สเจ เม สตฺถา อิมํ ฐานมาคจฺเฉยฺย, อิมสฺส ปริพฺพาชกสฺส ยาว ภวคฺคา อุสฺสิตํ มานทฺธชํ ฐานโสว โอปาเตยฺยา’’ติฯ

[54] ภควาปิ เตสํ ตํ กถาสลฺลาปํ อสฺโสสิเยวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อสฺโสสิ โข อิมํ กถาสลฺลาป’’นฺติฯ

สุมาคธายาติ สุมาคธา นาม โปกฺขรณี, ยสฺสา ตีเร นิสินฺโน อญฺญตโร ปุริโส ปทุมนาฬนฺตเรหิ อสุรภวนํ ปวิสนฺตํ อสุรเสนํ อทฺทสฯ โมรนิวาโปติ นิวาโป วุจฺจติ ภตฺตํ, ยตฺถ โมรานํ อภเยน สทฺธิํ นิวาโป ทินฺโน, ตํ ฐานนฺติ อตฺโถฯ อพฺโภกาเสติ องฺคณฏฺฐาเนฯ อสฺสาสปตฺตาติ ตุฏฺฐิปตฺตา โสมนสฺสปตฺตาฯ อชฺฌาสยนฺติ อุตฺตมนิสฺสยภูตํฯ อาทิพฺรหฺมจริยนฺติ ปุราณพฺรหฺมจริยสงฺขาตํ อริยมคฺคํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘โก นาม โส, ภนฺเต, ธมฺโม เยน ภควตา สาวกา วินีตา อชฺฌาสยาทิพฺรหฺมจริยภูตํ อริยมคฺคํ ปูเรตฺวา อรหตฺตาธิคมวเสน อสฺสาสปตฺตา ปฏิชานนฺตี’’ติฯ

ตโปชิคุจฺฉาวาทวณฺณนา

[55] วิปฺปกตาติ มมาคมนปจฺจยา อนิฏฺฐิตา, ว หุตฺวา ฐิตา, กเถหิ, อหเมตํ นิฏฺฐเปตฺวา มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสมีติ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสิฯ

[56] ทุชฺชานํ โขติ ภควา ปริพฺพาชกสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อยํ ปริพฺพาชโก มยา สาวกานํ เทเสตพฺพํ ธมฺมํ เตหิ ปูเรตพฺพํ ปฏิปตฺติํ ปุจฺฉติ, สจสฺสาหํ อาทิโตว ตํ กเถสฺสามิ, กถิตมฺปิ นํ น ชานิสฺสติ, อยํ ปน วีริเยน ปาปชิคุจฺฉนวาโท, หนฺทาหํ เอตสฺเสว วิสเย ปญฺหํ ปุจฺฉาเปตฺวา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ลทฺธิยา นิรตฺถกภาวํ ทสฺเสมิฯ อถ ปจฺฉา อิมํ ปญฺหํ พฺยากริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทุชฺชานํ โข เอตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สเก อาจริยเกติ อตฺตโน อาจริยวาเทฯ อธิเชคุจฺเฉติ วีริเยน ปาปชิคุจฺฉนภาเวฯ กถํ สนฺตาติ กถํ ภูตาฯ ตโปชิคุจฺฉาติ วีริเยน ปาปชิคุจฺฉา ปาปวิวชฺชนาฯ ปริปุณฺณาติ ปริสุทฺธาฯ กถํ อปริปุณฺณาติ กถํ อปริสุทฺธา โหตีติ เอวํ ปุจฺฉาติฯ ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ

[57] อปฺปสทฺเท กตฺวาติ นิรเว อปฺปสทฺเท กตฺวาฯ โส กิร จินฺเตสิ – ‘‘สมโณ โคตโม เอกํ ปญฺหมฺปิ น กเถติ, สลฺลาปกถาปิสฺส อติพหุกา นตฺถิ, อิเม ปน อาทิโต ปฏฺฐาย สมณํ โคตมํ อนุวตฺตนฺติ เจว ปสํสนฺติ จ, หนฺทาหํ อิเม นิสฺสทฺเท กตฺวา สยํ กเถมี’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อปฺปสทฺเท กตฺวา’’ติฯ ‘‘ตโปชิคุจฺฉวาทา’’ติอาทีสุ ตโปชิคุจฺฉํ วทาม, มนสาปิ ตเมว สารโต คเหตฺวา วิจราม, กาเยนปิมฺหา ตเมว อลฺลีนา, นานปฺปการกํ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรามาติ อตฺโถฯ

อุปกฺกิเลสวณฺณนา

[58] ตปสฺสีติ ตปนิสฺสิตโกฯ ‘‘อเจลโก’’ติอาทีนิ สีหนาเท (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.393) วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ ตปํ สมาทิยตีติ อเจลกภาวาทิกํ ตปํ สมฺมา อาทิยติ, ทฬฺหํ คณฺหาติฯ อตฺตมโน โหตีติ โก อญฺโญ มยา สทิโส อิมสฺมิํ ตเป อตฺถีติ ตุฏฺฐมโน โหติฯ ปริปุณฺณสงฺกปฺโปติ อลเมตฺตาวตาติ เอวํ ปริโยสิตสงฺกปฺโป, อิทญฺจ ติตฺถิยานํ วเสน อาคตํฯ สาสนาวจเรนาปิ ปน ทีเปตพฺพํฯ เอกจฺโจ หิ ธุตงฺคํ สมาทิยติ, โส เตเนว ธุตงฺเคน โก อญฺโญ มยา สทิโส ธุตงฺคธโรติ อตฺตมโน โหติ ปริปุณฺณสงฺกปฺโปฯ ตปสฺสิโน อุปกฺกิเลโส โหตีติ ทุวิธสฺสาเปตสฺส ตปสฺสิโน อยํ อุปกฺกิเลโส โหติฯ เอตฺตาวตายํ ตโป อุปกฺกิเลโส โหตีติ วทามิฯ

อตฺตานุกฺกํเสตีติ ‘‘โก มยา สทิโส อตฺถี’’ติ อตฺตานํ อุกฺกํสติ อุกฺขิปติฯ ปรํ วมฺเภตีติ ‘‘อยํ น มาทิโส’’ติ ปรํ สํหาเรติ อวกฺขิปติฯ

มชฺชตีติ มานมทกรเณน มชฺชติฯ มุจฺฉตีติ มุจฺฉิโต โหติ คธิโต อชฺฌาปนฺโนฯ ปมาทมาปชฺชตีติ เอตเทว สารนฺติ ปมาทมาปชฺชติฯ สาสเน ปพฺพชิโตปิ ธุตงฺคสุทฺธิโก โหติ, น กมฺมฏฺฐานสุทฺธิโกฯ ธุตงฺคเมว อรหตฺตํ วิย สารโต ปจฺเจติฯ