ปริเย ญาณนฺติ ปเรสํ จิตฺตปริจฺเฉเท ญาณํฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ ปริเย ญาณํ? อิธ ภิกฺขุ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ชานาตี’’ติ (วิภ. 796) วิตฺถาเรตพฺพํฯ ฐเปตฺวา ปน อิมานิ ตีณิ ญาณานิ อวเสสํ สมฺมุติญาณํ นามฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมํ สมฺมุติญาณํ? ฐเปตฺวา ธมฺเม ญาณํ ฐเปตฺวา อนฺวเย ญาณํ ฐเปตฺวา ปริจฺเฉเท ญาณํ อวเสสํ สมฺมุติญาณ’’นฺติ (วิภ. 796)ฯ

ทุกฺเข ญาณาทีหิ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา เอกสฺส ภิกฺขุโน นิคฺคมนํ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ กถิตํฯ ตตฺถ ทฺเว สจฺจานิ วฏฺฏํ, ทฺเว วิวฏฺฏํ, วฏฺเฏ อภินิเวโส โหติ, โน วิวฏฺเฏฯ ทฺวีสุ สจฺเจสุ อาจริยสนฺติเก ปริยตฺติํ อุคฺคเหตฺวา กมฺมํ กโรติ, ทฺวีสุ สจฺเจสุ ‘‘นิโรธสจฺจํ นาม อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปํ, มคฺคสจฺจํ นาม อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาป’’นฺติ สวนวเสน กมฺมํ กโรติฯ ทฺวีสุ สจฺเจสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณสมฺมสนปฏิเวโธ วฏฺฏติ, ทฺวีสุ สวนปฏิเวโธ วฏฺฏติฯ ตีณิ กิจฺจวเสน ปฏิวิชฺฌติ, เอกํ อารมฺมณวเสนฯ ทฺเว สจฺจานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ, ทฺเว คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิฯ

โสตาปตฺติยงฺคาทิจตุกฺกวณฺณนา

[311] โสตาปตฺติยงฺคานีติ โสตาปตฺติยา องฺคานิ, โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปฏิลาภการณานีติ อตฺโถฯ สปฺปุริสสํเสโวติ พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํ อุปสงฺกมิตฺวา เสวนํฯ สทฺธมฺมสฺสวนนฺติ สปฺปายสฺส เตปิฏกธมฺมสฺส สวนํฯ โยนิโสมนสิกาโรติ อนิจฺจาทิวเสน มนสิกาโรฯ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺตีติ โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุธมฺมภูตาย ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชนํฯ

อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อจลปฺปสาเทนฯ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตานิฯ ผลธาตุอาหารจตุกฺกานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ อปิเจตฺถ ลูขปณีตวตฺถุวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ

วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ วิญฺญาณํ เอตาสุ ติฏฺฐตีติ วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ อารมฺมณฏฺฐิติวเสเนตํ วุตฺตํฯ รูปูปายนฺติ รูปํ อุปคตํ หุตฺวาฯ ปญฺจโวการภวสฺมิญฺหิ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ รูปกฺขนฺธํ นิสฺสาย ติฏฺฐติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ รูปารมฺมณนฺติ รูปกฺขนฺธโคจรํ รูปปติฏฺฐิตํ หุตฺวาฯ