วิวาทมูลฉกฺกวณฺณนา

[325] วิวาทมูลานีติ วิวาทสฺส มูลานิฯ โกธโนติ กุชฺฌนลกฺขเณน โกเธน สมนฺนาคโตฯ อุปนาหีติ เวรอปฺปฏินิสฺสคฺคลกฺขเณน อุปนาเหน สมนฺนาคโตฯ อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานนฺติ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท กถํ เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตติฯ โกสมฺพกกฺขนฺธเก วิย ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ วิวาทํ อาปนฺเนสุ ตสฺมิํ วิหาเร เตสํ อนฺเตวาสิกา วิวทนฺติฯ เตสํ โอวาทํ คณฺหนฺโต ภิกฺขุนิสงฺโฆ วิวทติฯ ตโต เตสํ อุปฏฺฐากา วิวทนฺติฯ อถ มนุสฺสานํ อารกฺขเทวตา ทฺเว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ ตตฺถ ธมฺมวาทีนํ อารกฺขเทวตา ธมฺมวาทินิโย โหนฺติ อธมฺมวาทีนํ อธมฺมวาทินิโยฯ ตโต อารกฺขเทวตานํ มิตฺตา ภุมฺมา เทวตา ภิชฺชนฺติฯ เอวํ ปรมฺปรา ยาว พฺรหฺมโลกา ฐเปตฺวา อริยสาวเก สพฺเพ เทวมนุสฺสา ทฺเว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ ธมฺมวาทีหิ ปน อธมฺมวาทิโนว พหุตรา โหนฺติฯ ตโต ‘‘ยํ พหุเกหิ คหิตํ, ตํ ตจฺฉ’’นฺติ ธมฺมํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหุตราว อธมฺมํ คณฺหนฺติฯ เต อธมฺมํ ปุรกฺขตฺวา วทนฺตา อปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติฯ เอวํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติฯ

อชฺฌตฺตํ วาติ ตุมฺหากํ อพฺภนฺตรปริสายฯ พหิทฺธา วาติ ปเรสํ ปริสายฯ

มกฺขีติ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน สมนฺนาคโตฯ ปฬาสีติ ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปฬาเสน สมนฺนาคโตฯ อิสฺสุกีติ ปรสกฺการาทีนิ อิสฺสายนลกฺขณาย อิสฺสาย สมนฺนาคโตฯ มจฺฉรีติ อาวาสมจฺฉริยาทีหิ สมนฺนาคโตฯ สโฐติ เกราฏิโกฯ มายาวีติ กตปาปปฏิจฺฉาทโกฯ ปาปิจฺโฉติ อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉโก ทุสฺสีโลฯ มิจฺฉาทิฏฺฐีติ นตฺถิกวาที อเหตุกวาที อกิริยวาทีฯ สนฺทิฏฺฐิปรามาสีติ สยํ ทิฏฺฐิเมว ปรามสติฯ อาธานคฺคาหีติ ทฬฺหคฺคาหีฯ ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีติ น สกฺกา โหติ คหิตํ วิสฺสชฺชาเปตุํฯ

ปถวีธาตูติ ปติฏฺฐาธาตุฯ อาโปธาตูติ อาพนฺธนธาตุฯ เตโชธาตูติ ปริปาจนธาตุฯ วาโยธาตูติ วิตฺถมฺภนธาตุฯ อากาสธาตูติ อสมฺผุฏฺฐธาตุฯ วิญฺญาณธาตูติ วิชานนธาตุฯ

นิสฺสรณิยฉกฺกวณฺณนา

[326] นิสฺสรณิยา ธาตุโยติ นิสฺสฏธาตุโยวฯ ปริยาทาย ติฏฺฐตีติ ปริยาทิยิตฺวา หาเปตฺวา ติฏฺฐติฯ ‘มา เหวนฺติสฺส วจนีโย’ติ ยสฺมา อภูตํ พฺยากรณํ พฺยากโรติ, ตสฺมา มา เอวํ ภณีติ วตฺตพฺโพฯ ยทิทํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺตีติ ยา อยํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อิทํ นิสฺสรณํ พฺยาปาทสฺส, พฺยาปาทโต นิสฺสฏาติ อตฺโถฯ โย ปน เมตฺตาย ติกจตุกฺกชฺฌานโต วุฏฺฐิโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา ตติยมคฺคํ ปตฺวา ‘‘ปุน พฺยาปาโท นตฺถี’’ติ ตติยผเลน นิพฺพานํ ปสฺสติ, ตสฺส จิตฺตํ อจฺจนฺตํ นิสฺสรณํ พฺยาปาทสฺสฯ เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ สา หิ ราคนิมิตฺตาทีนญฺเจว รูปนิมิตฺตาทีนญฺจ นิจฺจนิมิตฺตาทีนญฺจ อภาวา ‘‘อนิมิตฺตา’’ติ วุตฺตาฯ นิมิตฺตานุสารีติ วุตฺตปฺปเภทํ นิมิตฺตํ อนุสรตีติ นิมิตฺตานุสารีฯ

อสฺมีติ อสฺมิมาโนฯ อยมหมสฺมีติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อยํ นาม อหํ อสฺมีติ เอตฺตาวตา อรหตฺตํ พฺยากตํ โหติฯ วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลนฺติ วิจิกิจฺฉาภูตํ กถํกถาสลฺลํฯ ‘มา เหวนฺติสฺส วจนีโย’ติ สเจ เต ปฐมมคฺควชฺฌา วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อรหตฺตพฺยากรณํ มิจฺฉา โหติ, ตสฺมา มา อภูตํ ภณีติ วาเรตพฺโพฯ อสฺมิมานสมุคฺฆาโตติ อรหตฺตมคฺโคฯ อรหตฺตมคฺคผลวเสน หิ นิพฺพาเน ทิฏฺเฐ ปุน อสฺมิมาโน นตฺถีติ อรหตฺตมคฺโค อสฺมิมานสมุคฺฆาโตติ วุตฺโตฯ

อนุตฺตริยาทิฉกฺกวณฺณนา

[327] อนุตฺตริยานีติ อนุตฺตรานิ เชฏฺฐกานิฯ ทสฺสเนสุ อนุตฺตริยํ ทสฺสนานุตฺตริยํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ หตฺถิรตนาทีนํ ทสฺสนํ น ทสฺสนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺฐสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺฐเปมวเสน ทสพลสฺส วา ภิกฺขุสงฺฆสฺส วา กสิณาสุภนิมิตฺตาทีนํ วา อญฺญตรสฺส ทสฺสนํ ทสฺสนานุตฺตริยํ นามฯ ขตฺติยาทีนํ คุณกถาสวนํ น สวนานุตฺตริยํ, นิวิฏฺฐสทฺธสฺส ปน นิวิฏฺฐเปมวเสน ติณฺณํ วา รตนานํ คุณกถาสวนํ เตปิฏกพุทฺธวจนสวนํ วา สวนานุตฺตริยํ นามฯ มณิรตนาทิลาโภ น ลาภานุตฺตริยํ, สตฺตวิธอริยธนลาโภ ปน ลาภานุตฺตริยํ นามฯ หตฺถิสิปฺปาทิสิกฺขนํ น สิกฺขานุตฺตริยํ, สิกฺขตฺตยปูรณํ ปน สิกฺขานุตฺตริยํ นามฯ ขตฺติยาทีนํ ปาริจริยา น ปาริจริยานุตฺตริยํ, ติณฺณํ ปน รตนานํ ปาริจริยา ปาริจริยานุตฺตริยํ นามฯ ขตฺติยาทีนํ คุณานุสฺสรณํ นานุสฺสตานุตฺตริยํ, ติณฺณํ ปน รตนานํ คุณานุสฺสรณํ อนุสฺสตานุตฺตริยํ นามฯ