ปธานิยงฺคปญฺจกวณฺณนา

[317] ปธานิยงฺคานีติ ปธานํ วุจฺจติ ปทหนํ, ปธานมสฺส อตฺถีติ ปธานิโย, ปธานิยสฺส ภิกฺขุโน องฺคานิ ปธานิยงฺคานิฯ สทฺโธติ สทฺธาย สมนฺนาคโตฯ สทฺธา ปเนสา อาคมนสทฺธา, อธิคมนสทฺธา, โอกปฺปนสทฺธา, ปสาทสทฺธาติ จตุพฺพิธาฯ ตตฺถ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ สทฺธา อภินีหารโต อาคตตฺตา อาคมนสทฺธา นามฯ อริยสาวกานํ ปฏิเวเธน อธิคตตฺตา อธิคมนสทฺธา นามฯ พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆติ วุตฺเต อจลภาเวน โอกปฺปนํ โอกปฺปนสทฺธา นามฯ ปสาทุปฺปตฺติ ปสาทสทฺธา นามฯ อิธ โอกปฺปนสทฺธา อธิปฺเปตาฯ โพธินฺติ จตุตฺถมคฺคญาณํฯ ตํ สุปฺปฏิวิทฺธํ ตถาคเตนาติ สทฺทหติฯ เทสนาสีสเมว เจตํ, อิมินา ปน องฺเคน ตีสุปิ รตเนสุ สทฺธา อธิปฺเปตาฯ ยสฺส หิ พุทฺธาทีสุ ปสาโท พลวา, ตสฺส ปธานวีริยํ อิชฺฌติฯ อปฺปาพาโธติ อโรโคฯ อปฺปาตงฺโกติ นิทฺทุกฺโขฯ สมเวปากินิยาติ สมวิปาจนียาฯ คหณิยาติ กมฺมชเตโชธาตุยาฯ นาติสีตาย นาจฺจุณฺหายาติ อติสีตคหณิโก สีตภีรู โหติ, อจฺจุณฺหคหณิโก อุณฺหภีรู โหติ, เตสํ ปธานํ น อิชฺฌติฯ มชฺฌิมคหณิกสฺส อิชฺฌติฯ เตนาห – ‘‘มชฺฌิมาย ปธานกฺขมายา’’ติฯ ยถาภูตํ อตฺตานํ อาวิกตฺตาติ ยถาภูตํ อตฺตโน อคุณํ ปกาเสตาฯ อุทยตฺถคามินิยาติ อุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ คนฺตุํ ปริจฺฉินฺทิตุํ สมตฺถาย, เอเตน ปญฺญาสลกฺขณปริคฺคาหกํ อุทยพฺพยญาณํ วุตฺตํ ฯ อริยายาติ ปริสุทฺธายฯ นิพฺเพธิกายาติ อนิพฺพิทฺธปุพฺเพ โลภกฺขนฺธาทโย นิพฺพิชฺฌิตุํ สมตฺถายฯ สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยาติ ตทงฺควเสน กิเลสานํ ปหีนตฺตา ยํ ยํ ทุกฺขํ ขียติ, ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส ขยคามินิยาฯ อิติ สพฺเพหิ อิเมหิ ปเทหิ วิปสฺสนาปญฺญาว กถิตาฯ ทุปฺปญฺญสฺส หิ ปธานํ น อิชฺฌติฯ

สุทฺธาวาสาทิปญฺจกวณฺณนา

[318] สุทฺธาวาสาติ สุทฺธา อิธ อาวสิํสุ อาวสนฺติ อาวสิสฺสนฺติ วาติ สุทฺธาวาสาฯ สุทฺธาติ กิเลสมลรหิตา อนาคามิขีณาสวาฯ อวิหาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาปทาเน วุตฺตเมวฯ

อนาคามีสุ อายุโน มชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตราว กิเลสปรินิพฺพานํ อรหตฺตํ ปตฺโต อนฺตราปรินิพฺพายี นามฯ มชฺฌํ อุปหจฺจ อติกฺกมิตฺวา ปตฺโต อุปหจฺจปรินิพฺพายี นามฯ อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อกิลมนฺโต สุเขน ปตฺโต อสงฺขารปรินิพฺพายี นามฯ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต ทุกฺเขน ปตฺโต สสงฺขารปรินิพฺพายี นามฯ อิเม จตฺตาโร ปญฺจสุปิ สุทฺธาวาเสสุ ลพฺภนฺติฯ อุทฺธํโสโตอกนิฏฺฐคามีติ เอตฺถ ปน จตุกฺกํ เวทิตพฺพํฯ โย หิ อวิหาโต ปฏฺฐาย จตฺตาโร เทวโลเก โสเธตฺวา อกนิฏฺฐํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นามฯ โย อวิหาโต ทุติยํ วา ตติยํ วา จตุตฺถํ วา เทวโลกํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นามฯ โย กามภวโต อกนิฏฺเฐสุ นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นามฯ โย เหฏฺฐา จตูสุ เทวโลเกสุ ตตฺถ ตตฺเถว นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นามาติฯ

เจโตขิลปญฺจกวณฺณนา

[319] เจโตขิลาติ จิตฺตสฺส ถทฺธภาวาฯ สตฺถริ กงฺขตีติ สตฺถุ สรีเร วา คุเณ วา กงฺขติฯ สรีเร กงฺขมาโน ‘‘ทฺวตฺติํสมหาปุริสวรลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ นาม สรีรํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ กงฺขติฯ คุเณ กงฺขมาโน ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชานนสมตฺถํ สพฺพญฺญุตญาณํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ กงฺขติฯ อาตปฺปายาติ วีริยกรณตฺถายฯ อนุโยคายาติ ปุนปฺปุนํ โยคายฯ สาตจฺจายาติ สตตกิริยายฯ ปธานายาติ ปทหนตฺถายฯ อยํ ปฐโม เจโตขิโลติ อยํ สตฺถริ วิจิกิจฺฉาสงฺขาโต ปฐโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโวฯ ธมฺเมติ ปริยตฺติธมฺเม จ ปฏิเวธธมฺเม จฯ ปริยตฺติธมฺเม กงฺขมาโน ‘‘เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ วทนฺติ, อตฺถิ นุ โข เอตํ นตฺถี’’ติ กงฺขติฯ ปฏิเวธธมฺเม กงฺขมาโน ‘‘วิปสฺสนานิสฺสนฺโท มคฺโค นาม, มคฺคนิสฺสนฺโท ผลํ นาม, สพฺพสงฺขารปฏินิสฺสคฺโค นิพฺพานํ นามาติ วทนฺติ, ตํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ กงฺขติฯ สงฺเฆ กงฺขตีติ ‘‘อุชุปฺปฏิปนฺโนติอาทีนํ ปทานํ วเสน เอวรูปํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน จตฺตาโร มคฺคฏฺฐา จตฺตาโร ผลฏฺฐาติ อฏฺฐนฺนํ ปุคฺคลานํ สมูหภูโต สงฺโฆ นาม อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ กงฺขติฯ สิกฺขาย กงฺขมาโน ‘‘อธิสีลสิกฺขา นาม, อธิจิตฺตอธิปญฺญาสิกฺขา นามาติ วทนฺติ , สา อตฺถิ นุ โข นตฺถี’’ติ กงฺขติฯ อยํ ปญฺจโมติ อยํ สพฺรหฺมจารีสุ โกปสงฺขาโต ปญฺจโม จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว กจวรภาโว ขาณุกภาโวฯ

เจตโสวินิพนฺธาทิปญฺจกวณฺณนา

[320] เจตโสวินิพนฺธาติ จิตฺตํ พนฺธิตฺวา มุฏฺฐิยํ กตฺวา วิย คณฺหนฺตีติ เจตโสวินิพนฺธาฯ กาเมติ วตฺถุกาเมปิ กิเลสกาเมปิฯ กาเยติ อตฺตโน กาเยฯ รูเปติ พหิทฺธารูเปฯ ยาวทตฺถนฺติ ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํฯ อุทราวเทหกนฺติ อุทรปูรํฯ ตญฺหิ อุทรํ อวเทหนโต ‘‘อุทราวเทหก’’นฺติ วุจฺจติฯ เสยฺยสุขนฺติ มญฺจปีฐสุขํฯ ปสฺสสุขนฺติ ยถา สมฺปริวตฺตกํ สยนฺตสฺส ทกฺขิณปสฺสวามปสฺสานํ สุขํ โหติ, เอวํ อุปฺปนฺนํ สุขํฯ มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํฯ อนุยุตฺโตติ ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิหรติฯ ปณิธายาติ ปตฺถยิตฺวาฯ พฺรหฺมจริเยนาติ เมถุนวิรติพฺรหฺมจริเยนฯ เทโว วา ภวิสฺสามีติ มเหสกฺขเทโว วา ภวิสฺสามิฯ เทวญฺญตโร วาติ อปฺเปสกฺขเทเวสุ วา อญฺญตโรฯ

อินฺทฺริเยสุ ปฐมปญฺจเก โลกิยาเนว กถิตานิฯ ทุติยปญฺจเก ปฐมทุติยจตุตฺถานิ โลกิยานิ, ตติยปญฺจมานิ โลกิยโลกุตฺตรานิฯ ตติยปญฺจเก สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรานิฯ