อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ มชฺฌิมกาโย วิย ฯ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ สีสํ วิยฯ อิติ อายสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโร ปญฺจงฺคิกํ สมฺมาสมาธิํ องฺคปจฺจงฺคสมฺปนฺนํ ปุริสํ กตฺวา ทสฺเสสิฯ

(ช) อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจ วาติอาทีสุ อรหตฺตผลสมาธิ อธิปฺเปโตฯ โส หิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโขฯ ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายติํ สุขวิปาโกฯ

กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโยฯ กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ อภาวา นิรามิโสฯ พุทฺธาทีหิ มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโตฯ องฺคสนฺตตาย อารมฺมณสนฺตตาย สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโตฯ อตปฺปนียฏฺเฐน ปณีโตฯ กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺธตฺตา กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวํ วา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ หิ อิทํ อตฺถโต เอกํฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลเสน วา อรหตา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธฯ เอโกทิภาเวน อธิคตตฺตา เอโกทิภาวเมว วา อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโตฯ อปฺปคุณสาสวสมาธิ วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน จิตฺเตน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา อนธิคตตฺตา นสสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโตฯ ตญฺจ สมาธิํ สมาปชฺชนฺโต ตโต วา วุฏฺฐหนฺโต สติเวปุลฺลปตฺตตฺตาฯ สโตว สมาปชฺชติ สโต วุฏฺฐหติฯ ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน วา สโต สมาปชฺชติ สโต วุฏฺฐหติฯ ตสฺมา ยเทตฺถ ‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติญฺจ สุขวิปาโก’’ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมานสฺส ปจฺจตฺตํเยว อปรปฺปจฺจยํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เอกมงฺคํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เอวมิเมหิ ปญฺจหิ ปจฺจเวกฺขณญาเณหิ อยํ สมาธิ ‘‘ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธี’’ติ วุตฺโตฯ

อิมสฺมิํ วาเร วิเสสภาคิยปเท มคฺโค กถิโตฯ สจฺฉิกาตพฺพปเท ผลํฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

ฉธมฺมวณฺณนา

[356] ฉกฺเกสุ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวฯ ทุปฺปฏิวิชฺฌปเท ปเนตฺถ มคฺโค กถิโตฯ เสสํ ปุริมสทิสํฯ

สตฺตธมฺมวณฺณนา

[357] (ญ) สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐา โหนฺตีติ เหตุนา นเยน วิปสฺสนาญาเณน สุทิฏฺฐา โหนฺติฯ กามาติ วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ, ทฺเวปิ สปริฬาหฏฺเฐน องฺคารกาสุ วิย สุทิฏฺฐา โหนฺติฯ วิเวกนินฺนนฺติ นิพฺพานนินฺนํฯ โปณํ ปพฺภารนฺติ นินฺนสฺเสตํ เววจนํฯ พฺยนฺตีภูตนฺติ นิยติภูตํฯ นิตฺตณฺหนฺติ อตฺโถฯ กุโต? สพฺพโส อาสวฏฺฐานีเยหิ ธมฺเมหิ เตภูมกธมฺเมหีติ อตฺโถฯ อิธ ภาเวตพฺพปเท มคฺโค กถิโตฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

อฏฺฐธมฺมวณฺณนา

[358] (ก) อาทิพฺรหฺมจริยิกาย ปญฺญายาติ สิกฺขตฺตยสงฺคหสฺส มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตาย ปุพฺพภาเค ตรุณสมถวิปสฺสนาปญฺญาย ฯ อฏฺฐงฺคิกสฺส วา มคฺคสฺส อาทิภูตาย สมฺมาทิฏฺฐิปญฺญายฯ ติพฺพนฺติ พลวํฯ หิโรตฺตปฺปนฺติ หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจฯ เปมนฺติ เคหสฺสิตเปมํฯ คารโวติ ครุจิตฺตภาโวฯ ครุภาวนียญฺหิ อุปนิสฺสาย วิหรโต กิเลสา นุปฺปชฺชนฺติ โอวาทานุสาสนิํ ลภติฯ ตสฺมา ตํ นิสฺสาย วิหาโร ปญฺญาปฏิลาภสฺส ปจฺจโย โหติฯ

(ฉ) อกฺขเณสุ ยสฺมา เปตา อสุรานํ อาวาหนํ คจฺฉนฺติ, วิวาหนํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา เปตฺติวิสเยเนว อสุรกาโย คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

(ช) อปฺปิจฺฉสฺสาติ เอตฺถ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ, อธิคมอปฺปิจฺโฉ, ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ, ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉติ จตฺตาโร อปฺปิจฺฉาฯ ตตฺถ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ พหุํ เทนฺเต อปฺปํ คณฺหาติ, อปฺปํ เทนฺเต อปฺปตรํ วา คณฺหาติ, น วา คณฺหาติ, น อนวเสสคาหี โหติฯ อธิคมอปฺปิจฺโฉ มชฺฌนฺติกตฺเถโร วิย อตฺตโน อธิคมํ อญฺเญสํ ชานิตุํ น เทติฯ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ เตปิฏโกปิ สมาโน น พหุสฺสุตภาวํ ชานาเปตุกาโม โหติ สาเกตติสฺสตฺเถโร วิยฯ ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคปริหรณภาวํ อญฺเญสํ ชานิตุํ น เทติ ทฺเวภาติกตฺเถเรสุ เชฏฺฐกตฺเถโร วิยฯ วตฺถุ วิสุทฺธิมคฺเค กถิตํฯ