วิมุตฺตายตนปญฺจกวณฺณนา

[322] วิมุตฺตายตนานีติ วิมุจฺจนการณานิฯ อตฺถปฏิสํเวทิโนติ ปาฬิอตฺถํ ชานนฺตสฺสฯ ธมฺมปฏิสํเวทิโนติ ปาฬิํ ชานนฺตสฺสฯ ปาโมชฺชนฺติ ตรุณปีติฯ ปีตีติ ตุฏฺฐาการภูตา พลวปีติฯ กาโยติ นามกาโย ปฏิปสฺสมฺภติฯ สุขํ เวทยตีติ สุขํ ปฏิลภติฯ จิตฺตํ สมาธิยตีติ อรหตฺตผลสมาธินา สมาธิยติฯ อยญฺหิ ตํ ธมฺมํ สุณนฺโต อาคตาคตฏฺฐาเน ฌานวิปสฺสนามคฺคผลานิ ชานาติ, ตสฺส เอวํ ชานโต ปีติ อุปฺปชฺชติฯ โส ตสฺสา ปีติยา อนฺตรา โอสกฺกิตุํ น เทนฺโต อุปจารกมฺมฏฺฐานิโก หุตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโย ฯ อยํ ปน วิเสโส, สมาธินิมิตฺตนฺติ อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ อญฺญตโร สมาธิเยว สมาธินิมิตฺตํฯ สุคฺคหิตํ โหตีติอาทีสุ อาจริยสนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหนฺเตน สุฏฺฐุ คหิตํ โหติฯ สุฏฺฐุ มนสิกตนฺติ สุฏฺฐุ อุปธาริตํฯ สุปฺปฏิวิทฺธํ ปญฺญายาติ ปญฺญาย สุฏฺฐุ ปจฺจกฺขํ กตํฯ ตสฺมิํ ธมฺเมติ ตสฺมิํ กมฺมฏฺฐานปาฬิธมฺเมฯ

วิมุตฺติปริปาจนียาติ วิมุตฺติ วุจฺจติ อรหตฺตํ, ตํ ปริปาเจนฺตีติ วิมุตฺติปริปาจนียาฯ อนิจฺจสญฺญาติ อนิจฺจานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺญาติ ทุกฺขานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ ทุกฺเข อนตฺตสญฺญาติ อนตฺตานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ ปหานสญฺญาติ ปหานานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ วิราคสญฺญาติ วิราคานุปสฺสนาญาเณ อุปฺปนฺนสญฺญาฯ

‘‘อิเม โข อาวุโส’’ติอาทิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ อิติ ฉพฺพีสติยา ปญฺจกานํ วเสน ติํสสตปญฺเห กเถนฺโต เถโร สามคฺคิรสํ ทสฺเสสีติฯ

ปญฺจกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฉกฺกวณฺณนา

[323] อิติ ปญฺจกวเสน สามคฺคิรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฉกฺกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ อชฺฌตฺติกานีติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺติกานิฯ พาหิรานีติ ตโต อชฺฌตฺตชฺฌตฺตโต พหิภูตานิฯ วิตฺถารโต ปน อายตนกถา วิสุทฺธิมคฺเค กถิตาวฯ วิญฺญาณกายาติ วิญฺญาณสมูหาฯ จกฺขุวิญฺญาณนฺติ จกฺขุปสาทนิสฺสิตํ กุสลากุสลวิปากวิญฺญาณํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุนิสฺสิโต สมฺผสฺโสฯ โสตสมฺผสฺสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ มโนสมฺผสฺโสติ อิเม ทส สมฺผสฺเส ฐเปตฺวา เสโส สพฺโพ มโนสมฺผสฺโส นามฯ เวทนาฉกฺกมฺปิ เอเตเนว นเยน เวทิตพฺพํฯ รูปสญฺญาติ รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนา สญฺญาฯ เอเตนุปาเยน เสสาปิ เวทิตพฺพาฯ เจตนาฉกฺเกปิ เอเสว นโยฯ ตถา ตณฺหาฉกฺเกฯ

อคารโวติ คารววิรหิโตฯ อปฺปติสฺโสติ อปฺปติสฺสโย อนีจวุตฺติฯ เอตฺถ ปน โย ภิกฺขุ สตฺถริ ธรมาเน ตีสุ กาเลสุ อุปฏฺฐานํ น ยาติฯ สตฺถริ อนุปาหเน จงฺกมนฺเต สอุปาหโน จงฺกมติ, นีเจ จงฺกมนฺเต อุจฺเจ จงฺกมติ, เหฏฺฐา วสนฺเต อุปริ วสติ, สตฺถุทสฺสนฏฺฐาเน อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตํ ธาเรติ, อุปาหนํ ธาเรติ, นหายติ, อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา กโรติฯ ปรินิพฺพุเต ปน เจติยํ วนฺทิตุํ น คจฺฉติ, เจติยสฺส ปญฺญายนฏฺฐาเน สตฺถุทสฺสนฏฺฐาเน วุตฺตํ สพฺพํ กโรติ, อยํ สตฺถริ อคารโว นามฯ โย ปน ธมฺมสฺสวเน สํฆุฏฺเฐ สกฺกจฺจํ น คจฺฉติ, สกฺกจฺจํ ธมฺมํ น สุณาติ, สมุลฺลปนฺโต นิสีทติ, สกฺกจฺจํ น คณฺหาติ, น วาเจติ, อยํ ธมฺเม อคารโว นามฯ โย ปน เถเรน ภิกฺขุนา อนชฺฌิฏฺโฐ ธมฺมํ เทเสติ, นิสีทติ, ปญฺหํ กเถติ, วุฑฺเฒ ภิกฺขู ฆฏฺเฏนฺโต คจฺฉติ, ติฏฺฐติ, นิสีทติ, ทุสฺสปลฺลตฺถิกํ วา หตฺถปลฺลตฺถิกํ วา กโรติ, สงฺฆมชฺเฌ อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตุปาหนํ ธาเรติ, อยํ สงฺเฆ อคารโว นามฯ เอกภิกฺขุสฺมิมฺปิ หิ อคารเว กเต สงฺเฆ อคารโว กโตว โหติฯ ติสฺโส สิกฺขา ปน อปูรยมาโนว สิกฺขาย อคารโว นามฯ อปฺปมาทลกฺขณํ อนนุพฺรูหยมาโน อปฺปมาเท อคารโว นามฯ ทุวิธมฺปิ ปฏิสนฺถารํ อกโรนฺโต ปฏิสนฺถาเร อคารโว นามฯ ฉ คารวา วุตฺตปฺปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพาฯ

โสมนสฺสูปวิจาราติ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตา วิจาราฯ โสมนสฺสฏฺฐานิยนฺติ โสมนสฺสการณภูตํฯ อุปวิจรตีติ วิตกฺเกน วิตกฺเกตฺวา วิจาเรน ปริจฺฉินฺทติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ โทมนสฺสูปวิจาราปิ เอวเมว เวทิตพฺพาฯ ตถา อุเปกฺขูปวิจาราฯ สารณียธมฺมา เหฏฺฐา วิตฺถาริตาฯ ทิฏฺฐิสามญฺญคโตติ อิมินา ปน ปเทน โกสมฺพกสุตฺเต ปฐมมคฺโค กถิโตฯ อิธ จตฺตาโรปิ มคฺคาฯ

วิวาทมูลฉกฺกวณฺณนา

[325] วิวาทมูลานีติ วิวาทสฺส มูลานิฯ โกธโนติ กุชฺฌนลกฺขเณน โกเธน สมนฺนาคโตฯ อุปนาหีติ เวรอปฺปฏินิสฺสคฺคลกฺขเณน อุปนาเหน สมนฺนาคโตฯ อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานนฺติ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท กถํ เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตติฯ โกสมฺพกกฺขนฺธเก วิย ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ วิวาทํ อาปนฺเนสุ ตสฺมิํ วิหาเร เตสํ อนฺเตวาสิกา วิวทนฺติฯ เตสํ โอวาทํ คณฺหนฺโต ภิกฺขุนิสงฺโฆ วิวทติฯ ตโต เตสํ อุปฏฺฐากา วิวทนฺติฯ อถ มนุสฺสานํ อารกฺขเทวตา ทฺเว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ ตตฺถ ธมฺมวาทีนํ อารกฺขเทวตา ธมฺมวาทินิโย โหนฺติ อธมฺมวาทีนํ อธมฺมวาทินิโยฯ ตโต อารกฺขเทวตานํ มิตฺตา ภุมฺมา เทวตา ภิชฺชนฺติฯ เอวํ ปรมฺปรา ยาว พฺรหฺมโลกา ฐเปตฺวา อริยสาวเก สพฺเพ เทวมนุสฺสา ทฺเว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ ธมฺมวาทีหิ ปน อธมฺมวาทิโนว พหุตรา โหนฺติฯ ตโต ‘‘ยํ พหุเกหิ คหิตํ, ตํ ตจฺฉ’’นฺติ ธมฺมํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหุตราว อธมฺมํ คณฺหนฺติฯ เต อธมฺมํ ปุรกฺขตฺวา วทนฺตา อปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติฯ เอวํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติฯ

อชฺฌตฺตํ วาติ ตุมฺหากํ อพฺภนฺตรปริสายฯ พหิทฺธา วาติ ปเรสํ ปริสายฯ

มกฺขีติ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน สมนฺนาคโตฯ ปฬาสีติ ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปฬาเสน สมนฺนาคโตฯ อิสฺสุกีติ ปรสกฺการาทีนิ อิสฺสายนลกฺขณาย อิสฺสาย สมนฺนาคโตฯ มจฺฉรีติ อาวาสมจฺฉริยาทีหิ สมนฺนาคโตฯ สโฐติ เกราฏิโกฯ มายาวีติ กตปาปปฏิจฺฉาทโกฯ ปาปิจฺโฉติ อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉโก ทุสฺสีโลฯ มิจฺฉาทิฏฺฐีติ นตฺถิกวาที อเหตุกวาที อกิริยวาทีฯ สนฺทิฏฺฐิปรามาสีติ สยํ ทิฏฺฐิเมว ปรามสติฯ อาธานคฺคาหีติ ทฬฺหคฺคาหีฯ ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีติ น สกฺกา โหติ คหิตํ วิสฺสชฺชาเปตุํฯ

ปถวีธาตูติ ปติฏฺฐาธาตุฯ อาโปธาตูติ อาพนฺธนธาตุฯ เตโชธาตูติ ปริปาจนธาตุฯ วาโยธาตูติ วิตฺถมฺภนธาตุฯ อากาสธาตูติ อสมฺผุฏฺฐธาตุฯ วิญฺญาณธาตูติ วิชานนธาตุฯ