อสงฺเขฺยยฺยกปฺเป พุทฺเธสุ อนิพฺพตฺตนฺเตสุ ตํ ฐานํ สุญฺญํ โหตีติ อสพฺพกาลิกตฺตา น คหิตาฯ เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

[342] อกฺขเณสุ ธมฺโม จ เทสิยตีติ จตุสจฺจธมฺโม เทสิยติฯ โอปสมิโกติ กิเลสูปสมกโรฯ ปรินิพฺพานิโกติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพานาวโหฯ สมฺโพธคามีติ จตุมคฺคญาณปฏิเวธคามีฯ อญฺญตรนฺติ อสญฺญภวํ วา อรูปภวํ วาฯ

[343] อนุปุพฺพวิหาราติ อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพวิหาราฯ

[344] อนุปุพฺพนิโรธาติ อนุปฏิปาฏิยา นิโรธาฯ

‘‘อิเม, โข อาวุโส’’ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ อิติ ฉนฺนํ นวกานํ วเสน จตุปณฺณาส ปญฺเห กเถนฺโต เถโร สามคฺคิรสํ ทสฺเสสีติฯ

นวกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทสกวณฺณนา

[345] อิติ นวกวเสน สามคฺคิรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทสกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ นาถกรณาติ ‘‘สนาถา, ภิกฺขเว, วิหรถ มา อนาถา, ทส อิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา นาถกรณา’’ติ (อ. นิ. 10.18) เอวํ อกฺขาตา อตฺตโน ปติฏฺฐากรา ธมฺมาฯ

กลฺยาณมิตฺโตติอาทีสุ สีลาทิคุณสมฺปนฺนา กลฺยาณา อสฺส มิตฺตาติ กลฺยาณมิตฺโตฯ เต จสฺส ฐานนิสชฺชาทีสุ สห อยนโต สหายาติ กลฺยาณสหาโยฯ จิตฺเตน เจว กาเยน จ กลฺยาณมิตฺเตสุ เอว สมฺปวงฺโก โอนโตติ กลฺยาณสมฺปวงฺโกฯ สุวโจ โหตีติ สุเขน วตฺตพฺโพ โหติ สุเขน อนุสาสิตพฺโพฯ ขโมติ คาฬฺเหน ผรุเสน กกฺขเฬน วุจฺจมาโน ขมติ, น กุปฺปติฯ

ปทกฺขิณคฺคาหี อนุสาสนินฺติ ยถา เอกจฺโจ โอวทิยมาโน วามโต คณฺหาติ, ปฏิปฺผรติ วา อสุณนฺโต วา คจฺฉติ, เอวํ อกตฺวา ‘‘โอวทถ, ภนฺเต , อนุสาสถ, ตุมฺเหสุ อโนวทนฺเตสุ โก อญฺโญ โอวทิสฺสตี’’ติ ปทกฺขิณํ คณฺหาติฯ

อุจฺจาวจานีติ อุจฺจานิ จ อวจานิ จฯ กิํ กรณียานีติ กิํ กโรมีติ เอวํ วตฺวา กตฺตพฺพกมฺมานิฯ ตตฺถ อุจฺจกมฺมานิ นาม จีวรสฺส กรณํ รชนํ เจติเย สุธากมฺมํ อุโปสถาคารเจติยฆรโพธิยฆเรสุ กตฺตพฺพนฺติ เอวมาทิฯ อวจกมฺมํ นาม ปาทโธวนมกฺขนาทิขุทฺทกกมฺมํฯ ตตฺรุปายายาติ ตตฺรุปคมนียาฯ อลํ กาตุนฺติ กาตุํ สมตฺโถ โหติฯ อลํ สํวิธาตุนฺติ วิจาเรตุํ สมตฺโถฯ

ธมฺเม อสฺส กาโม สิเนโหติ ธมฺมกาโม, เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ปิยายตีติ อตฺโถฯ ปิยสมุทาหาโรติ ปรสฺมิํ กเถนฺเต สกฺกจฺจํ สุณาติ, สยญฺจ ปเรสํ เทเสตุกาโม โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘อภิธมฺเม อภิวินเย’’ติ เอตฺถ ธมฺโม อภิธมฺโม, วินโย อภิวินโยติ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ธมฺโมติ สุตฺตนฺตปิฏกํฯ อภิธมฺโมติ สตฺต ปกรณานิฯ วินโยติ อุภโตวิภงฺคาฯ อภิวินโยติ ขนฺธกปริวาราฯ อถ วา สุตฺตนฺตปิฏกมฺปิ อภิธมฺมปิฏกมฺปิ ธมฺโม เอวฯ มคฺคผลานิ อภิธมฺโมฯ สกลํ วินยปิฏกํ วินโยฯ กิเลสวูปสมการณํ อภิวินโยฯ อิติ สพฺพสฺมิมฺปิ เอตฺถ ธมฺเม อภิธมฺเม วินเย อภิวินเย จฯ อุฬารปาโมชฺโชติ พหุลปาโมชฺโช โหตีติ อตฺโถฯ

กุสเลสุ ธมฺเมสูติ การณตฺเถ ภุมฺมํ, จตุภูมกกุสลธมฺมการณา, เตสํ อธิคมตฺถาย อนิกฺขิตฺตธุโร โหตีติ อตฺโถฯ

[346] กสิณทสเก สกลฏฺเฐน กสิณานิฯ ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ เขตฺตฏฺเฐน วา อธิฏฺฐานฏฺเฐน วา อายตนานิฯ อุทฺธนฺติ อุปริ คคนตลาภิมุขํฯ อโธติ เหฏฺฐา ภูมิตลาภิมุขํฯ ติริยนฺติ เขตฺตมณฺฑลมิว สมนฺตา ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ เอกจฺโจ หิ อุทฺธเมว กสิณํ วฑฺเฒติ, เอกจฺโจ อโธ, เอกจฺโจ สมนฺตโตฯ เตน เตน วา การเณน เอวํ ปสาเรติ อาโลกมิว รูปทสฺสนกาโมฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปถวีกสิณเมโก สญฺชานาติ อุทฺธํ อโธ ติริย’’นฺติฯ อทฺวยนฺติ อิทํ ปน เอกสฺส อญฺญภาวานุปคมนตฺถํ วุตฺตํฯ

ยถา หิ อุทกํ ปวิฏฺฐสฺส สพฺพทิสาสุ อุทกเมว โหติ, น อญฺญํ, เอวเมว ปถวีกสิณํ ปถวีกสิณเมว โหติ , นตฺถิ ตสฺส อญฺโญ กสิณสมฺเภโทติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อปฺปมาณนฺติ อิทํ ตสฺส ตสฺส ผรณอปฺปมาณวเสน วุตฺตํฯ ตญฺหิ เจตสา ผรนฺโต สกลเมว ผรติ, น ‘‘อยมสฺส อาทิ, อิทํ มชฺฌ’’นฺติ ปมาณํ คณฺหาตีติฯ วิญฺญาณกสิณนฺติ เจตฺถ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตวิญฺญาณํฯ ตตฺถ กสิณวเสน กสิณุคฺฆาฏิมากาเส กสิณุคฺฆาฏิมากาสวเสน ตตฺถ ปวตฺตวิญฺญาเณ อุทฺธํ อโธ ติริยตา เวทิตพฺพาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ กมฺมฏฺฐานภาวนานเยน ปเนตานิ ปถวีกสิณาทีนิ วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาเนวฯ

อกุสลกมฺมปถทสกวณฺณนา

[347] กมฺมปเถสุ กมฺมาเนว สุคติทุคฺคตีนํ ปถภูตตฺตา กมฺมปถา นามฯ เตสุ ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ มุสาวาทาทโย จ จตฺตาโร พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตา เอวฯ กาเมสุมิจฺฉาจาโรติ เอตฺถ ปน กาเมสูติ เมถุนสมาจาเรสุ เมถุนวตฺถูสุ วาฯ มิจฺฉาจาโรติ เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโรฯ ลกฺขณโต ปน อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคมนียฏฺฐานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโรฯ

ตตฺถ อคมนียฏฺฐานํ นาม ปุริสานํ ตาว มาตุรกฺขิตา, ปิตุรกฺขิตา, มาตาปิตุรกฺขิตา, ภาตุรกฺขิตา, ภคินิรกฺขิตา, ญาติรกฺขิตา, โคตฺตรกฺขิตา, ธมฺมรกฺขิตา, สารกฺขา, สปริทณฺฑาติ มาตุรกฺขิตาทโย ทสฯ ธนกฺกีตา, ฉนฺทวาสินี, โภควาสินี, ปฏวาสินี, โอทปตฺตกินี, โอภตจุมฺพฏา, ทาสี จ ภริยา จ, กมฺมการี จ ภริยา จ, ธชาหฏา, มุหุตฺติกาติ เอตา ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติฯ อิตฺถีสุ ปน ทฺวินฺนํ สารกฺขสปริทณฺฑานํ ทสนฺนญฺจ ธนกฺกีตาทีนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ อิตฺถีนํ อญฺเญ ปุริสาฯ อิทํ อคมนียฏฺฐานํ นามฯ โส ปเนส มิจฺฉาจาโร สีลาทิคุณรหิเต อคมนียฏฺฐาเน อปฺปสาวชฺโชฯ สีลาทิคุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺโชฯ ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา อคมนียวตฺถุ, ตสฺมิํ เสวนจิตฺตํ, เสวนปฺปโยโค, มคฺเคนมคฺคปฺปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติฯ เอโก ปโยโค สาหตฺถิโก เอวฯ

อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา, ปรภณฺฑาภิมุขี หุตฺวา ตนฺนินฺนตาย ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ สา ‘‘อโห วต อิทํ มมสฺสา’’ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณา อทินฺนาทานํ วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จฯ ตสฺสา ทฺเว สมฺภารา ปรภณฺฑํ, อตฺตโน ปริณามนญฺจฯ