เมนู

3. จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา

อตฺตทีปสรณตาวณฺณนา

[80] เอวํ เม สุตนฺติ จกฺกวตฺติสุตฺตํฯ ตตฺรายมนุตฺตานปทวณฺณนา – มาตุลายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา อวิทูเร วนสณฺเฑ วิหรติฯ ‘‘ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสี’’ติ เอตฺถ อยมนุปุพฺพิกถา –

ภควา กิร อิมสฺส สุตฺตสฺส สมุฏฺฐานสมเย ปจฺจูสกาเล มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย โลกํ โวโลเกนฺโต อิมาย อนาคตวํสทีปิกาย สุตฺตนฺตกถาย มาตุลนครวาสีนํ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมยํ ทิสฺวา ปาโตว วีสติภิกฺขุสหสฺสปริวาโร มาตุลนครํ สมฺปตฺโตฯ มาตุลนครวาสิโน ขตฺติยา ‘‘ภควา อาคโต’’ติ สุตฺวา ปจฺจุคฺคมฺม ทสพลํ นิมนฺเตตฺวา มหาสกฺกาเรน นครํ ปเวเสตฺวา นิสชฺชฏฺฐานํ สํวิธาย ภควนฺตํ มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทํสุฯ ภควา ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ อิมสฺมิํ ฐาเน อิเมสํ มนุสฺสานํ ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, อยํ ปเทโส สมฺพาโธ, มนุสฺสานํ ฐาตุํ วา นิสีทิตุํ วา โอกาโส น ภวิสฺสติ, มหตา โข ปน สมาคเมน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ

อถ ราชกุลานํ ภตฺตานุโมทนํ อกตฺวาว ปตฺตํ คเหตฺวา นครโต นิกฺขมิฯ มนุสฺสา จินฺตยิํสุ – ‘‘สตฺถา อมฺหากํ อนุโมทนมฺปิ อกตฺวา คจฺฉติ, อทฺธา ภตฺตคฺคํ อมนาปํ อโหสิ, พุทฺธานํ นาม น สกฺกา จิตฺตํ คเหตุํ, พุทฺเธหิ สทฺธิํ วิสฺสาสกรณํ นาม สมุสฺสิตผณํ อาสีวิสํ คีวาย คหณสทิสํ โหติ; เอถ โภ, ตถาคตํ ขมาเปสฺสามา’’ติฯ สกลนครวาสิโน ภควตา สเหว นิกฺขนฺตาฯ ภควา คจฺฉนฺโตว มคธกฺเขตฺเต ฐิตํ สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ สนฺทจฺฉายํ กรีสมตฺตภูมิปตฺถฏํ เอกํ มาตุลรุกฺขํ ทิสฺวา อิมสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา ธมฺเม เทสิยมาเน ‘‘มหาชนสฺส ฐานนิสชฺชโนกาโส ภวิสฺสตี’’ติฯ

นิวตฺติตฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม รุกฺขมูลํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมภณฺฑาคาริกํ อานนฺทตฺเถรํ โอโลเกสิฯ เถโร โอโลกิตสญฺญาย เอว ‘‘สตฺถา นิสีทิตุกาโม’’ติ ญตฺวา สุคตมหาจีวรํ ปญฺญเปตฺวา อทาสิฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเนฯ อถสฺส ปุรโต มนุสฺสา นิสีทิํสุฯ อุโภสุ ปสฺเสสุ ปจฺฉโต จ ภิกฺขุสงฺโฆ, อากาเส เทวตา อฏฺฐํสุ, เอวํ มหาปริสมชฺฌคโต ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิฯ

เต ภิกฺขูติ ตตฺร อุปวิฏฺฐา ธมฺมปฺปฏิคฺคาหกา ภิกฺขูฯ อตฺตทีปาติ อตฺตานํ ทีปํ ตาณํ เลณํ คติํ ปรายณํ ปติฏฺฐํ กตฺวา วิหรถาติ อตฺโถฯ อตฺตสรณาติ อิทํ ตสฺเสว เววจนํฯ อนญฺญสรณาติ อิทํ อญฺญสรณปฏิกฺเขปวจนํฯ น หิ อญฺโญ อญฺญสฺส สรณํ โหติ, อญฺญสฺส วายาเมน อญฺญสฺส อสุชฺฌนโตฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ, โก หิ นาโถ ปโร สิยา’’ติ (ธ. ป. 160)ฯ เตนาห ‘‘อนญฺญสรณา’’ติฯ โก ปเนตฺถ อตฺตา นาม, โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโมฯ เตนาห – ‘‘ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนญฺญสรณา’’ติฯ ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติอาทีนิ มหาสติปฏฺฐาเน วิตฺถาริตานิฯ

โคจเรติ จริตุํ ยุตฺตฏฺฐาเนฯ สเกติ อตฺตโน สนฺตเกฯ เปตฺติเก วิสเยติ ปิติโต อาคตวิสเยฯ จรตนฺติ จรนฺตานํฯ ‘‘จรนฺต’’นฺติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ น ลจฺฉตีติ น ลภิสฺสติ น ปสฺสิสฺสติฯ มาโรติ เทวปุตฺตมาโรปิ, มจฺจุมาโรปิ, กิเลสมาโรปิฯ โอตารนฺติ รนฺธํ ฉิทฺทํ วิวรํฯ อยํ ปนตฺโถ เลฑฺฑุฏฺฐานโต นิกฺขมฺม โตรเณ นิสีทิตฺวา พาลาตปํ ตปนฺตํ ลาปํ สกุณํ คเหตฺวาฯ ปกฺขนฺทเสนสกุณวตฺถุนา ทีเปตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ ลาปํ สกุณํ สหสา อชฺฌปฺปตฺตา อคฺคเหสิฯ อถ โข, ภิกฺขเว, ลาโป สกุโณ สกุณคฺฆิยา หริยมาโน เอวํ ปริเทวสิ ‘มยเมวมฺห อลกฺขิกา, มยํ อปฺปปุญฺญา, เย มยํ อโคจเร จริมฺห ปรวิสเย, สเจชฺช มยํ โคจเร จเรยฺยาม สเก เปตฺติเก วิสเย, น มฺยายํ สกุณคฺฆิ อลํ อภวิสฺส ยทิทํ ยุทฺธายา’ติฯ

โก ปน เต ลาป โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโยติ? ยทิทํ นงฺคลกฏฺฐกรณํ เลฑฺฑุฏฺฐานนฺติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ สเก พเล อปตฺถทฺธา สเก พเล อสํวทมานา ลาปํ สกุณํ ปมุญฺจิ คจฺฉ โข ตฺวํ ลาป, ตตฺรปิ คนฺตฺวา น โมกฺขสีติฯ

อถ โข , ภิกฺขเว, ลาโป สกุโณ นงฺคลกฏฺฐกรณํ เลฑฺฑุฏฺฐานํ คนฺตฺวา มหนฺตํ เลฑฺฑุํ อภิรุหิตฺวา สกุณคฺฆิํ วทมาโน อฏฺฐาสิ ‘‘เอหิ โข ทานิ เม สกุณคฺฆิ, เอหิ โข ทานิ เม สกุณคฺฆี’’ติฯ อถ โข สา, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ สเก พเล อปตฺถทฺธา สเก พเล อสํวทมานา อุโภ ปกฺเข สนฺนยฺห ลาปํ สกุณํ สหสา อชฺฌปฺปตฺตาฯ ยทา โข, ภิกฺขเว, อญฺญาสิ ลาโป สกุโณ พหุอาคตา โข มฺยายํ สกุณคฺฆีติ, อถ โข ตสฺเสว เลฑฺฑุสฺส อนฺตรํ ปจฺจุปาทิฯ อถ โข, ภิกฺขเว, สกุณคฺฆิ ตตฺเถว อุรํ ปจฺจตาเฬสิฯ เอวญฺหิ ตํ, ภิกฺขเว, โหติ โย อโคจเร จรติ ปรวิสเยฯ

ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, มา อโคจเร จริตฺถ ปรวิสเย, อโคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ ปรวิสเย ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํฯ โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย, ยทิทํ ปญฺจ กามคุณาฯ กตเม ปญฺจ? จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียาฯ อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโยฯ

โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ…เป.… น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํฯ โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย, ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานาฯ กตเม จตฺตาโร? อิธ ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโยติ (สํ. นิ. 5.371)ฯ

กุสลานนฺติ อนวชฺชลกฺขณานํฯ สมาทานเหตูติ สมาทาย วตฺตนเหตุฯ เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ เอวํ อิทํ โลกิยโลกุตฺตรํ ปุญฺญผลํ วฑฺฒติ, ปุญฺญผลนฺติ จ อุปรูปริ ปุญฺญมฺปิ ปุญฺญวิปาโกปิ เวทิตพฺโพฯ

ทฬฺหเนมิจกฺกวตฺติราชกถาวณฺณนา

[81] ตตฺถ ทุวิธํ กุสลํ วฏฺฏคามี จ วิวฏฺฏคามี จฯ ตตฺถ วฏฺฏคามิกุสลํ นาม มาตาปิตูนํ ปุตฺตธีตาสุ ปุตฺตธีตานญฺจ มาตาปิตูสุ สิเนหวเสน มุทุมทฺทวจิตฺตํฯ วิวฏฺฏคามิกุสลํ นาม ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทิเภทา สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมาฯ เตสุ วฏฺฏคามิปุญฺญสฺส ปริโยสานํ มนุสฺสโลเก จกฺกวตฺติสิรีวิภโวฯ วิวฏฺฏคามิกุสลสฺส มคฺคผลนิพฺพานสมฺปตฺติฯ ตตฺถ วิวฏฺฏคามิกุสลสฺส วิปากํ สุตฺตปริโยสาเน ทสฺเสสฺสติฯ

อิธ ปน วฏฺฏคามิกุสลสฺส วิปากทสฺสนตฺถํ, ภิกฺขเว, ยทา ปุตฺตธีตโร มาตาปิตูนํ โอวาเท น อฏฺฐํสุ, ตทา อายุนาปิ วณฺเณนาปิ อิสฺสริเยนาปิ ปริหายิํสุฯ ยทา ปน อฏฺฐํสุ, ตทา วฑฺฒิํสูติ วตฺวา วฏฺฏคามิกุสลานุสนฺธิวเสน ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว’’ติ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ จกฺกวตฺตีติอาทีนิ มหาปทาเน (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.33) วิตฺถาริตาเนวฯ

[82] โอสกฺกิตนฺติ อีสกมฺปิ อวสกฺกิตํฯ ฐานา จุตนฺติ สพฺพโส ฐานา อปคตํฯ ตํ กิร จกฺกรตนํ อนฺเตปุรทฺวาเร อกฺขาหตํ วิย เวหาสํ อฏฺฐาสิฯ อถสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ทฺเว ขทิรตฺถมฺเภ นิขณิตฺวา จกฺกรตนมตฺถเก เนมิอภิมุขํ เอกํ สุตฺตกํ พนฺธิํสุฯ อโธภาเคปิ เนมิอภิมุขํ เอกํ พนฺธิํสุฯ เตสุ อุปริมสุตฺตโต อปฺปมตฺตกมฺปิ โอคตํ จกฺกรตนํ โอสกฺกิตํ นาม โหติ, เหฏฺฐา สุตฺตสฺส ฐานํ อุปริมโกฏิยา อติกฺกนฺตคตํ ฐานา จุตํ นาม โหติ, ตเทตํ อติพลวโทเส สติ เอวํ โหติฯ สุตฺตมตฺตมฺปิ เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตํ วา ภฏฺฐํ ฐานา จุตเมว โหติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘โอสกฺกิตํ ฐานา จุต’’นฺติฯ

อถ เม อาโรเจยฺยาสีติ ตาต, ตฺวํ อชฺช อาทิํ กตฺวา ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ จกฺกรตนสฺส อุปฏฺฐานํ คจฺฉ, เอวํ คจฺฉนฺโต ยทา จกฺกรตนํ อีสกมฺปิ โอสกฺกิตํ ฐานา จุตํ ปสฺสสิ, อถ มยฺหํ อาจิกฺเขยฺยาสิฯ ชีวิตญฺหิ เม ตว หตฺเถ นิกฺขิตฺตนฺติฯ อทฺทสาติ อปฺปมตฺโต ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต เอกทิวสํ อทฺทสฯ