โส เทสนากุสลตาย ตโต ตจสารสมฺปตฺติโต มม สาสนํ อุตฺตริตรญฺเจว ปณีตตรญฺจ, ตํ ตุวํ กทา ชานิสฺสสีติ อตฺตโนเทสนาย วิเสสภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิติ โข นิคฺโรธา’’ติ เทสนํ อารภิ ฯ เต ปริพฺพาชกาติ เต ตสฺส ปริวารา ติํสสตสงฺขฺยา ปริพฺพาชกาฯ เอตฺถ มยํ อนสฺสามาติ เอตฺถ อเจลกปาฬิอาทีสุ, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อมฺหากํ อเจลกปาฬิมตฺตมฺปิ นตฺถิ , กุโต ปริสุทฺธปาฬิฯ อมฺหากํ ปริสุทฺธปาฬิมตฺตมฺปิ นตฺถิ, กุโต จาตุยามสํวราทีนิฯ จาตุยามสํวโรปิ นตฺถิ, กุโต อรญฺญวาสาทีนิฯ อรญฺญวาโสปิ นตฺถิ, กุโต นีวรณปฺปหานาทีนิฯ นีวรณปฺปหานมฺปิ นตฺถิ, กุโต พฺรหฺมวิหาราทีนิฯ พฺรหฺมวิหารมตฺตมฺปิ นตฺถิ, กุโต ปุพฺเพนิวาสาทีนิฯ ปุพฺเพนิวาสญาณมตฺตมฺปิ นตฺถิ, กุโต อมฺหากํ ทิพฺพจกฺขุฯ เอตฺถ มยํ สอาจริยกา นฏฺฐา’’ติฯ อิโต ภิยฺโย อุตฺตริตรนฺติ อิโต ทิพฺพจกฺขุญาณาธิคมโต ภิยฺโย อญฺญํ อุตฺตริตรํ วิเสสาธิคมํ มยํ สุติวเสนาปิ น ชานามาติ วทนฺติฯ

นิคฺโรธสฺสปชฺฌายนวณฺณนา

[75] อถ นิคฺโรธํ ปริพฺพาชกนฺติ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘อิเม ปริพฺพาชกา อิทานิ ภควโต ภาสิตํ สุสฺสูสนฺติ, อิมินา จ นิคฺโรเธน ภควโต ปรมฺมุขา กกฺขฬํ ทุราสทวจนํ วุตฺตํ, อิทานิ อยมฺปิ โสตุกาโม ชาโต, กาโล ทานิ เม อิมสฺส มานทฺธชํ นิปาเตตฺวา ภควโต สาสนํ อุกฺขิปิตุ’’นฺติฯ อถ นิคฺโรธํ ปริพฺพาชกํ เอตทโวจฯ อปรมฺปิสฺส อโหสิ ‘‘อยํ มยิ อกเถนฺเต สตฺถารํ น ขมาเปสฺสติ, ตทสฺส อนาคเต อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺติสฺสติ, มยา ปน กถิเต ขมาเปสฺสติ, ตทสฺส ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติฯ อถ นิคฺโรธํ ปริพฺพาชกํ เอตทโวจฯ อปริสาวจรํ ปน นํ กโรถาติ เอตฺถ ปนาติ นิปาโต, อถ นํ อปริสาวจรํ กโรถาติ อตฺโถฯ ‘‘อปริสาวจเรต’’นฺติปิ ปาโฐ, อปริสาวจรํ วา เอตํ กโรถ, โคกาณาทีนํ วา อญฺญตรนฺติ อตฺโถฯ

โคกาณนฺติ เอตฺถาปิ โคกาณํ ปริยนฺตจารินิํ วิย กโรถาติ อตฺโถฯ ตุณฺหีภูโตติ ตุณฺหีภาวํ อุปคโตฯ มงฺกุภูโตติ นิตฺเตชตํ อาปนฺโนฯ ปตฺตกฺขนฺโธติ โอนตคีโวฯ อโธมุโขติ เหฏฺฐามุโขฯ

[76] พุทฺโธ โส ภควา โพธายาติ สยํ พุทฺโธ สตฺตานมฺปิ จตุสจฺจโพธตฺถาย ธมฺมํ เทเสติฯ ทนฺโตติ จกฺขุโตปิ ทนฺโต…เป.… มนโตปิ ทนฺโตฯ ทมถายาติ อญฺเญสมฺปิ ทมนตฺถาย เอว, น วาทตฺถายฯ สนฺโตติ ราคสนฺตตาย สนฺโต, โทสโมหสนฺตตาย สพฺพ อกุสลสพฺพาภิสงฺขารสนฺตตาย สนฺโตฯ สมถายาติ มหาชนสฺส ราคาทิสมนตฺถาย ธมฺมํ เทเสติฯ ติณฺโณติ จตฺตาโร โอเฆ ติณฺโณฯ ตรณายาติ มหาชนสฺส โอฆนิตฺถรณตฺถายฯ ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ ปรินิพฺพานายาติ มหาชนสฺสาปิ สพฺพกิเลสปรินิพฺพานตฺถาย ธมฺมํ เทเสติฯ

พฺรหฺมจริยปริโยสานาทิวณฺณนา

[77] อจฺจโยติอาทีนิ สามญฺญผเล (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.250) วุตฺตานิฯ อุชุชาติโกติ กายวงฺกาทิวิรหิโต อุชุสภาโวฯ อหมนุสาสามีติ อหํ ตาทิสํ ปุคฺคลํ อนุสาสามิ, ธมฺมํ อสฺส เทเสมิฯ สตฺตาหนฺติ สตฺตทิวสานิ, อิทํ สพฺพมฺปิ ภควา ทนฺธปญฺญํ ปุคฺคลํ สนฺธายาห อสโฐ ปน อมายาวี อุชุชาติโก ตํมุหุตฺเตเนว อรหตฺตํ ปตฺตุํ สกฺขิสฺสติฯ อิติ ภควา ‘‘อสฐ’’นฺติอาทิวจเนน สโฐ หิ วงฺกวงฺโก, มยาปิ น สกฺกา อนุสาสิตุนฺติ ทีเปนฺโต ปริพฺพาชกํ ปาเทสุ คเหตฺวา มหาเมรุปาทตเล วิย ขิปิตฺถฯ กสฺมา? อยญฺหิ อติสโฐ, กุฏิลจิตฺโต สตฺถริ เอวํ กเถนฺเตปิ พุทฺธธมฺมสงฺเฆสุ นาธิมุจฺจติ, อธิมุจฺจนตฺถาย โสตํ น โอทหติ, โกหญฺเญ ฐิโต สตฺถารํ ขมาเปติฯ ตสฺมา ภควา ตสฺสชฺฌาสยํ วิทิตฺวา ‘‘เอตุ วิญฺญู ปุริโส อสโฐ’’ติอาทิมาหฯ สฐํ ปนาหํ อนุสาสิตุํ น สกฺโกมีติฯ

[78] อนฺเตวาสิกมฺยตาติ อนฺเตวาสิกมฺยตาย, อมฺเห อนฺเตวาสิเก อิจฺฉนฺโตฯ เอวมาหาติ ‘‘เอตุ วิญฺญุปุริโส’’ติอาทิมาหฯ โย เอว โว อาจริโยติ โย เอว ตุมฺหากํ ปกติยา อาจริโยฯ อุทฺเทสา โน จาเวตุกาโมติ อตฺตโน อนุสาสนิํ คาหาเปตฺวา อมฺเห อมฺหากํ อุทฺเทสโต จาเวตุกาโมฯ