ปริเย ญาณนฺติ ปเรสํ จิตฺตปริจฺเฉเท ญาณํฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ ปริเย ญาณํ? อิธ ภิกฺขุ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ชานาตี’’ติ (วิภ. 796) วิตฺถาเรตพฺพํฯ ฐเปตฺวา ปน อิมานิ ตีณิ ญาณานิ อวเสสํ สมฺมุติญาณํ นามฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ สมฺมุติญาณํ? ฐเปตฺวา ธมฺเม ญาณํ ฐเปตฺวา อนฺวเย ญาณํ ฐเปตฺวา ปริจฺเฉเท ญาณํ อวเสสํ สมฺมุติญาณ’’นฺติ (วิภ. 796)ฯ

ทุกฺเข ญาณาทีหิ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา เอกสฺส ภิกฺขุโน นิคฺคมนํ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ กถิตํฯ ตตฺถ ทฺเว สจฺจานิ วฏฺฏํ, ทฺเว วิวฏฺฏํ, วฏฺเฏ อภินิเวโส โหติ, โน วิวฏฺเฏฯ ทฺวีสุ สจฺเจสุ อาจริยสนฺติเก ปริยตฺติํ อุคฺคเหตฺวา กมฺมํ กโรติ, ทฺวีสุ สจฺเจสุ ‘‘นิโรธสจฺจํ นาม อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปํ, มคฺคสจฺจํ นาม อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาป’’นฺติ สวนวเสน กมฺมํ กโรติฯ ทฺวีสุ สจฺเจสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณสมฺมสนปฏิเวโธ วฏฺฏติ, ทฺวีสุ สวนปฏิเวโธ วฏฺฏติฯ ตีณิ กิจฺจวเสน ปฏิวิชฺฌติ, เอกํ อารมฺมณวเสนฯ ทฺเว สจฺจานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ, ทฺเว คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิฯ

โสตาปตฺติยงฺคาทิจตุกฺกวณฺณนา

[311] โสตาปตฺติยงฺคานีติ โสตาปตฺติยา องฺคานิ, โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปฏิลาภการณานีติ อตฺโถฯ สปฺปุริสสํเสโวติ พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํ อุปสงฺกมิตฺวา เสวนํฯ สทฺธมฺมสฺสวนนฺติ สปฺปายสฺส เตปิฏกธมฺมสฺส สวนํฯ โยนิโสมนสิกาโรติ อนิจฺจาทิวเสน มนสิกาโรฯ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺตีติ โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุธมฺมภูตาย ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชนํฯ

อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อจลปฺปสาเทนฯ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตานิฯ ผลธาตุอาหารจตุกฺกานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ อปิเจตฺถ ลูขปณีตวตฺถุวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ

วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ วิญฺญาณํ เอตาสุ ติฏฺฐตีติ วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ อารมฺมณฏฺฐิติวเสเนตํ วุตฺตํฯ รูปูปายนฺติ รูปํ อุปคตํ หุตฺวาฯ ปญฺจโวการภวสฺมิญฺหิ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ รูปกฺขนฺธํ นิสฺสาย ติฏฺฐติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ รูปารมฺมณนฺติ รูปกฺขนฺธโคจรํ รูปปติฏฺฐิตํ หุตฺวาฯ

นนฺทูปเสจนนฺติ โลภสหคตํ สมฺปยุตฺตนนฺทิยาว อุปสิตฺตํ หุตฺวาฯ อิตรํ อุปนิสฺสยโกฏิยาฯ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชตีติ สฏฺฐิปิ สตฺตติปิ วสฺสานิ เอวํ ปวตฺตมานํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชติฯ เวทนูปายาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิเมหิ ปน ตีหิ ปเทหิ จตุโวการภเว อภิสงฺขารวิญฺญาณํ วุตฺตํฯ ตสฺส ยาวตายุกํ ปวตฺตนวเสน วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนา เวทิตพฺพาฯ จตุกฺกวเสน ปน เทสนาย อาคตตฺตา วิญฺญาณูปายนฺติ น วุตฺตํฯ เอวํ วุจฺจมาเน จ ‘‘กตมํ นุ โข เอตฺถ กมฺมวิญฺญาณํ, กตมํ วิปากวิญฺญาณ’’นฺติ สมฺโมโห ภเวยฺย, ตสฺมาปิ น วุตฺตํฯ อคติคมนานิ วิตฺถาริตาเนวฯ

จีวรเหตูติ ตตฺถ มนาปํ จีวรํ ลภิสฺสามีติ จีวรการณา อุปฺปชฺชติฯ อิติ ภวาภวเหตูติ เอตฺถ อิตีติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโตฯ ยถา จีวราทิเหตุ, เอวํ ภวาภวเหตูปีติ อตฺโถฯ ภวาภโวติ เจตฺถ ปณีตปณีตตรานิ เตลมธุผาณิตาทีนิ อธิปฺเปตานิฯ อิเมสํ ปน จตุนฺนํ ตณฺหุปฺปาทานํ ปหานตฺถาย ปฏิปาฏิยาว จตฺตาโร อริยวํสา เทสิตาติ เวทิตพฺพาฯ ปฏิปทาจตุกฺกํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อกฺขมาทีสุ ปธานกรณกาเล สีตาทีนิ น ขมตีติ อกฺขมาฯ ขมตีติ ขมาฯ อินฺทฺริยทมนํ ทมาฯ ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติอาทินา นเยน วิตกฺกสมนํ สมาฯ

ธมฺมปทานีติ ธมฺมโกฏฺฐาสานิฯ อนภิชฺฌา ธมฺมปทํ นาม อโลโภ วา อโลภสีเสน อธิคตชฺฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ วาฯ อพฺยาปาโท ธมฺมปทํ นาม อโกโป วา เมตฺตาสีเสน อธิคตชฺฌานาทีนิ วาฯ สมฺมาสติ ธมฺมปทํ นาม สุปฺปฏฺฐิตสติ วา สติสีเสน อธิคตชฺฌานาทีนิ วาฯ สมฺมาสมาธิ ธมฺมปทํ นาม สมาปตฺติ วา อฏฺฐสมาปตฺติวเสน อธิคตชฺฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ วาฯ ทสาสุภวเสน วา อธิคตชฺฌานาทีนิ อนภิชฺฌา ธมฺมปทํฯ จตุพฺรหฺมวิหารวเสน อธิคตานิ อพฺยาปาโท ธมฺมปทํฯ ทสานุสฺสติอาหาเรปฏิกูลสญฺญาวเสน อธิคตานิ สมฺมาสติ ธมฺมปทํฯ ทสกสิณอานาปานวเสน อธิคตานิ สมฺมาสมาธิ ธมฺมปทนฺติฯ

ธมฺมสมาทาเนสุ ปฐมํ อเจลกปฏิปทาฯ ทุติยํ ติพฺพกิเลสสฺส อรหตฺตํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตสฺส อสฺสุมุขสฺสาปิ รุทโต ปริสุทฺธพฺรหฺมจริยจรณํฯ ตติยํ กาเมสุ ปาตพฺยตาฯ

จตุตฺถํ จตฺตาโร ปจฺจเย อลภมานสฺสาปิ ฌานวิปสฺสนาวเสน สุขสมงฺคิโน สาสนพฺรหฺมจริยํฯ

ธมฺมกฺขนฺธาติ เอตฺถ คุณฏฺโฐ ขนฺธฏฺโฐฯ สีลกฺขนฺโธติ สีลคุโณฯ เอตฺถ จ ผลสีลํ อธิปฺเปตํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ จตูสุปิ ฐาเนสุ ผลเมว วุตฺตํฯ

พลานีติ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน อกมฺปิยฏฺเฐน จ พลานิฯ เตสํ ปฏิปกฺเขหิ โกสชฺชาทีหิ อกมฺปนิยตา เวทิตพฺพาฯ สพฺพานิปิ สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตราเนว กถิตานิฯ

อธิฏฺฐานานีติ เอตฺถ อธีติ อุปสคฺคมตฺตํฯ อตฺถโต ปน เตน วา ติฏฺฐนฺติ, ตตฺถ วา ติฏฺฐนฺติ, ฐานเมว วา ตํตํคุณาธิกานํ ปุริสานํ อธิฏฺฐานํ, ปญฺญาว อธิฏฺฐานํ ปญฺญาธิฏฺฐานํฯ เอตฺถ จ ปฐเมน อคฺคผลปญฺญาฯ ทุติเยน วจีสจฺจํฯ ตติเยน อามิสปริจฺจาโคฯ จตุตฺเถน กิเลสูปสโม กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ ปฐเมน จ กมฺมสฺสกตปญฺญํ วิปสฺสนาปญฺญํ วา อาทิํ กตฺวา ผลปญฺญา กถิตาฯ ทุติเยน วจีสจฺจํ อาทิํ กตฺวา ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานํฯ ตติเยน อามิสปริจฺจาคํ อาทิํ กตฺวา อคฺคมคฺเคน กิเลสปริจฺจาโคฯ จตุตฺเถน สมาปตฺติวิกฺขมฺภิเต กิเลเส อาทิํ กตฺวา อคฺคมคฺเคน กิเลสวูปสโมฯ ปญฺญาธิฏฺฐาเนน วา เอเกน อรหตฺตผลปญฺญา กถิตาฯ เสเสหิ ปรมตฺถสจฺจํฯ สจฺจาธิฏฺฐาเนน วา เอเกน ปรมตฺถสจฺจํ กถิตํฯ เสเสหิ อรหตฺตปญฺญาติ มูสิกาภยตฺเถโร อาหฯ

ปญฺหพฺยากรณาทิจตุกฺกวณฺณนา

[312] ปญฺหพฺยากรณานิ มหาปเทสกถาย วิตฺถาริตาเนวฯ

กณฺหนฺติ กาฬกํ ทสอกุสลกมฺมปถกมฺมํฯ กณฺหวิปากนฺติ อปาเย นิพฺพตฺตนโต กาฬกวิปากํฯ สุกฺกนฺติ ปณฺฑรํ กุสลกมฺมปถกมฺมํฯ สุกฺกวิปากนฺติ สคฺเค นิพฺพตฺตนโต ปณฺฑรวิปากํฯ กณฺหสุกฺกนฺติ มิสฺสกกมฺมํฯ กณฺหสุกฺกวิปากนฺติ สุขทุกฺขวิปากํฯ มิสฺสกกมฺมญฺหิ กตฺวา อกุสเลน ติรจฺฉานโยนิยํ มงฺคลหตฺถิฏฺฐานาทีสุ อุปฺปนฺโน กุสเลน ปวตฺเต สุขํ เวทยติฯ กุสเลน ราชกุเลปิ นิพฺพตฺโต อกุสเลน ปวตฺเต ทุกฺขํ เวทยติฯ อกณฺหอสุกฺกนฺติ กมฺมกฺขยกรํ จตุมคฺคญาณํ อธิปฺเปตํฯ