จตุตฺถํ จตฺตาโร ปจฺจเย อลภมานสฺสาปิ ฌานวิปสฺสนาวเสน สุขสมงฺคิโน สาสนพฺรหฺมจริยํฯ

ธมฺมกฺขนฺธาติ เอตฺถ คุณฏฺโฐ ขนฺธฏฺโฐฯ สีลกฺขนฺโธติ สีลคุโณฯ เอตฺถ จ ผลสีลํ อธิปฺเปตํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ จตูสุปิ ฐาเนสุ ผลเมว วุตฺตํฯ

พลานีติ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน อกมฺปิยฏฺเฐน จ พลานิฯ เตสํ ปฏิปกฺเขหิ โกสชฺชาทีหิ อกมฺปนิยตา เวทิตพฺพาฯ สพฺพานิปิ สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตราเนว กถิตานิฯ

อธิฏฺฐานานีติ เอตฺถ อธีติ อุปสคฺคมตฺตํฯ อตฺถโต ปน เตน วา ติฏฺฐนฺติ, ตตฺถ วา ติฏฺฐนฺติ, ฐานเมว วา ตํตํคุณาธิกานํ ปุริสานํ อธิฏฺฐานํ, ปญฺญาว อธิฏฺฐานํ ปญฺญาธิฏฺฐานํฯ เอตฺถ จ ปฐเมน อคฺคผลปญฺญาฯ ทุติเยน วจีสจฺจํฯ ตติเยน อามิสปริจฺจาโคฯ จตุตฺเถน กิเลสูปสโม กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ ปฐเมน จ กมฺมสฺสกตปญฺญํ วิปสฺสนาปญฺญํ วา อาทิํ กตฺวา ผลปญฺญา กถิตาฯ ทุติเยน วจีสจฺจํ อาทิํ กตฺวา ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานํฯ ตติเยน อามิสปริจฺจาคํ อาทิํ กตฺวา อคฺคมคฺเคน กิเลสปริจฺจาโคฯ จตุตฺเถน สมาปตฺติวิกฺขมฺภิเต กิเลเส อาทิํ กตฺวา อคฺคมคฺเคน กิเลสวูปสโมฯ ปญฺญาธิฏฺฐาเนน วา เอเกน อรหตฺตผลปญฺญา กถิตาฯ เสเสหิ ปรมตฺถสจฺจํฯ สจฺจาธิฏฺฐาเนน วา เอเกน ปรมตฺถสจฺจํ กถิตํฯ เสเสหิ อรหตฺตปญฺญาติ มูสิกาภยตฺเถโร อาหฯ

ปญฺหพฺยากรณาทิจตุกฺกวณฺณนา

[312] ปญฺหพฺยากรณานิ มหาปเทสกถาย วิตฺถาริตาเนวฯ

กณฺหนฺติ กาฬกํ ทสอกุสลกมฺมปถกมฺมํฯ กณฺหวิปากนฺติ อปาเย นิพฺพตฺตนโต กาฬกวิปากํฯ สุกฺกนฺติ ปณฺฑรํ กุสลกมฺมปถกมฺมํฯ สุกฺกวิปากนฺติ สคฺเค นิพฺพตฺตนโต ปณฺฑรวิปากํฯ กณฺหสุกฺกนฺติ มิสฺสกกมฺมํฯ กณฺหสุกฺกวิปากนฺติ สุขทุกฺขวิปากํฯ มิสฺสกกมฺมญฺหิ กตฺวา อกุสเลน ติรจฺฉานโยนิยํ มงฺคลหตฺถิฏฺฐานาทีสุ อุปฺปนฺโน กุสเลน ปวตฺเต สุขํ เวทยติฯ กุสเลน ราชกุเลปิ นิพฺพตฺโต อกุสเลน ปวตฺเต ทุกฺขํ เวทยติฯ อกณฺหอสุกฺกนฺติ กมฺมกฺขยกรํ จตุมคฺคญาณํ อธิปฺเปตํฯ

ตญฺหิ ยทิ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺยฯ ยทิ สุกฺกํ ภเวยฺย, สุกฺกวิปากํ ทเทยฺยฯ อุภยวิปากสฺส ปน อทานโต อกณฺหาสุกฺกวิปากตฺตา อกณฺหํ อสุกฺกนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

สจฺฉิกรณียาติ ปจฺจกฺขกรเณน เจว ปฏิลาเภน จ สจฺฉิกาตพฺพาฯ จกฺขุนาติ ทิพฺพจกฺขุนาฯ กาเยนาติ สหชาตนามกาเยนฯ ปญฺญายาติ อรหตฺตผลญาเณนฯ

โอฆาติ วฏฺฏสฺมิํ สตฺเต โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆาฯ ตตฺถ ปญฺจกามคุณิโก ราโค กาโมโฆฯ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ภโวโฆฯ ตถา ฌานนิกนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต จ ราโคฯ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ทิฏฺโฐโฆฯ

วฏฺฏสฺมิํ โยเชนฺตีติ โยคาฯ เต โอฆา วิย เวทิตพฺพาฯ

วิสํโยเชนฺตีติ วิสญฺโญคาฯ ตตฺถ อสุภชฺฌานํ กามโยควิสํโยโคฯ ตํ ปาทกํ กตฺวา อธิคโต อนาคามิมคฺโค เอกนฺเตเนว กามโยควิสญฺโญโค นามฯ อรหตฺตมคฺโค ภวโยควิสญฺโญโค นามฯ โสตาปตฺติมคฺโค ทิฏฺฐิโยควิสญฺโญโค นามฯ อรหตฺตมคฺโค อวิชฺชาโยควิสญฺโญโค นามฯ

คนฺถนวเสน คนฺถาฯ วฏฺฏสฺมิํ นามกายญฺเจว รูปกายญฺจ คนฺถติ พนฺธติ ปลิพุนฺธตีติ กายคนฺโถฯ อิทํสจฺจาภินิเวโสติ อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺติ เอวํ ปวตฺโต ทิฏฺฐาภินิเวโสฯ

อุปาทานานีติ อาทานคฺคหณานิฯ กาโมติ ราโค, โสเยว คหณฏฺเฐน อุปาทานนฺติ กามุปาทานํฯ ทิฏฺฐีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ, สาปิ คหณฏฺเฐน อุปาทานนฺติ ทิฏฺฐุปาทานํฯ อิมินา สุทฺธีติ เอวํ สีลวตานํ คหณํ สีลพฺพตุปาทานํฯ อตฺตาติ เอเตน วทติ เจว อุปาทิยติ จาติ อตฺตวาทุปาทานํฯ

โยนิโยติ โกฏฺฐาสาฯ อณฺเฑ ชาตาติ อณฺฑชาฯ ชลาพุมฺหิ ชาตาติ ชลาพุชาฯ สํเสเท ชาตาติ สํเสทชาฯ สยนสฺมิํ ปูติมจฺฉาทีสุ จ นิพฺพตฺตานเมตํ อธิวจนํฯ เวเคน อาคนฺตฺวา อุปปติตา วิยาติ โอปปาติกาฯ

ตตฺถ เทวมนุสฺเสสุ สํเสทชโอปปาติกานํ อยํ วิเสโสฯ สํเสทชา มนฺทา ทหรา หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติฯ โอปปาติกา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา หุตฺวาฯ มนุสฺเสสุ หิ ภุมฺมเทเวสุ จ อิมา จตสฺโสปิ โยนิโย ลพฺภนฺติฯ ตถา ติรจฺฉาเนสุ สุปณฺณนาคาทีสุฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ตตฺถ, ภิกฺขเว, อณฺฑชา สุปณฺณา อณฺฑเชว นาเค หรนฺติ, น ชลาพุเช น สํเสทเช น โอปปาติเก’’ติ (สํ. นิ. 3.393)ฯ จาตุมหาราชิกโต ปฏฺฐาย อุปริเทวา โอปปาติกาเยว ฯ ตถา เนรยิกาฯ เปเตสุ จตสฺโสปิ ลพฺภนฺติฯ คพฺภาวกฺกนฺติโย สมฺปสาทนีเย กถิตา เอวฯ

อตฺตภาวปฏิลาเภสุ ปฐโม ขิฑฺฑาปโทสิกวเสน เวทิตพฺโพฯ ทุติโย โอรพฺภิกาทีหิ ฆาติยมานอุรพฺภาทิวเสนฯ ตติโย มโนปโทสิกาวเสนฯ จตุตฺโถ จาตุมหาราชิเก อุปาทาย อุปริเสสเทวตาวเสนฯ เต หิ เทวา เนว อตฺตสญฺเจตนาย มรนฺติ, น ปรสญฺเจตนายฯ

ทกฺขิณาวิสุทฺธาทิจตุกฺกวณฺณนา

[313] ทกฺขิณาวิสุทฺธิโยติ ทานสงฺขาตา ทกฺขิณา วิสุชฺฌนฺติ มหปฺผลา โหนฺติ เอตาหีติ ทกฺขิณาวิสุทฺธิโยฯ

ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ ยตฺถ ทายโก สีลวา โหติ, ธมฺเมนุปฺปนฺนํ เทยฺยธมฺมํ เทติ, ปฏิคฺคาหโก ทุสฺสีโลฯ อยํ ทกฺขิณา เวสฺสนฺตรมหาราชสฺส ทกฺขิณาสทิสาฯ ปฏิคฺคาหกโต วิสุชฺฌติ, โน ทายกโตติ ยตฺถ ปฏิคฺคาหโก สีลวา โหติ, ทายโก ทุสฺสีโล, อธมฺเมนุปฺปนฺนํ เทติ, อยํ ทกฺขิณา โจรฆาตกสฺส ทกฺขิณาสทิสาฯ เนว ทายกโต วิสุชฺฌติ, โน ปฏิคฺคาหกโตติ ยตฺถ อุโภปิ ทุสฺสีลา เทยฺยธมฺโมปิ อธมฺเมน นิพฺพตฺโตฯ วิปริยาเยน จตุตฺถา เวทิตพฺพาฯ

สงฺคหวตฺถูนีติ สงฺคหการณานิฯ ตานิ เหฏฺฐา วิภตฺตาเนวฯ

อนริยโวหาราติ อนริยานํ ลามกานํ โวหาราฯ

อริยโวหาราติ อริยานํ สปฺปุริสานํ โวหาราฯ