เมนู

สตฺตธมฺมวณฺณนา

[357] (ญ) สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐา โหนฺตีติ เหตุนา นเยน วิปสฺสนาญาเณน สุทิฏฺฐา โหนฺติฯ กามาติ วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ, ทฺเวปิ สปริฬาหฏฺเฐน องฺคารกาสุ วิย สุทิฏฺฐา โหนฺติฯ วิเวกนินฺนนฺติ นิพฺพานนินฺนํฯ โปณํ ปพฺภารนฺติ นินฺนสฺเสตํ เววจนํฯ พฺยนฺตีภูตนฺติ นิยติภูตํฯ นิตฺตณฺหนฺติ อตฺโถฯ กุโต? สพฺพโส อาสวฏฺฐานีเยหิ ธมฺเมหิ เตภูมกธมฺเมหีติ อตฺโถฯ อิธ ภาเวตพฺพปเท มคฺโค กถิโตฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

อฏฺฐธมฺมวณฺณนา

[358] (ก) อาทิพฺรหฺมจริยิกาย ปญฺญายาติ สิกฺขตฺตยสงฺคหสฺส มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตาย ปุพฺพภาเค ตรุณสมถวิปสฺสนาปญฺญาย ฯ อฏฺฐงฺคิกสฺส วา มคฺคสฺส อาทิภูตาย สมฺมาทิฏฺฐิปญฺญายฯ ติพฺพนฺติ พลวํฯ หิโรตฺตปฺปนฺติ หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจฯ เปมนฺติ เคหสฺสิตเปมํฯ คารโวติ ครุจิตฺตภาโวฯ ครุภาวนียญฺหิ อุปนิสฺสาย วิหรโต กิเลสา นุปฺปชฺชนฺติ โอวาทานุสาสนิํ ลภติฯ ตสฺมา ตํ นิสฺสาย วิหาโร ปญฺญาปฏิลาภสฺส ปจฺจโย โหติฯ

(ฉ) อกฺขเณสุ ยสฺมา เปตา อสุรานํ อาวาหนํ คจฺฉนฺติ, วิวาหนํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา เปตฺติวิสเยเนว อสุรกาโย คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

(ช) อปฺปิจฺฉสฺสาติ เอตฺถ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ, อธิคมอปฺปิจฺโฉ, ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ, ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉติ จตฺตาโร อปฺปิจฺฉาฯ ตตฺถ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ พหุํ เทนฺเต อปฺปํ คณฺหาติ, อปฺปํ เทนฺเต อปฺปตรํ วา คณฺหาติ, น วา คณฺหาติ, น อนวเสสคาหี โหติฯ อธิคมอปฺปิจฺโฉ มชฺฌนฺติกตฺเถโร วิย อตฺตโน อธิคมํ อญฺเญสํ ชานิตุํ น เทติฯ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ เตปิฏโกปิ สมาโน น พหุสฺสุตภาวํ ชานาเปตุกาโม โหติ สาเกตติสฺสตฺเถโร วิยฯ ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคปริหรณภาวํ อญฺเญสํ ชานิตุํ น เทติ ทฺเวภาติกตฺเถเรสุ เชฏฺฐกตฺเถโร วิยฯ วตฺถุ วิสุทฺธิมคฺเค กถิตํฯ

อยํ ธมฺโมติ เอวํ สนฺตคุณนิคูหเนน จ ปจฺจยปฏิคฺคหเณ มตฺตญฺญุตาย จ อปฺปิจฺฉสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ นวโลกุตฺตรธมฺโม สมฺปชฺชติ, โน มหิจฺฉสฺสฯ เอวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ

สนฺตุฏฺฐสฺสาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ตีหิ สนฺโตเสหิ สนฺตุฏฺฐสฺสฯ ปวิวิตฺตสฺสาติ กายจิตฺตอุปธิวิเวเกหิ วิวิตฺตสฺสฯ ตตฺถ กายวิเวโก นาม คณสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา อฏฺฐอารมฺภวตฺถุวเสน เอกีภาโวฯ เอกีภาวมตฺเตน ปน กมฺมํ น นิปฺผชฺชตีติ กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, อยํ จิตฺตวิเวโก นามฯ สมาปตฺติมตฺเตเนว กมฺมํ น นิปฺผชฺชตีติ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยํ อุปธิวิเวโก นามฯ เตนาห ภควา – ‘‘กายวิเวโก จ วิเวกฏฺฐกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํฯ จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํฯ อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตาน’’นฺติ (มหานิ. 49)ฯ

สงฺคณิการามสฺสาติ คณสงฺคณิกาย เจว กิเลสสงฺคณิกาย จ รตสฺสฯ อารทฺธวีริยสฺสาติ กายิกเจตสิกวีริยวเสน อารทฺธวีริยสฺสฯ อุปฏฺฐิตสติสฺสาติ จตุสติปฏฺฐานวเสน อุปฏฺฐิตสติสฺสฯ สมาหิตสฺสาติ เอกคฺคจิตฺตสฺสฯ ปญฺญวโตติ กมฺมสฺสกตปญฺญาย ปญฺญวโตฯ นิปฺปปญฺจสฺสาติ วิคตมานตณฺหาทิฏฺฐิปปญฺจสฺสฯ

อิธ ภาเวตพฺพปเท มคฺโค กถิโตฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

นวธมฺมวณฺณนา

[359] (ข) สีลวิสุทฺธีติ วิสุทฺธิํ ปาเปตุํ สมตฺถํ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคนฺติ ปริสุทฺธภาวสฺส ปธานงฺคํฯ จิตฺตวิสุทฺธีติ วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานภูตา อฏฺฐ ปคุณสมาปตฺติโยฯ ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ สปจฺจยนามรูปทสฺสนํฯ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธีติ ปจฺจยาการญาณํฯ อทฺธตฺตเยปิ หิ ปจฺจยวเสเนว ธมฺมา ปวตฺตนฺตีติ ปสฺสโต กงฺขํ วิตรติฯ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ โอภาสาทโย น มคฺโค, วีถิปฺปฏิปนฺนํ อุทยพฺพยญาณํ มคฺโคติ เอวํ มคฺคามคฺเค ญาณํฯ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ รถวินีเต วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา กถิตา, อิธ ตรุณวิปสฺสนาฯ ญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ รถวินีเต มคฺโค กถิโต, อิธ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาฯ เอตา ปน สตฺตปิ วิสุทฺธิโย วิตฺถาเรน วิสุทฺธิมคฺเค กถิตาฯ ปญฺญาติ อรหตฺตผลปญฺญาฯ วิมุตฺติปิ อรหตฺตผลวิมุตฺติเยวฯ

(ฉ) ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตนฺติ จกฺขาทิธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ จกฺขุสมฺผสฺสาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจาติ จกฺขุสมฺผสฺสาทินานตฺตํ ปฏิจฺจ เวทนานานตฺตนฺติ จกฺขุสมฺผสฺสชาทิเวทนานานตฺตํฯ สญฺญานานตฺตํ ปฏิจฺจาติ กามสญฺญาทินานตฺตํ ปฏิจฺจฯ สงฺกปฺปนานตฺตนฺติ กามสงฺกปฺปาทินานตฺตํฯ สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตนฺติ สงฺกปฺปนานตฺตตาย รูเป ฉนฺโท สทฺเท ฉนฺโทติ เอวํ ฉนฺทนานตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ปริฬาหนานตฺตนฺติ ฉนฺทนานตฺตตาย รูปปริฬาโห สทฺทปริฬาโหติ เอวํ ปริฬาหนานตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ปริเยสนานานตฺตนฺติ ปริฬาหนานตฺตตาย รูปปริเยสนาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ลาภนานตฺตนฺติ ปริเยสนานานตฺตตาย รูปปฏิลาภาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ

(ช) สญฺญาสุ มรณสญฺญาติ มรณานุปสฺสนาญาเณ สญฺญาฯ อาหาเรปฏิกูลสญฺญาติ อาหารํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนสญฺญาฯ สพฺพโลเกอนภิรติสญฺญาติ สพฺพสฺมิํ วฏฺเฏ อุกฺกณฺฐนฺตสฺส อุปฺปนฺนสญฺญาฯ เสสา เหฏฺฐา กถิตา เอวฯ อิธ พหุการปเท มคฺโค กถิโตฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

ทสธมฺมวณฺณนา

[360] (ฌ) นิชฺชรวตฺถูนีติ นิชฺชรการณานิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหตีติ อยํ เหฏฺฐา วิปสฺสนายปิ นิชฺชิณฺณา เอว ปหีนาฯ กสฺมา ปุน คหิตาติ อสมุจฺฉินฺนตฺตาฯ วิปสฺสนาย หิ กิญฺจาปิ ชิณฺณา, น ปน สมุจฺฉินฺนา, มคฺโค ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ สมุจฺฉินฺทติ, น ปุน วุฏฺฐาตุํ เทติฯ ตสฺมา ปุน คหิตาฯ เอวํ สพฺพปเทสุ นโย เนตพฺโพฯ

เอตฺถ จ สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยา จตุสฏฺฐิ ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ