสี’’ติ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโยฯ กิํ ปน มํ, ภนฺเตติ มยฺหํ, ภนฺเต, กิํ คารยฺหํ ทิสฺวา ภควา ‘‘เอวมาหา’’ติ ปุจฺฉติฯ อถสฺส ภควา อาจิกฺขนฺโต ‘‘นนุ เต’’ติอาทิมาหฯ มจฺฉรายตีติ ‘‘มา อญฺญสฺส อรหตฺตํ โหตู’’ติ กิํ ภควา เอวํ อรหตฺตสฺส มจฺฉรายตีติ ปุจฺฉติฯ น โข อหนฺติ อหํ, โมฆปุริส, สเทวกสฺส โลกสฺส อรหตฺตปฺปฏิลาภเมว ปจฺจาสีสามิ, เอตทตฺถเมว เม พหูนิ ทุกฺกรานิ กโรนฺเตน ปารมิโย ปูริตา, น โข อหํ, โมฆปุริส, อรหตฺตสฺส มจฺฉรายามิฯ ปาปกํ ทิฏฺฐิคตนฺติ น อรหนฺตํ อรหาติ, อรหนฺเต จ อนรหนฺโตติ เอวํ ตสฺส ทิฏฺฐิ อุปฺปนฺนาฯ ตํ สนฺธาย ‘‘ปาปกํ ทิฏฺฐิคต’’นฺติ อาหฯ ยํ โข ปนาติ ยํ เอตํ อเจลํ เอวํ มญฺญสิฯ สตฺตมํ ทิวสนฺติ สตฺตเม ทิวเสฯ อลสเกนาติ อลสกพฺยาธินาฯ กาลงฺกริสฺสตีติ อุทฺธุมาตอุทโร มริสฺสติฯ

กาลกญฺจิกาติ เตสํ อสุรานํ นามํฯ เตสํ กิร ติคาวุโต อตฺตภาโว อปฺปมํสโลหิโต ปุราณปณฺณสทิโส กกฺกฏกานํ วิย อกฺขีนิ นิกฺขมิตฺวา มตฺถเก ติฏฺฐนฺติ, มุขํ สูจิปาสกสทิสํ มตฺถกสฺมิํเยว โหติ, เตน โอณมิตฺวา โคจรํ คณฺหนฺติฯ พีรณตฺถมฺพเกติ พีรณติณตฺถมฺโพ ตสฺมิํ สุสาเน อตฺถิ, ตสฺมา ตํ พีรณตฺถมฺพกนฺติ วุจฺจติฯ

เตนุปสงฺกมีติ ภควติ เอตฺตกํ วตฺวา ตสฺมิํ คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา วิหารํ คเต วิหารา นิกฺขมิตฺวา อุปสงฺกมิฯ เยน ตฺวนฺติ เยน การเณน ตฺวํฯ ยสฺมาปิ ภควตา พฺยากโต, ตสฺมาติ อตฺโถฯ มตฺตํ มตฺตนฺติ ปมาณยุตฺตํ ปมาณยุตฺตํฯ ‘‘มนฺตา มนฺตา’’ติปิ ปาโฐ, ปญฺญาย อุปปริกฺขิตฺวา อุปปริกฺขิตฺวาติ อตฺโถฯ ยถา สมณสฺส โคตมสฺสาติ ยถา สมณสฺส โคตมสฺส มิจฺฉา วจนํ อสฺส, ตถา กเรยฺยาสีติ อาหฯ

เอวํ วุตฺเต อเจโล สุนโข วิย อุทฺธนฏฺฐาเน นิปนฺโน สีสํ อุกฺขิปิตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกนฺโต กิํ กเถสิ ‘‘สมโณ นาม โคตโม อมฺหากํ เวรี วิสภาโค, สมณสฺส โคตมสฺส อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย มยํ สูริเย อุคฺคเต ขชฺโชปนกา วิย ชาตาฯ สมโณ โคตโม อมฺเห, เอวํ วาจํ วเทยฺย อญฺญถา วาฯ เวริโน ปน กถา นาม ตจฺฉา น โหติ, คจฺฉ ตฺวํ อหเมตฺถ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺวา ปุนเทว นิปชฺชิฯ

[8] เอกทฺวีหิกายาติ เอกํ ทฺเวติ วตฺวา คเณสิฯ ยถา ตนฺติ ยถา อสทฺทหมาโน โกจิ คเณยฺย, เอวํ คเณสิฯ เอกทิวสญฺจ ติกฺขตฺตุํ อุปสงฺกมิตฺวา เอโก ทิวโส อตีโต, ทฺเว ทิวสา อตีตาติ อาโรเจสิฯ สตฺตมํ ทิวสนฺติ โส กิร สุนกฺขตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา สตฺตาหํ นิราหาโรว อโหสิฯ อถสฺส สตฺตเม ทิวเส เอโก อุปฏฺฐาโก ‘‘อมฺหากํ กุลูปกสมณสฺส อชฺช สตฺตโม ทิวโส เคหํ อนาคจฺฉนฺตสฺส อผาสุ นุ โข ชาต’’นฺติ สูกรมํสํ ปจาเปตฺวา ภตฺตมาทาย คนฺตฺวา ปุรโต ภูมิยํ นิกฺขิปิฯ อเจโล ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส กถา ตจฺฉา วา อตจฺฉา วา โหตุ, อาหารํ ปน ขาทิตฺวา สุหิตสฺส เม มรณมฺปิ สุมรณ’’นฺติ ทฺเว หตฺเถ ชณฺณุกานิ จ ภูมิยํ ฐเปตฺวา กุจฺฉิปูรํ ภุญฺชิฯ โส รตฺติภาเค ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต อลสเกน กาลมกาสิฯ สเจปิ หิ โส ‘‘น ภุญฺเชยฺย’’นฺติ จินฺเตยฺย, ตถาปิ ตํ ทิวสํ ภุญฺชิตฺวา อลสเกน กาลํ กเรยฺยฯ อทฺเวชฺฌวจนา หิ ตถาคตาติฯ

พีรณตฺถมฺพเกติ ติตฺถิยา กิร ‘‘กาลงฺกโต โกรกฺขตฺติโย’’ติ สุตฺวา ทิวสานิ คเณตฺวา อิทํ ตาว สจฺจํ ชาตํ, อิทานิ นํ อญฺญตฺถ ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘มุสาวาเทน สมณํ โคตมํ นิคฺคณฺหิสฺสามา’’ติ คนฺตฺวา ตสฺส สรีรํ วลฺลิยา พนฺธิตฺวา อากฑฺฒนฺตา ‘‘เอตฺถ ฉฑฺเฑสฺสาม, เอตฺถ ฉฑฺเฑสฺสามา’’ติ คจฺฉนฺติฯ คตคตฏฺฐานํ องฺคณเมว โหติฯ เต กฑฺฒมานา พีรณตฺถมฺพกสุสานํเยว คนฺตฺวา สุสานภาวํ ญตฺวา ‘‘อญฺญตฺถ ฉฑฺเฑสฺสามา’’ติ อากฑฺฒิํสุฯ อถ เนสํ วลฺลิ ฉิชฺชิตฺถ, ปจฺฉา จาเลตุํ นาสกฺขิํสุฯ เต ตโตว ปกฺกนฺตาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘พีรณตฺถมฺพเก สุสาเน ฉฑฺเฑสุ’’นฺติฯ

[9] เตนุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมิ? โส กิร จินฺเตสิ ‘‘อวเสสํ ตาว สมณสฺส โคตมสฺส วจนํ สเมติ, มตสฺส ปน อุฏฺฐาย อญฺเญน สทฺธิํ กถนํ นาม นตฺถิ, หนฺทาหํ คนฺตฺวา ปุจฺฉามิฯ สเจ กเถติ, สุนฺทรํฯ

โน เจ กเถติ, สมณํ โคตมํ มุสาวาเทน นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ อิมินา การเณน อุปสงฺกมิฯ อาโกเฏสีติ ปหริฯ ชานามิ อาวุโสติ มตสรีรํ อุฏฺฐหิตฺวา กเถตุํ สมตฺถํ นาม นตฺถิ, อิทํ กถํ กเถสีติ? พุทฺธานุภาเวนฯ ภควา กิร โกรกฺขตฺติยํ อสุรโยนิโต อาเนตฺวา สรีเร อธิโมเจตฺวา กถาเปสิฯ ตเมว วา สรีรํ กถาเปสิ, อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธวิสโยฯ

[10] ตเถว ตํ วิปากนฺติ ตสฺส วจนสฺส วิปากํ ตเถว, อุทาหุ โนติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต, ตเถว โส วิปาโกติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘วิปกฺก’’นฺติปิ ปฐนฺติ, นิพฺพตฺตนฺติ อตฺโถฯ

เอตฺถ ฐตฺวา ปาฏิหาริยานิ สมาเนตพฺพานิฯ สพฺพาเนว เหตานิ ปญฺจ ปาฏิหาริยานิ โหนฺติฯ ‘‘สตฺตเม ทิวเส มริสฺสตี’’ติ วุตฺตํ, โส ตเถว มโต, อิทํ ปฐมํ ปาฏิหาริยํฯ ‘‘อลสเกนา’’ติ วุตฺตํ, อลสเกเนว มโต, อิทํ ทุติยํฯ ‘‘กาลกญฺจิเกสุ นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ วุตฺตํ, ตตฺเถว นิพฺพตฺโต, อิทํ ตติยํฯ ‘‘พีรณตฺถมฺพเก สุสาเน ฉฑฺเฑสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตตฺเถว ฉฑฺฑิโต , อิทํ จตุตฺถํฯ ‘‘นิพฺพตฺตฏฺฐานโต อาคนฺตฺวา สุนกฺขตฺเตน สทฺธิํ กเถสฺสตี’’ติ วุตฺโต, โส กเถสิเยว, อิทํ ปญฺจมํ ปาฏิหาริยํฯ

อเจลกฬารมฏฺฏกวตฺถุวณฺณนา

[11] กฬารมฏฺฏโกติ นิกฺขนฺตทนฺตมตฺตโกฯ นามเมว วา ตสฺเสตํฯ ลาภคฺคปฺปตฺโตติ ลาภคฺคํ ปตฺโต, อคฺคลาภํ ปตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ ยสคฺคปฺปตฺโตติ ยสคฺคํ อคฺคปริวารํ ปตฺโตฯ วตปทานีติ วตานิเยว, วตโกฏฺฐาสา วาฯ สมตฺตานีติ คหิตานิฯ สมาทินฺนานีติ ตสฺเสว เววจนํฯ ปุรตฺถิเมน เวสาลินฺติ เวสาลิโต อวิทูเร ปุรตฺถิมาย ทิสายฯ เจติยนฺติ ยกฺขเจติยฏฺฐานํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

[12] เยน อเจลโกติ ภควโต วตฺตํ กตฺวา เยน อเจโล กฬารมฏฺฏโก เตนุปสงฺกมิฯ ปญฺหํ อปุจฺฉีติ คมฺภีรํ ติลกฺขณาหตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ น สมฺปายาสีติ น สมฺมา ญาณคติยา ปายาสิ, อนฺโธ วิย วิสมฏฺฐาเน ตตฺถ ตตฺเถว ปกฺขลิฯ เนว อาทิํ, น ปริโยสานมทฺทสฯ