เยน หิ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน กุสลํ กตํ โหติ, ตเทว กุสลํ ตํ ปุริสํ ปติรูปเทเส อุปเนติ, สปฺปุริเส ภชาเปสิ ฯ โส เอว จ ปุคฺคโล อตฺตานํ สมฺมา ฐเปติฯ จตูสุ อาหาเรสุ ปฐโม โลกิโยวฯ เสสา ปน ตโย สงฺคีติสุตฺเต โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาฯ อิธ ปุพฺพภาเค โลกิยาฯ

(จ) กามโยควิสํโยคาทโย อนาคามิมคฺคาทิวเสน เวทิตพฺพาฯ

(ฉ) หานภาคิยาทีสุ ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี กามสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคิโย สมาธิฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ ฐิติภาคิโย สมาธิฯ วิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคิโย สมาธิฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสญฺหิโต นิพฺเพธภาคิโย สมาธีติ อิมินา นเยน สพฺพสมาปตฺติโย วิตฺถาเรตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วิสุทฺธิมคฺเค ปนสฺส วินิจฺฉยกถา กถิตาวฯ

อิมสฺมิมฺปิ วาเร อภิญฺญาทีนิ เอกกสทิสาเนวฯ อภิญฺญาปเท ปเนตฺถ มคฺโค กถิโตฯ สจฺฉิกาตพฺพปเท ผลํฯ

จตฺตาโรธมฺมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจธมฺมวณฺณนา

[355] (ข) ปีติผรณตาทีสุ ปีติํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา นามฯ สุขํ ผรมานํ อุปฺปชฺชตีติ ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา สุขผรณตา นามฯ ปเรสํ เจโต ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ เจโตปริยปญฺญา เจโตผรณตา นามฯ อาโลกผรเณ อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุปญฺญา อาโลกผรณตา นามฯ ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา, ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา สุขผรณตาฯ ปรจิตฺเต ปญฺญา เจโตผรณตา, ทิพฺพจกฺขุ อาโลกผรณตาฯ ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐิตสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺต’’นฺติ (วิภ. 804)ฯ

ตตฺถ ปีติผรณตา สุขผรณตา ทฺเว ปาทา วิยฯ เจโตผรณตา อาโลกผรณตา ทฺเว หตฺถา วิยฯ

อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ มชฺฌิมกาโย วิย ฯ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ สีสํ วิยฯ อิติ อายสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโร ปญฺจงฺคิกํ สมฺมาสมาธิํ องฺคปจฺจงฺคสมฺปนฺนํ ปุริสํ กตฺวา ทสฺเสสิฯ

(ช) อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจ วาติอาทีสุ อรหตฺตผลสมาธิ อธิปฺเปโตฯ โส หิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโขฯ ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายติํ สุขวิปาโกฯ

กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโยฯ กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ อภาวา นิรามิโสฯ พุทฺธาทีหิ มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโตฯ องฺคสนฺตตาย อารมฺมณสนฺตตาย สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโตฯ อตปฺปนียฏฺเฐน ปณีโตฯ กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺธตฺตา กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวํ วา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ หิ อิทํ อตฺถโต เอกํฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลเสน วา อรหตา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธฯ เอโกทิภาเวน อธิคตตฺตา เอโกทิภาวเมว วา อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโตฯ อปฺปคุณสาสวสมาธิ วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน จิตฺเตน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา อนธิคตตฺตา นสสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโตฯ ตญฺจ สมาธิํ สมาปชฺชนฺโต ตโต วา วุฏฺฐหนฺโต สติเวปุลฺลปตฺตตฺตาฯ สโตว สมาปชฺชติ สโต วุฏฺฐหติฯ ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน วา สโต สมาปชฺชติ สโต วุฏฺฐหติฯ ตสฺมา ยเทตฺถ ‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติญฺจ สุขวิปาโก’’ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมานสฺส ปจฺจตฺตํเยว อปรปฺปจฺจยํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เอกมงฺคํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เอวมิเมหิ ปญฺจหิ ปจฺจเวกฺขณญาเณหิ อยํ สมาธิ ‘‘ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธี’’ติ วุตฺโตฯ

อิมสฺมิํ วาเร วิเสสภาคิยปเท มคฺโค กถิโตฯ สจฺฉิกาตพฺพปเท ผลํฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

ฉธมฺมวณฺณนา

[356] ฉกฺเกสุ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวฯ ทุปฺปฏิวิชฺฌปเท ปเนตฺถ มคฺโค กถิโตฯ เสสํ ปุริมสทิสํฯ