นิสฺสรณิยฉกฺกวณฺณนา

[326] นิสฺสรณิยา ธาตุโยติ นิสฺสฏธาตุโยวฯ ปริยาทาย ติฏฺฐตีติ ปริยาทิยิตฺวา หาเปตฺวา ติฏฺฐติฯ ‘มา เหวนฺติสฺส วจนีโย’ติ ยสฺมา อภูตํ พฺยากรณํ พฺยากโรติ, ตสฺมา มา เอวํ ภณีติ วตฺตพฺโพฯ ยทิทํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺตีติ ยา อยํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อิทํ นิสฺสรณํ พฺยาปาทสฺส, พฺยาปาทโต นิสฺสฏาติ อตฺโถฯ โย ปน เมตฺตาย ติกจตุกฺกชฺฌานโต วุฏฺฐิโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา ตติยมคฺคํ ปตฺวา ‘‘ปุน พฺยาปาโท นตฺถี’’ติ ตติยผเลน นิพฺพานํ ปสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อจฺจนฺตํ นิสฺสรณํ พฺยาปาทสฺสฯ เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ สา หิ ราคนิมิตฺตาทีนญฺเจว รูปนิมิตฺตาทีนญฺจ นิจฺจนิมิตฺตาทีนญฺจ อภาวา ‘‘อนิมิตฺตา’’ติ วุตฺตาฯ นิมิตฺตานุสารีติ วุตฺตปฺปเภทํ นิมิตฺตํ อนุสรตีติ นิมิตฺตานุสารีฯ

อสฺมีติ อสฺมิมาโนฯ อยมหมสฺมีติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อยํ นาม อหํ อสฺมีติ เอตฺตาวตา อรหตฺตํ พฺยากตํ โหติฯ วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลนฺติ วิจิกิจฺฉาภูตํ กถํกถาสลฺลํฯ ‘มา เหวนฺติสฺส วจนีโย’ติ สเจ เต ปฐมมคฺควชฺฌา วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อรหตฺตพฺยากรณํ มิจฺฉา โหติ, ตสฺมา มา อภูตํ ภณีติ วาเรตพฺโพฯ อสฺมิมานสมุคฺฆาโตติ อรหตฺตมคฺโคฯ อรหตฺตมคฺคผลวเสน หิ นิพฺพาเน ทิฏฺเฐ ปุน อสฺมิมาโน นตฺถีติ อรหตฺตมคฺโค อสฺมิมานสมุคฺฆาโตติ วุตฺโตฯ

อนุตฺตริยาทิฉกฺกวณฺณนา

[327] อนุตฺตริยานีติ อนุตฺตรานิ เชฏฺฐกานิฯ ทสฺสเนสุ อนุตฺตริยํ ทสฺสนานุตฺตริยํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ หตฺถิรตนาทีนํ ทสฺสนํ น ทสฺสนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺฐสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺฐเปมวเสน ทสพลสฺส วา ภิกฺขุสงฺฆสฺส วา กสิณาสุภนิมิตฺตาทีนํ วา อญฺญตรสฺส ทสฺสนํ ทสฺสนานุตฺตริยํ นามฯ ขตฺติยาทีนํ คุณกถาสวนํ น สวนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺฐสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺฐเปมวเสน ติณฺณํ วา รตนานํ คุณกถาสวนํ เตปิฏกพุทฺธวจนสวนํ วา สวนานุตฺตริยํ นามฯ มณิรตนาทิลาโภ น ลาภานุตฺตริยํ, สตฺตวิธอริยธนลาโภ ปน ลาภานุตฺตริยํ นามฯ หตฺถิสิปฺปาทิสิกฺขนํ น สิกฺขานุตฺตริยํ, สิกฺขตฺตยปูรณํ ปน สิกฺขานุตฺตริยํ นามฯ ขตฺติยาทีนํ ปาริจริยา น ปาริจริยานุตฺตริยํ, ติณฺณํ ปน รตนานํ ปาริจริยา ปาริจริยานุตฺตริยํ นามฯ ขตฺติยาทีนํ คุณานุสฺสรณํ นานุสฺสตานุตฺตริยํ, ติณฺณํ ปน รตนานํ คุณานุสฺสรณํ อนุสฺสตานุตฺตริยํ นามฯ

อนุสฺสติโยว อนุสฺสติฏฺฐานานิ นามฯ พุทฺธานุสฺสตีติ พุทฺธสฺส คุณานุสฺสรณํฯ เอวํ อนุสฺสรโต หิ ปีติ อุปฺปชฺชติฯ โส ตํ ปีติํ ขยโต วยโต ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อุปจารกมฺมฏฺฐานํ นาเมตํ คิหีนมฺปิ ลพฺภติ, เอส นโย สพฺพตฺถฯ วิตฺถารกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

สตตวิหารฉกฺกวณฺณนา

[328] สตตวิหาราติ ขีณาสวสฺส นิจฺจวิหาราฯ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุทฺวารารมฺมเณ อาปาถคเต ตํ รูปํ จกฺขุวิญฺญาเณน ทิสฺวา ชวนกฺขเณ อิฏฺเฐ อรชฺชนฺโต เนว สุมโน โหติ, อนิฏฺเฐ อทุสฺสนฺโต น ทุมฺมโนฯ อสมเปกฺขเน โมหํ อนุปฺปาเทนฺโต อุเปกฺขโก วิหรติ มชฺฌตฺโต, สติยา ยุตฺตตฺตา สโต, สมฺปชญฺเญน ยุตฺตตฺตา สมฺปชาโนฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ ฉสุปิ ทฺวาเรสุ อุเปกฺขโก วิหรตีติ อิมินา ฉฬงฺคุเปกฺขา กถิตาฯ สมฺปชาโนติ วจนโต ปน จตฺตาริ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ ลพฺภนฺติฯ สตตวิหาราติ วจนโต อฏฺฐปิ มหาจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ อรชฺชนฺโต อทุสฺสนฺโตติ วจนโต ทสปิ จิตฺตานิ ลพฺภนฺติฯ โสมนสฺสํ กถํ ลพฺภตีติ เจ อาเสวนโต ลพฺภติฯ

อภิชาติฉกฺกวณฺณนา

[329] อภิชาติโยติ ชาติโยฯ กณฺหาภิชาติโก สมาโนติ กณฺเห นีจกุเล ชาโต หุตฺวาฯ กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายตีติ กาฬกํ ทสทุสฺสีลฺยธมฺมํ ปสวติ กโรติฯ โส ตํ อภิชายิตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติฯ สุกฺกํ ธมฺมนฺติ อหํ ปุพฺเพปิ ปุญฺญานํ อกตตฺตา นีจกุเล นิพฺพตฺโตฯ อิทานิ ปุญฺญํ กโรมีติ ปุญฺญสงฺขาตํ ปณฺฑรํ ธมฺมํ อภิชายติฯ โส เตน สคฺเค นิพฺพตฺตติฯ อกณฺหํ อสุกฺกํ นิพฺพานนฺติ นิพฺพานญฺหิ สเจ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺยฯ สเจ สุกฺกํ, สุกฺกวิปากํ ทเทยฺยฯ ทฺวินฺนมฺปิ อปฺปทานโต ปน ‘‘อกณฺหํ อสุกฺก’’นฺติ วุตฺตํฯ นิพฺพานญฺจ นาม อิมสฺมิํ อตฺเถ อรหตฺตํ อธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ กิเลสนิพฺพานนฺเต ชาตตฺตา นิพฺพานํ นามฯ ตํ เอส อภิชายติ ปสวติ กโรติฯ สุกฺกาภิชาติโก สมาโนติ สุกฺเก อุจฺจกุเล ชาโต หุตฺวาฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ