[57] อปฺปสทฺเท กตฺวาติ นิรเว อปฺปสทฺเท กตฺวาฯ โส กิร จินฺเตสิ – ‘‘สมโณ โคตโม เอกํ ปญฺหมฺปิ น กเถติ, สลฺลาปกถาปิสฺส อติพหุกา นตฺถิ, อิเม ปน อาทิโต ปฏฺฐาย สมณํ โคตมํ อนุวตฺตนฺติ เจว ปสํสนฺติ จ, หนฺทาหํ อิเม นิสฺสทฺเท กตฺวา สยํ กเถมี’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อปฺปสทฺเท กตฺวา’’ติฯ ‘‘ตโปชิคุจฺฉวาทา’’ติอาทีสุ ตโปชิคุจฺฉํ วทาม, มนสาปิ ตเมว สารโต คเหตฺวา วิจราม, กาเยนปิมฺหา ตเมว อลฺลีนา, นานปฺปการกํ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรามาติ อตฺโถฯ

อุปกฺกิเลสวณฺณนา

[58] ตปสฺสีติ ตปนิสฺสิตโกฯ ‘‘อเจลโก’’ติอาทีนิ สีหนาเท (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.393) วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ ตปํ สมาทิยตีติ อเจลกภาวาทิกํ ตปํ สมฺมา อาทิยติ, ทฬฺหํ คณฺหาติฯ อตฺตมโน โหตีติ โก อญฺโญ มยา สทิโส อิมสฺมิํ ตเป อตฺถีติ ตุฏฺฐมโน โหติฯ ปริปุณฺณสงฺกปฺโปติ อลเมตฺตาวตาติ เอวํ ปริโยสิตสงฺกปฺโป, อิทญฺจ ติตฺถิยานํ วเสน อาคตํฯ สาสนาวจเรนาปิ ปน ทีเปตพฺพํฯ เอกจฺโจ หิ ธุตงฺคํ สมาทิยติ, โส เตเนว ธุตงฺเคน โก อญฺโญ มยา สทิโส ธุตงฺคธโรติ อตฺตมโน โหติ ปริปุณฺณสงฺกปฺโปฯ ตปสฺสิโน อุปกฺกิเลโส โหตีติ ทุวิธสฺสาเปตสฺส ตปสฺสิโน อยํ อุปกฺกิเลโส โหติฯ เอตฺตาวตายํ ตโป อุปกฺกิเลโส โหตีติ วทามิฯ

อตฺตานุกฺกํเสตีติ ‘‘โก มยา สทิโส อตฺถี’’ติ อตฺตานํ อุกฺกํสติ อุกฺขิปติฯ ปรํ วมฺเภตีติ ‘‘อยํ น มาทิโส’’ติ ปรํ สํหาเรติ อวกฺขิปติฯ

มชฺชตีติ มานมทกรเณน มชฺชติฯ มุจฺฉตีติ มุจฺฉิโต โหติ คธิโต อชฺฌาปนฺโนฯ ปมาทมาปชฺชตีติ เอตเทว สารนฺติ ปมาทมาปชฺชติฯ สาสเน ปพฺพชิโตปิ ธุตงฺคสุทฺธิโก โหติ, น กมฺมฏฺฐานสุทฺธิโกฯ ธุตงฺคเมว อรหตฺตํ วิย สารโต ปจฺเจติฯ

[59] ลาภสกฺการสิโลกนฺติ เอตฺถ จตฺตาโร ปจฺจยา ลพฺภนฺตีติ ลาภา, เตเยว สุฏฺฐุ กตฺวา ปฏิสงฺขริตฺวา ลทฺธา สกฺกาโร, วณฺณภณนํ สิโลโกฯ อภินิพฺพตฺเตตีติ อเจลกาทิภาวํ เตรสธุตงฺคสมาทานํ วา นิสฺสาย มหาลาโภ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘อภินิพฺพตฺเตตี’’ติ วุตฺโตฯ เสสเมตฺถ ปุริมวารนเยเนว ทุวิธสฺสาปิ ตปสฺสิโน วเสน เวทิตพฺพํฯ

[60] โวทาสํ อาปชฺชตีติ ทฺเวภาคํ อาปชฺชติ, ทฺเว ภาเค กโรติฯ ขมตีติ รุจฺจติฯ นกฺขมตีติ น รุจฺจติฯ สาเปกฺโข ปชหตีติ สตณฺโห ปชหติฯ กถํ? ปาโตว ขีรภตฺตํ ภุตฺโต โหติฯ อถสฺส มํสโภชนํ อุปเนติฯ ตสฺส เอวํ โหติ ‘‘อิทานิ เอวรูปํ กทา ลภิสฺสาม, สเจ ชาเนยฺยาม, ปาโตว ขีรภตฺตํ น ภุญฺเชยฺยาม, กิํ มยา สกฺกา กาตุํ, คจฺฉ โภ, ตฺวเมว ภุญฺชา’’ติ ชีวิตํ ปริจฺจชนฺโต วิย สาเปกฺโข ปชหติฯ คธิโตติ เคธชาโตฯ มุจฺฉิโตติ พลวตณฺหาย มุจฺฉิโต สํมุฏฺฐสฺสตี หุตฺวาฯ อชฺฌาปนฺโนติ อามิเส อติลคฺโค, ‘‘ภุญฺชิสฺสถ, อาวุโส’’ติ ธมฺมนิมนฺตนมตฺตมฺปิ อกตฺวา มหนฺเต มหนฺเต กพเฬ กโรติฯ อนาทีนวทสฺสาวีติอาทีนวมตฺตมฺปิ น ปสฺสติฯ อนิสฺสรณปญฺโญติ อิธ มตฺตญฺญุตานิสฺสรณปจฺจเวกฺขณปริโภคมตฺตมฺปิ น กโรติฯ ลาภสกฺการสิโลกนิกนฺติเหตูติ ลาภาทีสุ ตณฺหาเหตุฯ

[61] สํภกฺเขตีติ สํขาทติฯ อสนิวิจกฺกนฺติ วิจกฺกสณฺฐานา อสนิเยวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อสนิวิจกฺกํ อิมสฺส ทนฺตกูฏํ มูลพีชาทีสุ น กิญฺจิ น สํภุญฺชติฯ อถ จ ปน นํ สมณปฺปวาเทน สมโณติ สญฺชานนฺตี’’ติฯ เอวํ อปสาเทติ อวกฺขิปติฯ อิทํ ติตฺถิยวเสน อาคตํฯ ภิกฺขุวเสน ปเนตฺถ อยํ โยชนา, อตฺตนา ธุตงฺคธโร โหติ, โส อญฺญํ เอวํ อปสาเทติ ‘‘กิํ สมณา นาม อิเม สมณมฺหาติ วทนฺติ, ธุตงฺคมตฺตมฺปิ นตฺถิ, อุทฺเทสภตฺตาทีนิ ปริเยสนฺตา ปจฺจยพาหุลฺลิกา วิจรนฺตี’’ติฯ ลูขาชีวินฺติ อเจลกาทิวเสน วา ธุตงฺควเสน วา ลูขาชีวิํฯ อิสฺสามจฺฉริยนฺติ ปรสฺส สกฺการาทิสมฺปตฺติขียนลกฺขณํ อิสฺสํ, สกฺการาทิกรณอกฺขมนลกฺขณํ มจฺฉริยญฺจฯ

[62] อาปาถกนิสาที โหตีติ มนุสฺสานํ อาปาเถ ทสฺสนฏฺฐาเน นิสีทติฯ ยตฺถ เต ปสฺสนฺติ, ตตฺถ ฐิโต วคฺคุลิวตํ จรติ, ปญฺจาตปํ ตปฺปติ, เอกปาเทน ติฏฺฐติ, สูริยํ นมสฺสติฯ สาสเน ปพฺพชิโตปิ สมาทินฺนธุตงฺโค สพฺพรตฺติํ สยิตฺวา มนุสฺสานํ จกฺขุปเถ ตปํ กโรติ, มหาสายนฺเหเยว จีวรกุฏิํ กโรติ, สูริเย อุคฺคเต ปฏิสํหรติ, มนุสฺสานํ อาคตภาวํ ญตฺวา ฆณฺฑิํ ปหริตฺวา จีวรํ มตฺถเก ฐเปตฺวา จงฺกมํ โอตรติ, สมฺมุญฺชนิํ คเหตฺวา วิหารงฺคณํ สมฺมชฺชติฯ

อตฺตานนฺติ อตฺตโน คุณํ อทสฺสยมาโนติ เอตฺถ อ-กาโร นิปาตมตฺตํ, ทสฺสยมาโนติ อตฺโถฯ อิทมฺปิ เม ตปสฺมินฺติ อิทมฺปิ กมฺมํ มเมว ตปสฺมิํ, ปจฺจตฺเต วา ภุมฺมํ, อิทมฺปิ มม ตโปติ อตฺโถฯ โส หิ อสุกสฺมิํ ฐาเน อเจลโก อตฺถิ มุตฺตาจาโรติอาทีนิ สุตฺวา อมฺหากํ เอส ตโป, อมฺหากํ โส อนฺเตวาสิโกติอาทีนิ ภณติฯ อสุกสฺมิํ วา ปน ฐาเน ปํสุกูลิโก ภิกฺขุ อตฺถีติอาทีนิ สุตฺวา อมฺหากํ เอส ตโป, อมฺหากํ โส อนฺเตวาสิโกติอาทีนิ ภณติฯ

กิญฺจิเทวาติ กิญฺจิ วชฺชํ ทิฏฺฐิคตํ วาฯ ปฏิจฺฉนฺนํ เสวตีติ ยถา อญฺเญ น ชานนฺติ, เอวํ เสวติฯ อกฺขมมานํ อาห ขมตีติ อรุจฺจมานํเยว รุจฺจติ เมติ วทติฯ อตฺตนา กตํ อติมหนฺตมฺปิ วชฺชํ อปฺปมตฺตกํ กตฺวา ปญฺญเปติ, ปเรน กตํ ทุกฺกฏมตฺตํ วีติกฺกมมฺปิ ปาราชิกสทิสํ กตฺวา ทสฺเสติฯ อนุญฺเญยฺยนฺติ อนุชานิตพฺพํ อนุโมทิตพฺพํฯ

[63] โกธโน โหติ อุปนาหีติ กุชฺฌนลกฺขเณน โกเธน, เวรอปฺปฏินิสฺสคฺคลกฺขเณน อุปนาเหน จ สมนฺนาคโตฯ มกฺขี โหติ ปฬาสีติ ปรคุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน, ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปฬาเสน จ สมนฺนาคโตฯ

อิสฺสุกี โหติ มจฺฉรีติ ปรสกฺการาทีสุ อุสูยนลกฺขณาย อิสฺสาย, อาวาสกุลลาภวณฺณธมฺเมสุ มจฺฉรายนลกฺขเณน ปญฺจวิธมจฺเฉเรน จ สมนฺนาคโต โหติฯ

สโฐ โหติ มายาวีติ เกราฏิกลกฺขเณน สาเฐยฺเยน, กตปฺปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย มายาย จ สมนฺนาคโต โหติฯ ถทฺโธ โหติ อติมานีติ นิสฺสิเนหนิกฺกรุณถทฺธลกฺขเณน ถมฺเภน, อติกฺกมิตฺวา มญฺญนลกฺขเณน อติมาเนน จ สมนฺนาคโต โหติฯ ปาปิจฺโฉ โหตีติ อสนฺตสมฺภาวนปตฺถนลกฺขณาย ปาปิจฺฉตาย สมนฺนาคโต โหติฯ ปาปิกานนฺติ ตาสํเยว ลามกานํ อิจฺฉานํ วสํ คโตฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิโกติ นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทินยปฺปวตฺตาย อยาถาวทิฏฺฐิยา อุเปโตฯ อนฺตคฺคาหิกายาติ สาเยว ทิฏฺฐิ อุจฺเฉทนฺตสฺส คหิตตฺตา ‘‘อนฺตคฺคาหิกา’’ติ วุจฺจติ, ตาย สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ สนฺทิฏฺฐิปรามาสีติอาทีสุ สยํ ทิฏฺฐิ สนฺทิฏฺฐิ, สนฺทิฏฺฐิเมว ปรามสติ คเหตฺวา วทตีติ สนฺทิฏฺฐิปรามาสีฯ อาธานํ วุจฺจติ ทฬฺหํ สุฏฺฐุ ฐปิตํ, ตถา กตฺวา คณฺหาตีติ อาธานคฺคาหีฯ อริฏฺโฐ วิย น สกฺกา โหติ ปฏินิสฺสชฺชาเปตุนฺติ ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีฯ ยทิเมติ ยทิ อิเมฯ

ปริสุทฺธปปฏิกปฺปตฺตกถาวณฺณนา

[64] อิธ, นิคฺโรธ, ตปสฺสีติ เอวํ ภควา อญฺญติตฺถิเยหิ คหิตลทฺธิํ เตสํ รกฺขิตํ ตปํ สพฺพเมว สํกิลิฏฺฐนฺติ อุปกฺกิเลสปาฬิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปริสุทฺธปาฬิทสฺสนตฺถํ เทสนมารภนฺโต อิธ, นิคฺโรธาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘น อตฺตมโน’’ติอาทีนิ วุตฺตวิปกฺขวเสเนว เวทิตพฺพานิฯ สพฺพวาเรสุ จ ลูขตปสฺสิโน เจว ธุตงฺคธรสฺส จ วเสน โยชนา เวทิตพฺพาฯ เอวํ โส ตสฺมิํ ฐาเน ปริสุทฺโธ โหตีติ เอวํ โส เตน น อตฺตมนตา น ปริปุณฺณสงฺกปฺปภาวสงฺขาเตน การเณน ปริสุทฺโธ นิรุปกฺกิเลโส โหติ, อุตฺตริ วายมมาโน กมฺมฏฺฐานสุทฺธิโก หุตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[69] อทฺธา โข, ภนฺเตติ ภนฺเต เอวํ สนฺเต เอกํเสเนว วีริเยน ปาปชิคุจฺฉนวาโท ปริสุทฺโธ โหตีติ อนุชานาติฯ อิโต ปรญฺจ อคฺคภาวํ วา สารภาวํ วา อชานนฺโต อคฺคปฺปตฺตา สารปฺปตฺตา จาติ อาหฯ อถสฺส ภควา สารปฺปตฺตภาวํ ปฏิเสเธนฺโต น โข นิคฺโรธาติอาทิมาห ฯ ปปฏิกปฺปตฺตา โหตีติ สารวโต รุกฺขสฺส สารํ เผคฺคุํ ตจญฺจ อติกฺกมฺม พหิปปฏิกสทิสา โหตีติ ทสฺเสติฯ