ตโยธมฺมวณฺณนา

[353] (ฉ) กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมนฺติ เอตฺถ เนกฺขมฺมนฺติ อนาคามิมคฺโค อธิปฺเปโตฯ โส หิ สพฺพโส กามานํ นิสฺสรณํฯ รูปานํ นิสฺสรณํ ยทิทํ อารุปฺปนฺติ เอตฺถ อารุปฺเปปิ อรหตฺตมคฺโคฯ ปุน อุปฺปตฺตินิวารณโต สพฺพโส รูปานํ นิสฺสรณํ นามฯ นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณนฺติ อิธ อรหตฺตผลํ นิโรโธติ อธิปฺเปตํฯ อรหตฺตผเลน หิ นิพฺพาเน ทิฏฺเฐ ปุน อายติํ สพฺพสงฺขารา น โหนฺตีติ อรหตฺตํ สงฺขตนิโรธสฺส ปจฺจยตฺตา นิโรโธติ วุตฺตํฯ

(ช) อตีตํเส ญาณนฺติ อตีตํสารมฺมณํ ญาณํ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ

อิมสฺมิมฺปิ วาเร อภิญฺญาทโย เอกกสทิสาวฯ ทุปฺปฏิวิชฺฌปเท ปน มคฺโค กถิโต, สจฺฉิกาตพฺเพ ผลํฯ

ตโยธมฺมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตฺตาโรธมฺมวณฺณนา

[354] (ก) จตฺตาริ จกฺกานีติ เอตฺถ จกฺกํ นาม ทารุจกฺกํ, รตนจกฺกํ, ธมฺมจกฺกํ, อิริยาปถจกฺกํ, สมฺปตฺติจกฺกนฺติ ปญฺจวิธํฯ ตตฺถ ‘‘ยํ ปนิทํ สมฺม, รถการ, จกฺกํ ฉหิ มาเสหิ นิฏฺฐิตํ, ฉารตฺตูเนหี’’ติ (อ. นิ. 3.15) อิทํ ทารุจกฺกํฯ ‘‘ปิตรา ปวตฺติตํ จกฺกํ อนุปฺปวตฺเตตี’’ติ (อ. นิ. 5.132) อิทํ รตนจกฺกํฯ ‘‘ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ (ม. นิ. 2.399) อิทํ ธมฺมจกฺกํฯ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ (สํ. นิ. 1.29) อิทํ อิริยาปถจกฺกํฯ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ ปวตฺตตี’’ติ (อ. นิ. 4.31) อิทํ สมฺปตฺติจกฺกํฯ อิธาปิ เอตเทว อธิปฺเปตํฯ

ปติรูปเทสวาโสติ ยตฺถ จตสฺโส ปริสา สนฺทิสฺสนฺติ, เอวรูเป อนุจฺฉวิเก เทเส วาโสฯ สปฺปุริสูปนิสฺสโยติ พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํ อวสฺสยนํ เสวนํ ภชนํฯ อตฺตสมฺมาปณิธีติ อตฺตโน สมฺมา ฐปนํ, สเจ ปน ปุพฺเพ อสฺสทฺธาทีหิ สมนฺนาคโต โหติ, ตานิ ปหาย สทฺธาทีสุ ปติฏฺฐาปนํฯ ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตาติ ปุพฺเพ อุปจิตกุสลตาฯ อิทเมเวตฺถ ปมาณํฯ

เยน หิ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน กุสลํ กตํ โหติ, ตเทว กุสลํ ตํ ปุริสํ ปติรูปเทเส อุปเนติ, สปฺปุริเส ภชาเปสิ ฯ โส เอว จ ปุคฺคโล อตฺตานํ สมฺมา ฐเปติฯ จตูสุ อาหาเรสุ ปฐโม โลกิโยวฯ เสสา ปน ตโย สงฺคีติสุตฺเต โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาฯ อิธ ปุพฺพภาเค โลกิยาฯ

(จ) กามโยควิสํโยคาทโย อนาคามิมคฺคาทิวเสน เวทิตพฺพาฯ

(ฉ) หานภาคิยาทีสุ ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี กามสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคิโย สมาธิฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ ฐิติภาคิโย สมาธิฯ วิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิเสสภาคิโย สมาธิฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสญฺหิโต นิพฺเพธภาคิโย สมาธีติ อิมินา นเยน สพฺพสมาปตฺติโย วิตฺถาเรตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วิสุทฺธิมคฺเค ปนสฺส วินิจฺฉยกถา กถิตาวฯ

อิมสฺมิมฺปิ วาเร อภิญฺญาทีนิ เอกกสทิสาเนวฯ อภิญฺญาปเท ปเนตฺถ มคฺโค กถิโตฯ สจฺฉิกาตพฺพปเท ผลํฯ

จตฺตาโรธมฺมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจธมฺมวณฺณนา

[355] (ข) ปีติผรณตาทีสุ ปีติํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา นามฯ สุขํ ผรมานํ อุปฺปชฺชตีติ ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา สุขผรณตา นามฯ ปเรสํ เจโต ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ เจโตปริยปญฺญา เจโตผรณตา นามฯ อาโลกผรเณ อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุปญฺญา อาโลกผรณตา นามฯ ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา, ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา สุขผรณตาฯ ปรจิตฺเต ปญฺญา เจโตผรณตา, ทิพฺพจกฺขุ อาโลกผรณตาฯ ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐิตสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺต’’นฺติ (วิภ. 804)ฯ

ตตฺถ ปีติผรณตา สุขผรณตา ทฺเว ปาทา วิยฯ เจโตผรณตา อาโลกผรณตา ทฺเว หตฺถา วิยฯ