11. ทสุตฺตรสุตฺตวณฺณนา

[350] เอวํ เม สุตนฺติ ทสุตฺตรสุตฺตํฯ ตตฺรายํ อปุพฺพปทวณฺณนา – อาวุโส ภิกฺขเวติ สาวกานํ อาลปนเมตํฯ พุทฺธา หิ ปริสํ อามนฺตยมานา ‘ภิกฺขเว’ติ วทนฺติฯ สาวกา สตฺถารํ อุจฺจฏฺฐาเน ฐเปสฺสามาติ สตฺถุ อาลปเนน อนาลปิตฺวา อาวุโสติ อาลปนฺติฯ เต ภิกฺขูติ เต ธมฺมเสนาปติํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ภิกฺขูฯ เก ปน เต ภิกฺขูติ? อนิพทฺธวาสา ทิสาคมนียา ภิกฺขูฯ พุทฺธกาเล ทฺเว วาเร ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ – อุปกฏฺฐวสฺสูปนายิกกาเล จ ปวารณกาเล จฯ อุปกฏฺฐวสฺสูปนายิกาย ทสปิ วีสติปิ ติํสมฺปิ จตฺตาลีสมฺปิ ปญฺญาสมฺปิ ภิกฺขู วคฺคา วคฺคา กมฺมฏฺฐานตฺถาย อาคจฺฉนฺติฯ ภควา เตหิ สทฺธิํ สมฺโมทิตฺวา กสฺมา, ภิกฺขเว, อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย วิจรถาติ ปุจฺฉติฯ อถ เต ‘‘ภควา กมฺมฏฺฐานตฺถํ อาคตมฺห, กมฺมฏฺฐานํ โน เทถา’’ติ ยาจนฺติฯ

สตฺถา เตสํ จริยวเสน ราคจริตสฺส อสุภกมฺมฏฺฐานํ เทติฯ โทสจริตสฺส เมตฺตากมฺมฏฺฐานํ, โมหจริตสฺส อุทฺเทโส ปริปุจฺฉา – ‘กาเลน ธมฺมสฺสวนํ, กาเลน ธมฺมสากจฺฉา, อิทํ ตุยฺหํ สปฺปาย’นฺติ อาจิกฺขติฯ วิตกฺกจริตสฺส อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ เทติฯ สทฺธาจริตสฺส ปสาทนียสุตฺตนฺเต พุทฺธสุโพธิํ ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติญฺจ ปกาเสติฯ ญาณจริตสฺส อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺเต คมฺภีเร สุตฺตนฺเต กเถติฯ เต กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สเจ สปฺปายํ โหติ, ตตฺเถว วสนฺติฯ โน เจ โหติ, สปฺปายํ เสนาสนํ ปุจฺฉิตฺวา คจฺฉนฺติฯ เต ตตฺถ วสนฺตา เตมาสิกํ ปฏิปทํ คเหตฺวา ฆเฏตฺวา วายมนฺตา โสตาปนฺนาปิ โหนฺติ สกทาคามิโนปิ อนาคามิโนปิ อรหนฺโตปิฯ

ตโต วุตฺถวสฺสา ปวาเรตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภควา อหํ ตุมฺหากํ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต…เป.… อหํ อคฺคผลํ อรหตฺต’’นฺติ ปฏิลทฺธคุณํ อาโรเจนฺติฯ ตตฺถ อิเม ภิกฺขู อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย อาคตาฯ

เอวํ อาคนฺตฺวา คจฺฉนฺเต ปน ภิกฺขู ภควา อคฺคสาวกานํ สนฺติกํ เปเสติ, ยถาห ‘‘อปโลเกถ ปน, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน’’ติฯ ภิกฺขู จ วทนฺติ ‘‘กิํ นุ โข มยํ, ภนฺเต, อปโลเกม สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน’’ติ (สํ. นิ. 3.2)ฯ อถ เน ภควา เตสํ ทสฺสเน อุยฺโยเชสิฯ ‘‘เสวถ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน; ภชถ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนฯ ปณฺฑิตา ภิกฺขู อนุคฺคาหกา สพฺรหฺมจารีนํฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ชเนตา เอวํ สาริปุตฺโตฯ เสยฺยถาปิ ชาตสฺส อาปาเทตา เอวํ โมคฺคลฺลาโนฯ สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, โสตาปตฺติผเล วิเนติ, โมคฺคลฺลาโน อุตฺตมตฺเถ’’ติ (ม. นิ. 3.371)ฯ

ตทาปิ ภควา อิเมหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เตสํ ภิกฺขูนํ อาสยํ อุปปริกฺขนฺโต ‘‘อิเม ภิกฺขู สาวกวิเนยฺยา’’ติ อทฺทสฯ สาวกวิเนยฺยา นาม เย พุทฺธานมฺปิ ธมฺมเทสนาย พุชฺฌนฺติ สาวกานมฺปิฯ พุทฺธวิเนยฺยา ปน สาวกา โพเธตุํ น สกฺโกนฺติฯ สาวกวิเนยฺยภาวํ ปน เอเตสํ ญตฺวา กตรสฺส ภิกฺขุโน เทสนาย พุชฺฌิสฺสนฺตีติ โอโลเกนฺโต สาริปุตฺตสฺสาติ ทิสฺวา เถรสฺส สนฺติกํ เปเสสิฯ เถโร เต ภิกฺขู ปุจฺฉิ ‘‘สตฺถุ สนฺติกํ คตตฺถ อาวุโส’’ติฯ ‘‘อาม, คตมฺห สตฺถารา ปน อมฺเห ตุมฺหากํ สนฺติกํ เปสิตา’’ติฯ ตโต เถโร ‘‘อิเม ภิกฺขู มยฺหํ เทสนาย พุชฺฌิสฺสนฺติ, กีทิสี นุ โข เตสํ เทสนา วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตนฺโต ‘‘อิเม ภิกฺขู สมคฺคารามา, สามคฺคิรสสฺส ทีปิกา เนสํ เทสนา วฏฺฏตี’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา ตถารูปํ เทสนํ เทเสตุกาโม ทสุตฺตรํ ปวกฺขามีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทสธา มาติกํ ฐเปตฺวา วิภตฺโตติ ทสุตฺตโร, เอกกโต ปฏฺฐาย ยาว ทสกา คโตติปิ ทสุตฺตโร, เอเกกสฺมิํ ปพฺเพ ทส ทส ปญฺหา วิเสสิตาติปิ ทสุตฺตโร, ตํ ทสุตฺตรํฯ ปวกฺขามีติ กเถสฺสามิฯ ธมฺมนฺติ สุตฺตํฯ นิพฺพานปตฺติยาติ นิพฺพานปฏิลาภตฺถายฯ ทุกฺขสฺสนฺตกิริยายาติ สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตกรณตฺถํฯ สพฺพคนฺถปฺปโมจนนฺติ อภิชฺฌากายคนฺถาทีนํ สพฺพคนฺถานํ ปโมจนํฯ

อิติ เถโร เทสนํ อุจฺจํ กโรนฺโต ภิกฺขูนํ ตตฺถ เปมํ ชเนนฺโต เอวเมตํ อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพํ ธาเรตพฺพํ วาเจตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตีติ จตูหิ ปเทหิ วณฺณํ กเถสิ, ‘‘เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค’’ติอาทินา นเยน เตสํ เตสํ สุตฺตานํ ภควา วิยฯ

เอกธมฺมวณฺณนา

[351] (ก) ตตฺถ พหุกาโรติ พหูปกาโรฯ

(ข) ภาเวตพฺโพติ วฑฺเฒตพฺโพฯ

(ค) ปริญฺเญยฺโยติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตพฺโพฯ

(ฆ) ปหาตพฺโพติ ปหานานุปสฺสนาย ปชหิตพฺโพฯ

(ง) หานภาคิโยติ อปายคามิปริหานาย สํวตฺตนโกฯ

(จ) วิเสสภาคิโยติ วิเสสคามิวิเสสาย สํวตฺตนโกฯ

(ฉ) ทุปฺปฏิวิชฺโฌติ ทุปฺปจฺจกฺขกโรฯ

(ช) อุปฺปาเทตพฺโพติ นิปฺผาเทตพฺโพฯ

(ฌ) อภิญฺเญยฺโยติ ญาตปริญฺญาย อภิชานิตพฺโพฯ

(ญ) สจฺฉิกาตพฺโพติ ปจฺจกฺขํ กาตพฺโพฯ

เอวํ สพฺพตฺถ มาติกาสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิติ อายสฺมา สาริปุตฺโต ยถา นาม ทกฺโข เวฬุกาโร สมฺมุขีภูตํ เวฬุํ เฉตฺวา นิคฺคณฺฐิํ กตฺวา ทสธา ขณฺเฑ กตฺวา เอกเมกํ ขณฺฑํ หีรํ หีรํ กโรนฺโต ผาเลติ, เอวเมว เตสํ ภิกฺขูนํ สปฺปายํ เทสนํ อุปปริกฺขิตฺวา ทสธา มาติกํ ฐเปตฺวา เอเกกโกฏฺฐาเส เอเกกปทํ วิภชนฺโต ‘‘กตโม เอโก ธมฺโม พหุกาโร, อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ’’ติอาทินา นเยน เทสนํ วิตฺถาเรตุํ อารทฺโธฯ

ตตฺถ อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ สพฺพตฺถกํ อุปการกํ อปฺปมาทํ กเถสิฯ อยญฺหิ อปฺปมาโท นาม สีลปูรเณ, อินฺทฺริยสํวเร, โภชเน มตฺตญฺญุตาย, ชาคริยานุโยเค, สตฺตสุ สทฺธมฺเมสุ, วิปสฺสนาคพฺภํ คณฺหาปเน, อตฺถปฏิสมฺภิทาทีสุ, สีลกฺขนฺธาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺเธสุ, ฐานาฏฺฐาเนสุ, มหาวิหารสมาปตฺติยํ, อริยสจฺเจสุ, สติปฏฺฐานาทีสุ, โพธิปกฺขิเยสุ, วิปสฺสนาญาณาทีสุ อฏฺฐสุ วิชฺชาสูติ สพฺเพสุ อนวชฺชฏฺเฐน กุสเลสุ ธมฺเมสุ พหูปกาโรฯ