วิชฺชาติ ติสฺโส วิชฺชาฯ วิมุตฺตีติ ทฺเว วิมุตฺติโย, จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ, นิพฺพานญฺจฯ เอตฺถ จ อฏฺฐ สมาปตฺติโย นีวรณาทีหิ สุฏฺฐุ มุตฺตตฺตา อธิมุตฺติ นามฯ นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตโต มุตฺตตฺตา วิมุตฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

ขเย ญาณนฺติ กิเลสกฺขยกเร อริยมคฺเค ญาณํฯ อนุปฺปาเท ญาณนฺติ ปฏิสนฺธิวเสน อนุปฺปาทภูเต ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ วา อนุปฺปาทปริโยสาเน อุปฺปนฺเน อริยผเล ญาณํฯ เตเนวาห ‘‘ขเย ญาณนฺติ มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํฯ อนุปฺปาเท ญาณนฺติ ผลสมงฺคิสฺส ญาณ’’นฺติฯ อิเม โข, อาวุโสติอาทิ เอกเก วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ อิติ ปญฺจติํสาย ทุกานํ วเสน เถโร สามคฺคิรสํ ทสฺเสสีติฯ

ทุกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ติกวณฺณนา

[305] อิติ ทุกวเสน สามคฺคิรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ติกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน อารภิฯ ตตฺถ ลุพฺภตีติ โลโภฯ อกุสลญฺจ ตํ มูลญฺจ, อกุสลานํ วา มูลนฺติ อกุสลมูลํฯ ทุสฺสตีติ โทโสฯ มุยฺหตีติ โมโหฯ เตสํ ปฏิปกฺขนเยน อโลภาทโย เวทิตพฺพาฯ

ทุฏฺฐุ จริตานิ, วิรูปานิ วา จริตานีติ ทุจฺจริตานิฯ กาเยน ทุจฺจริตํ, กายโต วา ปวตฺตํ ทุจฺจริตนฺติ กายทุจฺจริตํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ สุฏฺฐุ จริตานิ, สุนฺทรานิ วา จริตานีติ สุจริตานิฯ ทฺเวปิ เจเต ติกา ปณฺณตฺติยา วา กมฺมปเถหิ วา กเถตพฺพาฯ ปญฺญตฺติยา ตาว กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโม กายทุจฺจริตํฯ อวีติกฺกโม กายสุจริตํฯ วจีทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโม วจีทุจฺจริตํ, อวีติกฺกโม วจีสุจริตํฯ อุภยตฺถ ปญฺญตฺตสฺส สิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโมว มโนทุจฺจริตํ, อวีติกฺกโม มโนสุจริตํฯ อยํ ปณฺณตฺติกถาฯ ปาณาติปาตาทโย ปน ติสฺโส เจตนา กายทฺวาเรปิ วจีทฺวาเรปิ อุปฺปนฺนา กายทุจฺจริตํฯ จตสฺโส มุสาวาทาทิเจตนา วจีทุจฺจริตํฯ อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา มโนทุจฺจริตํฯ

ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส อุปฺปนฺนา ติสฺโส เจตนาปิ วิรติโยปิ กายสุจริตํฯ มุสาวาทาทีหิ วิรมนฺตสฺส จตสฺโส เจตนาปิ วิรติโยปิ วจีสุจริตํฯ อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาทิฏฺฐีติ ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา มโนสุจริตนฺติ อยํ กมฺมปถกถาฯ

กามปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก กามวิตกฺโกฯ พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโกฯ วิหิํสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโกฯ เตสุ ทฺเว สตฺเตสุปิ สงฺขาเรสุปิ อุปฺปชฺชนฺติฯ กามวิตกฺโก หิ ปิเย มนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา วิตกฺเกนฺตสฺส อุปฺปชฺชติฯ พฺยาปาทวิตกฺโก อปฺปิเย อมนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา กุชฺฌิตฺวา โอโลกนกาลโต ปฏฺฐาย ยาว วินาสนา อุปฺปชฺชติฯ วิหิํสาวิตกฺโก สงฺขาเรสุ นุปฺปชฺชติฯ สงฺขาโร หิ ทุกฺขาเปตพฺโพ นาม นตฺถิฯ อิเม สตฺตา หญฺญนฺตุ วา อุจฺฉิชฺชนฺตุ วา วินสฺสนฺตุ วา มา วา อเหสุนฺติ จินฺตนกาเล ปน สตฺเตสุ อุปฺปชฺชติฯ

เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก เนกฺขมฺมวิตกฺโกฯ โส อสุภปุพฺพภาเค กามาวจโร โหติฯ อสุภชฺฌาเน รูปาวจโรฯ ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตโรฯ อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโกฯ โส เมตฺตาปุพฺพภาเค กามาวจโร โหติฯ เมตฺตาฌาเน รูปาวจโรฯ ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตโรฯ อวิหิํสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อวิหิํสาวิตกฺโกฯ โส กรุณาปุพฺพภาเค กามาวจโรฯ กรุณาฌาเน รูปาวจโรฯ ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตโรฯ ยทา อโลโภ สีสํ โหติ, ตทา อิตเร ทฺเว ตทนฺวายิกา ภวนฺติฯ ยทา เมตฺตา สีสํ โหติ, ตทา อิตเร ทฺเว ตทนฺวายิกา ภวนฺติฯ ยทา กรุณา สีสํ โหติ, ตทา อิตเร ทฺเว ตทนฺวายิกา ภวนฺตีติฯ กามสงฺกปฺปาทโย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เทสนามตฺตเมว เหตํฯ อตฺถโต ปน กามวิตกฺกาทีนญฺจ กามสงฺกปฺปาทีนญฺจ นานากรณํ นตฺถิฯ

กามปฏิสํยุตฺตา สญฺญา กามสญฺญาฯ พฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา สญฺญา พฺยาปาทสญฺญาฯ วิหิํสาปฏิสํยุตฺตา สญฺญา วิหิํสาสญฺญาฯ

ตาสมฺปิ กามวิตกฺกาทีนํ วิย อุปฺปชฺชนากาโร เวทิตพฺโพฯ ตํสมฺปยุตฺตาเยว หิ เอตาฯ เนกฺขมฺมสญฺญาทโยปิ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทิสมฺปยุตฺตาเยวฯ ตสฺมา ตาสมฺปิ ตเถว กามาวจราทิภาโว เวทิตพฺโพฯ

กามธาตุอาทีสุ ‘‘กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโปฯ อยํ วุจฺจติ กามธาตุฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา กามธาตู’’ติ อยํ กามธาตุฯ ‘‘พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโปฯ อยํ วุจฺจติ พฺยาปาทธาตุฯ ทสสุ อาฆาตวตฺถูสุ จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต อนตฺตมนตา จิตฺตสฺสา’’ติ อยํ พฺยาปาทธาตุฯ ‘‘วิหิํสา ปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโปฯ อยํ วุจฺจติ วิหิํสาธาตุฯ อิเธกจฺโจ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา รชฺชุยา วา อญฺญตรญฺญตเรน วา สตฺเต วิเหเฐตี’’ติ อยํ วิหิํสาธาตุฯ ตตฺถ ทฺเว กถา สพฺพสงฺคาหิกา จ อสมฺภินฺนา จฯ ตตฺถ กามธาตุยา คหิตาย อิตรา ทฺเว คหิตาว โหนฺติ, ตโต ปน นีหริตฺวา อยํ พฺยาปาทธาตุ อยํ วิหิํสาธาตูติ ทสฺเสตีติ อยํ สพฺพสงฺคาหิกกถา นามฯ กามธาตุํ กเถนฺโต ปน ภควา พฺยาปาทธาตุํ พฺยาปาทธาตุฏฺฐาเน , วิหิํสาธาตุํ วิหิํสาธาตุฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อวเสสํ กามธาตุ นามาติ กเถสีติ อยํ อสมฺภินฺนกถา นามฯ

เนกฺขมฺมธาตุอาทีสุ ‘‘เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สมฺมาสงฺกปฺโปฯ อยํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมธาตุฯ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมธาตู’’ติ อยํ เนกฺขมฺมธาตุฯ ‘‘อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก…เป.… อยํ วุจฺจติ อพฺยาปาทธาตุฯ ยา สตฺเตสุ เมตฺติ…เป.… เมตฺตาเจโตวิมุตฺตี’’ติ อยํ อพฺยาปาทธาตุฯ ‘‘อวิหิํสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก…เป.… อยํ วุจฺจติ อวิหิํสาธาตุฯ ยา สตฺเตสุ กรุณา…เป.… กรุณาเจโตวิมุตฺตี’’ติ อยํ อวิหิํสาธาตุฯ อิธาปิ วุตฺตนเยเนว ทฺเว กถา เวทิตพฺพาฯ

อปราปิ ติสฺโส ธาตุโยติ อญฺญาปิ สุญฺญตฏฺเฐน ติสฺโส ธาตุโยฯ ตาสุ ‘‘ตตฺถ กตมา กามธาตุ? เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา’’ติ เอวํ วิตฺถาริโต กามภโว กามธาตุ นามฯ ‘‘เหฏฺฐโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อากาสานญฺจายตนุปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา’’ติ เอวํ วิตฺถาริตา ปน รูปารูปภวา อิตรา ทฺเว ธาตุโยฯ ธาตุยา อาคตฏฺฐานมฺหิ หิ ภเวน ปริจฺฉินฺทิตพฺพาฯ ภวสฺส อาคตฏฺฐาเน ธาตุยา ปริจฺฉินฺทิตพฺพาฯ อิธ ภเวน ปริจฺเฉโท กถิโตฯ

รูปธาตุอาทีสุ รูปารูปธาตุโย รูปารูปภวาเยวฯ นิโรธธาตุยา นิพฺพานํ กถิตํฯ

หีนาทีสุ หีนา ธาตูติ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทาฯ อวเสสา เตภูมกธมฺมา มชฺฌิมธาตุฯ นว โลกุตฺตรธมฺมา ปณีตธาตุฯ

กามตณฺหาติ ปญฺจกามคุณิโก ราโคฯ รูปารูปภเวสุ ปน ราโค ฌานนิกนฺติสสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโค ภววเสน ปตฺถนา ภวตณฺหาฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค วิภวตณฺหาฯ อปิจ ฐเปตฺวา ปจฺฉิมํ ตณฺหาทฺวยํ เสสตณฺหา กามตณฺหา นามฯ ยถาห ‘‘ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? ภวทิฏฺฐิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโคฯ อยํ วุจฺจติ ภวตณฺหาฯ ตตฺถ กตมา วิภวตณฺหา? อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค, อยํ วุจฺจติ วิภวตณฺหาฯ อวเสสา ตณฺหา กามตณฺหา’’ติฯ ปุน กามตณฺหาทีสุ ปญฺจกามคุณิโก ราโค กามตณฺหาฯ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค อิตรา ทฺเว ตณฺหาฯ อภิธมฺเม ปเนตา ‘‘กามธาตุปฏิสํยุตฺโต…เป.… อรูปธาตุปฏิสํยุตฺโต’’ติ เอวํ วิตฺถาริตาฯ อิมินา วาเรน กิํ ทสฺเสติ? สพฺเพปิ เตภูมกา ธมฺมา รชนียฏฺเฐน ตณฺหาวตฺถุกาติ สพฺพตณฺหา กามตณฺหาย ปริยาทิยิตฺวา ตโต นีหริตฺวา อิตรา ทฺเว ตณฺหา ทสฺเสติฯ รูปตณฺหาทีสุ รูปภเว ฉนฺทราโค รูปตณฺหาฯ อรูปภเว ฉนฺทราโค อรูปตณฺหาฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค นิโรธตณฺหาฯ

สํโยชนตฺติเก วฏฺฏสฺมิํ สํโยชยนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนานิฯ สติ รูปาทิเภเท กาเย ทิฏฺฐิ, วิชฺชมานา วา กาเย ทิฏฺฐีติ สกฺกายทิฏฺฐิฯ วิจินนฺโต เอตาย กิจฺฉติ, น สกฺโกติ สนฺนิฏฺฐานํ กาตุนฺติ วิจิกิจฺฉาฯ สีลญฺจ วตญฺจ ปรามสตีติ สีลพฺพตปรามาโสฯ อตฺถโต ปน ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา นเยน อาคตา วีสติวตฺถุกา ทิฏฺฐิ สกฺกายทิฏฺฐิ นามฯ ‘‘สตฺถริ กงฺขตี’’ติอาทินา นเยน อาคตา อฏฺฐวตฺถุกา วิมติ วิจิกิจฺฉา นามฯ ‘‘อิเธกจฺโจ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธิ สีลพฺพเตน สุทฺธีติ สีลํ ปรามสติ, วตํ ปรามสติ, สีลพฺพตํ ปรามสติฯ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคต’’นฺติอาทินา นเยน อาคโต วิปริเยสคฺคาโห สีลพฺพตปรามาโส นามฯ

ตโย อาสวาติ เอตฺถ จิรปาริวาสิยฏฺเฐน วา อาสวนฏฺเฐน วา อาสวาฯ ตตฺถ ‘‘ปุริมา, ภิกฺขเว, โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย, อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมภวี’’ติ, ‘‘ปุริมา , ภิกฺขเว, โกฏิ น ปญฺญายติ ภวตณฺหาย ภวทิฏฺฐิยา, อิโต ปุพฺเพ ภวทิฏฺฐิ นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมภวี’’ติ เอวํ ตาว จิรปาริวาสิยฏฺเฐน อาสวา เวทิตพฺพาฯ จกฺขุโต รูเป สวติ อาสวติ สนฺทติ ปวตฺตติฯ โสตโต สทฺเทฯ ฆานโต คนฺเธฯ ชิวฺหาโต รเสฯ กายโต โผฏฺฐพฺเพฯ มนโต ธมฺเม สวติ อาสวติ สนฺทติ ปวตฺตตีติ เอวํ อาสวนฏฺเฐน อาสวาติ เวทิตพฺพาฯ

ปาฬิยํ ปน กตฺถจิ ทฺเว อาสวา อาคตา ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิกา จ อาสวา สมฺปรายิกา จ อาสวา’’ติ, กตฺถจิ ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อาสวาฯ กามาสโว ภวาสโว อวิชฺชาสโว’’ติ ตโยฯ อภิธมฺเม เตเยว ทิฏฺฐาสเวน สทฺธิํ จตฺตาโรฯ นิพฺเพธิกปริยาเย ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อาสวา นิรยคามินิยา, อตฺถิ อาสวา ติรจฺฉานโยนิคามินิยา, อตฺถิ อาสวา เปตฺติวิสยคามินิยา, อตฺถิ อาสวา มนุสฺสโลกคามินิยา อตฺถิ อาสวา เทวโลกคามินิยา’’ติ เอวํ ปญฺจฯ ฉกฺกนิปาเต อาหุเนยฺยสุตฺเต ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อาสวา สํวรา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา ปฏิเสวนา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา ปริวชฺชนา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา อธิวาสนา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา วิโนทนา ปหาตพฺพา, อตฺถิ อาสวา ภาวนา ปหาตพฺพา’’ติ เอวํ ฉฯ สพฺพาสวปริยาเย เตเยว ทสฺสนาปหาตพฺเพหิ สทฺธิํ สตฺตฯ อิมสฺมิํ ปน สงฺคีติสุตฺเต ตโยฯ ตตฺถ ‘‘โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท’’ติ เอวํ วุตฺโต ปญฺจกามคุณิโก ราโค กามาสโว นามฯ ‘‘โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท’’ติ เอวํ วุตฺโต สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโค, ภววเสน วา ปตฺถนา ภวาสโว นามฯ ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติอาทินา นเยน อาคตา อวิชฺชา อวิชฺชาสโว นามาติฯ กามภวาทโย กามธาตุอาทิวเสน วุตฺตาเยวฯ

กาเมสนาทีสุ ‘‘ตตฺถ กตมา กาเมสนา? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามชฺโฌสานํ, อยํ วุจฺจติ กาเมสนา’’ติ เอวํ วุตฺโต กามคเวสนราโค กาเมสนา นามฯ

‘‘ตตฺถ กตมา ภเวสนา? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท ภวชฺโฌสานํ, อยํ วุจฺจติ ภเวสนา’’ติ เอวํ วุตฺโต ภวคเวสนราโค ภเวสนา นามฯ ‘‘ตตฺถ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา? สสฺสโต โลโกติ วา…เป.… เนว โหติ น นโหติ ตถาคโต ปรมฺมรณาติ วา, ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ วิปริเยสคฺคาโห , อยํ วุจฺจติ พฺรหฺมจริเยสนา’’ติ เอวํ วุตฺตา ทิฏฺฐิคติกสมฺมตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส คเวสนทิฏฺฐิ พฺรหฺมจริเยสนา นามฯ น เกวลญฺจ ภวราคทิฏฺฐิโยว, ตเทกฏฺฐํ กมฺมมฺปิ เอสนาเยวฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ตตฺถ กตมา กาเมสนา? กามราโค ตเทกฏฺฐํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อยํ วุจฺจติ กาเมสนาฯ ตตฺถ กตมา ภเวสนา? ภวราโค ตเทกฏฺฐํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อยํ วุจฺจติ ภเวสนาฯ ตตฺถ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา? อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ ตเทกฏฺฐํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อยํ วุจฺจติ พฺรหฺมจริเยสนา’’ติฯ

วิธาสุ ‘‘กถํวิธํ สีลวนฺตํ วทนฺติ, กถํวิธํ ปญฺญวนฺตํ วทนฺตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.95) อาการสณฺฐานํ วิธา นามฯ ‘‘เอกวิเธน ญาณวตฺถุ ทุวิเธน ญาณวตฺถู’’ติอาทีสุ (วิภ. 751) โกฏฺฐาโสฯ ‘‘เสยฺโยหมสฺมีติ วิธา’’ติอาทีสุ (วิภ. 920) มาโน วิธา นามฯ อิธ โส อธิปฺเปโตฯ มาโน หิ เสยฺยาทิวเสน วิทหนโต วิธาติ วุจฺจติฯ เสยฺโยหมสฺมีติ อิมินา เสยฺยสทิสหีนานํ วเสน ตโย มานา วุตฺตาฯ สทิสหีเนสุปิ เอเสว นโยฯ

อยญฺหิ มาโน นาม เสยฺยสฺส ติวิโธ, สทิสสฺส ติวิโธ, หีนสฺส ติวิโธติ นววิโธ โหติฯ ตตฺถ ‘‘เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน ราชูนญฺเจว ปพฺพชิตานญฺจ อุปฺปชฺชติฯ

ราชา หิ รฏฺเฐน วา ธนวาหเนหิ วา ‘‘โก มยา สทิโส อตฺถี’’ติ เอตํ มานํ กโรติ ฯ ปพฺพชิโตปิ สีลธุตงฺคาทีหิ ‘‘โก มยา สทิโส อตฺถี’’ติ เอตํ มานํ กโรติฯ ‘‘เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติฯ ราชา หิ รฏฺเฐน วา ธนวาหเนหิ วา อญฺญราชูหิ สทฺธิํ มยฺหํ กิํ นานากรณนฺติ เอตํ มานํ กโรติฯ ปพฺพชิโตปิ สีลธุตงฺคาทีหิปิ อญฺเญน ภิกฺขุนา มยฺหํ กิํ นานากรณนฺติ เอตํ มานํ กโรติฯ ‘‘เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมี’’ติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติฯ

ยสฺส หิ รญฺโญ รฏฺฐํ วา ธนวาหนาทีนิ วา นาติสมฺปนฺนานิ โหนฺติ, โส มยฺหํ ราชาติ โวหารมุขมตฺตเมว, กิํ ราชา นาม อหนฺติ เอตํ มานํ กโรติฯ ปพฺพชิโตปิ อปฺปลาภสกฺกาโร อหํ ธมฺมกถิโก พหุสฺสุโต มหาเถโรติ กถามตฺตกเมว, กิํ ธมฺมกถิโก นามาหํ กิํ พหุสฺสุโต กิํ มหาเถโร ยสฺส เม ลาภสกฺกาโร นตฺถีติ เอตํ มานํ กโรติฯ

‘‘สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มานาทโย อมจฺจาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติฯ อมจฺโจ วา หิ รฏฺฐิโย วา โภคยานวาหนาทีหิ โก มยา สทิโส อญฺโญ ราชปุริโส อตฺถีติ วา มยฺหํ อญฺเญหิ สทฺธิํ กิํ นานากรณนฺติ วา อมจฺโจติ นามเมว มยฺหํ, ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ เม นตฺถิ, กิํ อมจฺโจ นามาหนฺติ วา เอเต มาเน กโรติฯ

‘‘หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มานาทโย ทาสาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติฯ ทาโส หิ มาติโต วา ปิติโต วา โก มยา สทิโส อญฺโญ ทาโส นาม อตฺถิ, อญฺเญ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา กุจฺฉิเหตุ ทาสา ชาตา, อหํ ปน ปเวณีอาคตตฺตา เสยฺโยติ วา ปเวณีอาคตภาเวน อุภโตสุทฺธิกทาสตฺเตน อสุกทาเสน นาม สทฺธิํ กิํ มยฺหํ นานากรณนฺติ วา กุจฺฉิวเสนาหํ ทาสพฺย อุปคโต, มาตาปิตุโกฏิยา ปน เม ทาสฏฺฐานํ นตฺถิ, กิํ ทาโส นาม อหนฺติ วา เอเต มาเน กโรติฯ ยถา จ ทาโส, เอวํ ปุกฺกุสจณฺฑาลาทโยปิ เอเต มาเน กโรนฺติเยวฯ

เอตฺถ จ เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ, จ สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ จ หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ จ อิเม ตโย มานา ยาถาวมานา นาม อรหตฺตมคฺควชฺฌาฯ เสสา ฉ มานา อยาถาวมานา นาม ปฐมมคฺควชฺฌาฯ

ตโย อทฺธาติ ตโย กาลาฯ อตีโต อทฺธาติอาทีสุ ทฺเวปริยายา สุตฺตนฺตปริยาโย จ อภิธมฺมปริยาโย จฯ สุตฺตนฺตปริยาเยน ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ อตีโต อทฺธา นามฯ จุติโต ปจฺฉา อนาคโต อทฺธา นามฯ สห จุติปฏิสนฺธีหิ ตทนฺตรํ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา นามฯ อภิธมฺมปริยาเยน ตีสุ ขเณสุ ภงฺคโต อุทฺธํ อตีโต อทฺธา นามฯ อุปฺปาทโต ปุพฺเพ อนาคโต อทฺธา นามฯ ขณตฺตเย ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา นามฯ อตีตาทิเภโท จ นาม อยํ ธมฺมานํ โหติ, น กาลสฺสฯ

อตีตาทิเภเท ปน ธมฺเม อุปาทาย อิธ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ กาโล เตเนว โวหาเรน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

ตโย อนฺตาติ ตโย โกฏฺฐาสาฯ ‘‘กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรตี’’ติอาทีสุ (จูฬว. 278) หิ อนฺโตเยว อนฺโตฯ ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.51) ปรภาโค อนฺโตฯ ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกาน’’นฺติ (สํ. นิ. 3.80) เอตฺถ ลามกภาโว อนฺโตฯ ‘‘สกฺกาโย โข, อาวุโส, ปฐโม อนฺโต’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 6.61) โกฏฺฐาโส อนฺโตฯ อิธ โกฏฺฐาโส อธิปฺเปโตฯ สกฺกาโยติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ สกฺกายสมุทโยติ เตสํ นิพฺพตฺติกา ปุริมตณฺหาฯ สกฺกายนิโรโธติ อุภินฺนํ อปฺปวตฺติภูตํ นิพฺพานํฯ มคฺโค ปน นิโรธาธิคมสฺส อุปายตฺตา นิโรเธ คหิเต คหิโตวาติ เวทิตพฺโพฯ

ทุกฺขทุกฺขตาติ ทุกฺขภูตา ทุกฺขตาฯ ทุกฺขเวทนาเยตํ นามํฯ สงฺขารทุกฺขตาติ สงฺขารภาเวน ทุกฺขตาฯ อทุกฺขมสุขาเวทนาเยตํ นามํฯ สา หิ สงฺขตตฺตา อุปฺปาทชราภงฺคปีฬิตา, ตสฺมา อญฺญทุกฺขสภาววิรหโต สงฺขารทุกฺขตาติ วุตฺตาฯ วิปริณามทุกฺขตาติ วิปริณาเม ทุกฺขตาฯ สุขเวทนาเยตํ นามํฯ สุขสฺส หิ วิปริณาเม ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา สุขํ วิปริณามทุกฺขตาติ วุตฺตํฯ อปิจ ฐเปตฺวา ทุกฺขเวทนํ สุขเวทนญฺจ สพฺเพปิ เตภูมกา ธมฺมา ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ วจนโต สงฺขารทุกฺขตาติ เวทิตพฺพาฯ

มิจฺฉตฺตนิยโตติ มิจฺฉาสภาโว หุตฺวา นิยโตฯ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยา สทฺธิํ อานนฺตริยกมฺมสฺเสตํ นามํฯ สมฺมาสภาเว นิยโต สมฺมตฺตนิยโตฯ จตุนฺนํ อริยมคฺคานเมตํ นามํฯ น นิยโตติ อนิยโตฯ อวเสสานํ ธมฺมานเมตํ นามํฯ

ตโย ตมาติ ‘‘ตมนฺธกาโร สมฺโมโห อวิชฺโชโฆ มหาภโย’’ติ วจนโต อวิชฺชา ตโม นามฯ อิธ ปน อวิชฺชาสีเสน วิจิกิจฺฉา วุตฺตาฯ อารพฺภาติ อาคมฺมฯ กงฺขตีติ กงฺขํ อุปฺปาเทติฯ วิจิกิจฺฉตีติ วิจินนฺโต กิจฺฉํ อาปชฺชติ, สนฺนิฏฺฐาตุํ น สกฺโกติฯ นาธิมุจฺฉตีติ ตตฺถ อธิมุจฺฉิตุํ น สกฺโกติฯ น สมฺปสีทตีติ ตํ อารพฺภ ปสาทํ อาโรเปตุํ น สกฺโกติฯ

อรกฺเขยฺยานีติ น รกฺขิตพฺพานิฯ ตีสุ ทฺวาเรสุ ปจฺเจกํ รกฺขณกิจฺจํ นตฺถิ, สพฺพานิ สติยา เอว รกฺขิตานีติ ทีเปติฯ นตฺถิ ตถาคตสฺสาติฯ ‘‘อิทํ นาม เม สหสา อุปฺปนฺนํ กายทุจฺจริตํ, อิมาหํ ยถา เม ปโร น ชานาติ , ตถา รกฺขามิ, ปฏิจฺฉาเทมี’’ติ เอวํ รกฺขิตพฺพํ นตฺถิ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริตํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ กิํ ปน เสสขีณาสวานํ กายสมาจาราทโย อปริสุทฺธาติ? โน อปริสุทฺธาฯ น ปน ตถาคตสฺส วิย ปริสุทฺธาฯ อปฺปสฺสุตขีณาสโว หิ กิญฺจาปิ โลกวชฺชํ นาปชฺชติ, ปณฺณตฺติยํ ปน อโกวิทตฺตา วิหารการํ กุฏิการํ สหคารํ สหเสยฺยนฺติ เอวรูปา กายทฺวาเร อาปตฺติโย อาปชฺชติฯ สญฺจริตฺตํ ปทโสธมฺมํ อุตฺตริฉปฺปญฺจวาจํ ภูตาโรจนนฺติ เอวรูปา วจีทฺวาเร อาปตฺติโย อาปชฺชติฯ อุปนิกฺขิตฺตสาทิยนวเสน มโนทฺวาเร รูปิยปฺปฏิคฺคาหณาปตฺติํ อาปชฺชติ, ธมฺมเสนาปติสทิสสฺสาปิ หิ ขีณาสวสฺส มโนทฺวาเร สอุปารมฺภวเสน มโนทุจฺจริตํ อุปฺปชฺชติ เอวฯ

จาตุมวตฺถุสฺมิญฺหิ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานานํ ปณามิตกาเล เตสํ อตฺถาย จาตุเมยฺยเกหิ สกฺเยหิ ภควติ ขมาปิเต เถโร ภควตา ‘‘กินฺติ เต สาริปุตฺต อโหสิ มยา ภิกฺขุสงฺเฆ ปณามิเต’’ติ ปุฏฺโฐ อหํ ปริสาย อพฺยตฺตภาเวน สตฺถารา ปณามิโตฯ อิโต ทานิ ปฏฺฐาย ปรํ น โอวทิสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อาห ‘‘เอวํ โข เม, ภนฺเต, อโหสิ ภควตา ภิกฺขุสงฺโฆ ปณามิโต, อปฺโปสฺสุกฺโก ทานิ ภควา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺโต วิหริสฺสติ, มยมฺปิ ทานิ อปฺโปสฺสุกฺกา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺตา วิหริสฺสามา’’ติฯ

อถสฺส ตสฺมิํ มโนทุจฺจริเต อุปารมฺภํ อาโรเปนฺโต สตฺถา อาห – ‘‘อาคเมหิ ตฺวํ, สาริปุตฺต น โข เต, สาริปุตฺต, ปุนปิ เอวรูปํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตพฺพ’’นฺติฯ เอวํ ปรํ น โอวทิสฺสามิ นานุสาสิสฺสามีติ วิตกฺกิตมตฺตมฺปิ เถรสฺส มโนทุจฺจริตํ นาม ชาตํฯ ภควโต ปน เอตฺตกํ นาม นตฺถิ, อนจฺฉริยญฺเจตํฯ สพฺพญฺญุตํ ปตฺตสฺส ทุจฺจริตํ น ภเวยฺยฯ โพธิสตฺตภูมิยํ ฐิตสฺส ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ อนุยุญฺชนฺตสฺสาปิ ปนสฺส นาโหสิฯ

อุทรจฺฉวิยา ปิฏฺฐิกณฺฏกํ อลฺลีนาย ‘‘กาลงฺกโต สมโณ โคตโม’’ติ เทวตานํ วิมติยา อุปฺปชฺชมานายปิ ‘‘สิทฺธตฺถ กสฺมา กิลมสิ? สกฺกา โภเค จ ภุญฺชิตุํ ปุญฺญานิ จ กาตุ’’นฺติ มาเรน ปาปิมตา วุจฺจมานสฺส ‘‘โภเค ภุญฺชิสฺสามี’’ติ วิตกฺกมตฺตมฺปิ นุปฺปชฺชติฯ อถ นํ มาโร โพธิสตฺตกาเล ฉพฺพสฺสานิ พุทฺธกาเล เอกํ วสฺสํ อนุพนฺธิตฺวา กิญฺจิ วชฺชํ อปสฺสิตฺวา อิทํ วตฺวา ปกฺกามิ –

‘‘สตฺตวสฺสานิ ภควนฺตํ, อนุพนฺธิํ ปทาปทํ;

โอตารํ นาธิคจฺฉิสฺสํ, สมฺพุทฺธสฺส สตีมโต’’ติฯ (สุ. นิ. 448);

อปิจ อฏฺฐารสนฺนํ พุทฺธธมฺมานํ วเสนาปิ ภควโต ทุจฺจริตาภาโว เวทิตพฺโพฯ อฏฺฐารส พุทฺธธมฺมา นาม นตฺถิ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริตํ, นตฺถิ วจีทุจฺจริตํ, นตฺถิ มโนทุจฺจริตํ, อตีเต พุทฺธสฺส อปฺปฏิหตญาณํ, อนาคเต, ปจฺจุปฺปนฺเน พุทฺธสฺส อปฺปฏิหตญาณํ, สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ, สพฺพํ มโนกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ, นตฺถิ ฉนฺทสฺส หานิ, นตฺถิ วีริยสฺส หานิ, นตฺถิ สติยา หานิ, นตฺถิ ทวา, นตฺถิ รวา, นตฺถิ จลิตํ นตฺถิ สหสา, นตฺถิ อพฺยาวโฏ มโน, นตฺถิ อกุสลจิตฺตนฺติฯ

กิญฺจนาติ ปลิโพธาฯ ราโค กิญฺจนนฺติ ราโค อุปฺปชฺชมาโน สตฺเต พนฺธติ ปลิพุนฺธติ ตสฺมา กิญฺจนนฺติ วุจฺจติฯ อิตเรสุปิ ทฺวีสุ เอเสว นโยฯ

อคฺคีติ อนุทหนฏฺเฐน อคฺคิฯ ราคคฺคีติ ราโค อุปฺปชฺชมาโน สตฺเต อนุทหติ ฌาเปติ, ตสฺมา อคฺคีติ วุจฺจติฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ วตฺถูนิ เอกา ทหรภิกฺขุนี จิตฺตลปพฺพตวิหาเร อุโปสถาคารํ คนฺตฺวา ทฺวารปาลรูปกํ โอโลกยมานา ฐิตาฯ อถสฺสา อนฺโต ราโค อุปฺปนฺโนฯ สา เตเนว ฌายิตฺวา กาลมกาสิฯ ภิกฺขุนิโย คจฺฉมานา ‘‘อยํ ทหรา ฐิตา, ปกฺโกสถ, น’’นฺติ อาหํสุฯ เอกา คนฺตฺวา กสฺมา ฐิตาสีติ หตฺเถ คณฺหิฯ คหิตมตฺตา ปริวตฺติตฺวา ปปตาฯ อิทํ ตาว ราคสฺส อนุทหนตาย วตฺถุฯ โทสสฺส ปน อนุทหนตาย มโนปโทสิกา เทวาฯ โมหสฺส อนุทหนตาย ขิฑฺฑาปโทสิกา เทวา ทฏฺฐพฺพาฯ โมหวเสน หิ ตาสํ สติสมฺโมโส โหติฯ ตสฺมา ขิฑฺฑาวเสน อาหารกาลํ อติวตฺติตฺวา กาลงฺกโรนฺติฯ

อาหุเนยฺยคฺคีติอาทีสุ อาหุนํ วุจฺจติ สกฺกาโร, อาหุนํ อรหนฺตีติ อาหุเนยฺยาฯ มาตาปิตโร หิ ปุตฺตานํ พหูปการตาย อาหุนํ อรหนฺติฯ เตสุ วิปฺปฏิปชฺชมานา ปุตฺตา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนฺติฯ ตสฺมา กิญฺจาปิ มาตาปิตโร นานุทหนฺติ, อนุทหนสฺส ปน ปจฺจยา โหนฺติฯ อิติ อนุทหนฏฺเฐน อาหุเนยฺยคฺคีติ วุจฺจนฺติฯ สฺวายมตฺโถ มิตฺตวินฺทกวตฺถุนา ทีเปตพฺโพ –

มิตฺตวินฺทโก หิ มาตรา ‘‘ตาต, อชฺช อุโปสถิโก หุตฺวา วิหาเร สพฺพรตฺติํ ธมฺมสฺสวนํ สุณ, สหสฺสํ เต ทสฺสามี’’ติ วุตฺโต ธนโลเภน อุโปสถํ สมาทาย วิหารํ คนฺตฺวา อิทํ ฐานํ อกุโตภยนฺติ สลฺลกฺเขตฺวา ธมฺมาสนสฺส เหฏฺฐา นิปนฺโน สพฺพรตฺติํ นิทฺทายิตฺวา ฆรํ อคมาสิฯ มาตา ปาโตว ยาคุํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิฯ โส สหสฺสํ คเหตฺวาว ปิวิฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ธนํ สํหริสฺสามี’’ติฯ โส นาวาย สมุทฺทํ ปกฺขนฺทิตุกาโม อโหสิฯ อถ นํ มาตา ‘‘ตาต, อิมสฺมิํ กุเล จตฺตาลีสโกฏิธนํ อตฺถิ, อลํ คมเนนา’’ติ นิวาเรสิฯ โส ตสฺสา วจนํ อนาทิยิตฺวา คจฺฉติ เอวฯ มาตา ปุรโต อฏฺฐาสิฯ อถ นํ กุชฺฌิตฺวา ‘‘อยํ มยฺหํ ปุรโต ติฏฺฐตี’’ติ ปาเทน ปหริตฺวา ปติตํ อนฺตรํ กตฺวา อคมาสิฯ

มาตา อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘มาทิสาย มาตริ เอวรูปํ กมฺมํ กตฺวา คตสฺส เต คตฏฺฐาเน สุขํ ภวิสฺสตีติ เอวํสญฺญี นาม ตฺวํ ปุตฺตา’’ติ อาหฯ ตสฺส นาวํ อารุยฺห คจฺฉโต สตฺตเม ทิวเส นาวา อฏฺฐาสิฯ อถ เต มนุสฺสา ‘‘อทฺธา เอตฺถ ปาปปุริโส อตฺถิ สลากํ เทถา’’ติ อาหํสุฯ สลากา ทิยฺยมานา ตสฺเสว ติกฺขตฺตุํ ปาปุณาติฯ เต ตสฺส อุฬุมฺปํ ทตฺวา ตํ สมุทฺเท ปกฺขิปิํสุฯ โส เอกํ ทีปํ คนฺตฺวา วิมานเปตีหิ สทฺธิํ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต ตาหิ ‘‘ปุรโต ปุรโต มา อคมาสี’’ติ วุจฺจมาโนปิ ตทฺทิคุณํ ตทฺทิคุณํ สมฺปตฺติํ ปสฺสนฺโต อนุปุพฺเพน ขุรจกฺกธรํ เอกํ อทฺทสฯ ตสฺส ตํ จกฺกํ ปทุมปุปฺผํ วิย อุปฏฺฐาสิฯ โส ตํ อาห – ‘‘อมฺโภ, อิทํ ตยา ปิฬนฺธิตํ ปทุมํ มยฺหํ เทหี’’ติฯ ‘‘น อิทํ สามิ ปทุมํ, ขุรจกฺกํ เอต’’นฺติฯ โส ‘‘วญฺเจสิ มํ, ตฺวํ กิํ มยา ปทุมํ อทิฏฺฐปุพฺพ’’นฺติ วตฺวา ตฺวํ โลหิตจนฺทนํ วิลิมฺปิตฺวา ปิฬนฺธนํ ปทุมปุปฺผํ มยฺหํ น ทาตุกาโมติ อาหฯ

โส จินฺเตสิ ‘‘อยมฺปิ มยา กตสทิสํ กมฺมํ กตฺวา ตสฺส ผลํ อนุภวิตุกาโม’’ติฯ อถ นํ ‘‘หนฺท เร’’ติ วตฺวา ตสฺส มตฺถเก จกฺกํ ปกฺขิปิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมา, อฏฺฐาหิปิ จ โสฬส;

โสฬสาหิ จ พาตฺติํส, อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท;

อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติฯ (ชา. 1.1.104)ฯ

คหปตีติ ปน เคหสามิโก วุจฺจติฯ โส มาตุคามสฺส สยนวตฺถาลงฺการาทิอนุปฺปทาเนน พหูปกาโรฯ ตํ อติจรนฺโต มาตุคาโม นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเฐน คหปตคฺคีติ วุตฺโตฯ

ตตฺถ วตฺถุ – กสฺสปพุทฺธสฺส กาเล โสตาปนฺนสฺส อุปาสกสฺส ภริยา อติจารินี อโหสิ ฯ โส ตํ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา ‘‘กสฺมา ตฺวํ เอวํ กโรสี’’ติ อาหฯ สา ‘‘สจาหํ เอวรูปํ กโรมิ, อยํ เม สุนโข วิลุปฺปมาโน ขาทตู’’ติ วตฺวา กาลงฺกตฺวา กณฺณมุณฺฑกทเห เวมานิกเปตี หุตฺวา นิพฺพตฺตาฯ ทิวา สมฺปตฺติํ อนุภวติ, รตฺติํ ทุกฺขํฯ ตทา พาราณสีราชา มิควํ จรนฺโต อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อนุปุพฺเพน กณฺณมุณฺฑกทหํ สมฺปตฺโต ตาย สทฺธิํ สมฺปตฺติํ อนุภวติฯ สา ตํ วญฺเจตฺวา รตฺติํ ทุกฺขํ อนุภวติฯ โส ญตฺวา ‘‘กตฺถ นุ โข คจฺฉตี’’ติ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต คนฺตฺวา อวิทูเร ฐิโต กณฺณมุณฺฑกทหโต นิกฺขมิตฺวา ตํ ‘‘ปฏปฏ’’นฺติ ขาทมานํ เอกํ สุนขํ ทิสฺวา อสินา ทฺวิธา ฉินฺทิฯ ทฺเว อเหสุํฯ ปุน ฉินฺเน จตฺตาโรฯ ปุน ฉินฺเน อฏฺฐฯ ปุน ฉินฺเน โสฬส อเหสุํฯ สา ‘‘กิํ กโรสิ สามี’’ติ อาหฯ โส ‘‘กิํ อิท’’นฺติ อาหฯ สา ‘‘เอวํ อกตฺวา เขฬปิณฺฑํ ภูมิยํ นิฏฺฐุภิตฺวา ปาเทน ฆํสาหี’’ติ อาหฯ โส ตถา อกาสิฯ สุนขา อนฺตรธายิํสุฯ ตํ ทิวสํ ตสฺสา กมฺมํ ขีณํฯ ราชา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา คนฺตุํ อารทฺโธฯ สา ‘‘มยฺหํ, สามิ, กมฺมํ ขีณํ มา อคมา’’ติ อาหฯ ราชา อสุตฺวาว คโตฯ

ทกฺขิเณยฺยคฺคีติ เอตฺถ ปน ทกฺขิณาติ จตฺตาโร ปจฺจยา, ภิกฺขุสงฺโฆ ทกฺขิเณยฺโยฯ

โส คิหีนํ ตีสุ สรเณสุ ปญฺจสุ สีเลสุ ทสสุ สีเลสุ มาตาปิตุอุปฏฺฐาเน ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณอุปฏฺฐาเนติ เอวมาทีสุ กลฺยาณธมฺเมสุ นิโยชเนน พหูปกาโร, ตสฺมิํ มิจฺฉาปฏิปนฺนา คิหี ภิกฺขุสงฺฆํ อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนฺติ, ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุทหนฏฺเฐน ทกฺขิเณยฺยคฺคีติ วุตฺโตฯ อิมสฺส ปนตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ วิมานวตฺถุสฺมิํ เรวตีวตฺถุ วิตฺถาเรตพฺพํฯ

‘‘ติวิเธน รูปสงฺคโห’’ติ เอตฺถ ติวิเธนาติ ตีหิ โกฏฺฐาเสหิฯ สงฺคโหติ ชาติสญฺชาติกิริยคณนวเสน จตุพฺพิโธ สงฺคโหฯ ตตฺถ สพฺเพ ขตฺติยา อาคจฺฉนฺตูติอาทิโก (ม. นิ. 1.462) ชาติสงฺคโหฯ สพฺเพ โกสลกาติอาทิโก สญฺชาติสงฺคโหฯ สพฺเพ หตฺถาโรหาติอาทิโก กิริยสงฺคโหฯ จกฺขายตนํ กตมํ ขนฺธคณนํ คจฺฉตีติ? จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉตีติฯ หญฺจิ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตนฺติ อยํ คณนสงฺคโห, โส อิธ อธิปฺเปโตฯ ตสฺมา ติวิเธน รูปสงฺคโหติ ตีหิ โกฏฺฐาเสหิ รูปคณนาติ อตฺโถฯ

สนิทสฺสนาทีสุ อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺเตน จกฺขุวิญฺญาณสงฺขาเตน สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสนํฯ จกฺขุปฏิหนนสมตฺถโต สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆํฯ ตํ อตฺถโต รูปายตนเมวฯ จกฺขุวิญฺญาณสงฺขาตํ นาสฺส นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนํฯ โสตาทิปฏิหนนสมตฺถโต สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆํฯ ตํ อตฺถโต จกฺขายตนาทีนิ นว อายตนานิฯ วุตฺตปฺปการํ นาสฺส นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนํฯ นาสฺส ปฏิโฆติ อปฺปฏิฆํฯ ตํ อตฺถโต ฐเปตฺวา ทสายตนานิ อวเสสํ สุขุมรูปํฯ

ตโย สงฺขาราติ สหชาตธมฺเม เจว สมฺปราเย ผลธมฺเม จ สงฺขโรนฺติ ราสี กโรนฺตีติ สงฺขาราฯ อภิสงฺขโรตีติ อภิสงฺขาโรฯ ปุญฺโญ อภิสงฺขาโร ปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ

‘‘ตตฺถ กตโม ปุญฺญาภิสงฺขาโร? กุสลา เจตนา กามาวจรา รูปาวจรา ทานมยา สีลมยา ภาวนามยา’’ติ เอวํ วุตฺตานํ อฏฺฐนฺนํ กามาวจรกุสลมหาจิตฺตเจตนานํ, ปญฺจนฺนํ รูปาวจรกุสลเจตนานญฺเจตํ อธิวจนํฯ เอตฺถ จ ทานสีลมยา อฏฺเฐว เจตนา โหนฺติฯ ภาวนามยา เตรสาปิฯ

ยถา หิ ปคุณํ ธมฺมํ สชฺฌายมาโน เอกํ ทฺเว อนุสนฺธิํ คโตปิ น ชานาติ, ปจฺฉา อาวชฺชนฺโต ชานาติ, เอวเมว กสิณปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส ปคุณชฺฌานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ญาณวิปฺปยุตฺตาปิ ภาวนา โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภาวนามยา เตรสาปี’’ติฯ

ตตฺถ ทานมยาทีสุ ‘‘ทานํ อารพฺภ ทานมธิกิจฺจ ยา อุปฺปชฺชติ เจตนา สญฺเจตนา เจตยิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ทานมโย ปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ สีลํ อารพฺภ, ภาวนํ อารพฺภ, ภาวนมธิกิจฺจ ยา อุปฺปชฺชติ เจตนา สญฺเจตนา เจตยิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ภาวนามโย ปุญฺญาภิสงฺขาโร’’ติ อยํ สงฺเขปเทสนาฯ

จีวราทีสุ ปน จตูสุ ปจฺจเยสุ รูปาทีสุ วา ฉสุ อารมฺมเณสุ อนฺนาทีสุ วา ทสสุ ทานวตฺถูสุ ตํ ตํ เทนฺตสฺส เตสํ อุปฺปาทนโต ปฏฺฐาย ปุพฺพภาเค, ปริจฺจาคกาเล, ปจฺฉา โสมนสฺสจิตฺเตน อนุสฺสรเณ จาติ ตีสุ กาเลสุ ปวตฺตา เจตนา ทานมยา นามฯ สีลปูรณตฺถาย ปน ปพฺพชิสฺสามีติ วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส, ปพฺพชนฺตสฺส มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ปพฺพชิโต วตมฺหิ สาธุ สาธูติ อาวชฺชนฺตสฺส, ปาติโมกฺขํ สํวรนฺตสฺส, จีวราทโย ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, อาปาถคเตสุ รูปาทีสุ จกฺขุทฺวาราทีนิ สํวรนฺตสฺส, อาชีวํ โสเธนฺตสฺส จ ปวตฺตา เจตนา สีลมยา นามฯ

ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺเตน วิปสฺสนามคฺเคน ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ภาเวนฺตสฺส…เป.… มนํฯ รูเปฯ ธมฺเมฯ จกฺขุวิญฺญาณํ…เป.… มโนวิญฺญาณํฯ จกฺขุสมฺผสฺสํ…เป.… มโนสมฺผสฺสํฯ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ…เป.… มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํฯ รูปสญฺญํ , ชรามรณํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ภาเวนฺตสฺส ปวตฺตา เจตนา ภาวนามยา นามา’’ติ อยํ วิตฺถารกถาฯ

อปุญฺโญ จ โส อภิสงฺขาโร จาติ อปุญฺญาภิสงฺขาโรฯ ทฺวาทสอกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ เจตนานํ เอตํ อธิวจนํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ตตฺถ กตโม อปุญฺญาภิสงฺขาโร? อกุสลเจตนา กามาวจรา, อยํ วุจฺจติ อปุญฺญาภิสงฺขาโร’’ติฯ อาเนญฺชํ นิจฺจลํ สนฺตํ วิปากภูตํ อรูปเมว อภิสงฺขโรตีติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ จตุนฺนํ อรูปาวจรกุสลเจตนานํ เอตํ อธิวจนํฯ ยถาห ‘‘ตตฺถ กตโม อาเนญฺชาภิสงฺขาโร? กุสลเจตนา อรูปาวจรา, อยํ วุจฺจติ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร’’ติฯ

ปุคฺคลตฺติเก สตฺตวิโธ ปุริสปุคฺคโล, ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตีติ เสกฺโขฯ ขีณาสโว สิกฺขิตสิกฺขตฺตา ปุน น สิกฺขิสฺสตีติ อเสกฺโขฯ ปุถุชฺชโน สิกฺขาหิ ปริพาหิยตฺตา เนวเสกฺโข นาเสกฺโขฯ

เถรตฺติเก ชาติมหลฺลโก คิหี ชาติตฺเถโร นามฯ ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, เถรกรณา ธมฺมาฯ อิธ, ภิกฺขเว, เถโร สีลวา โหติ, พหุสฺสุโต โหติ, จตุนฺนํ ฌานานํ ลาภี โหติ, อาสวานํ ขยา พหุสฺสุโต โหติ, จตุนฺนํ ฌานานํ ลาภี โหติ, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร เถรกรณา ธมฺมา’’ติ (อ. นิ. 4.22)ฯ เอวํ วุตฺเตสุ ธมฺเมสุ เอเกน วา อเนเกหิ วา สมนฺนาคโต ธมฺมเถโร นามฯ อญฺญตโร เถรนามโก ภิกฺขูติ เอวํ เถรนามโก วา, ยํ วา ปน มหลฺลกกาเล ปพฺพชิตํ สามเณราทโย ทิสฺวา เถโร เถโรติ วทนฺติ, อยํ สมฺมุติเถโร นามฯ

ปุญฺญกิริยวตฺถูสุ ทานเมว ทานมยํฯ ปุญฺญกิริยา จ สา เตสํ เตสํ อานิสํสานํ วตฺถุ จาติ ปุญฺญกิริยวตฺถุฯ อิตเรสุปิ ทฺวีสุ เอเสว นโยฯ อตฺถโต ปน ปุพฺเพ วุตฺตทานมยเจตนาทิวเสเนว สทฺธิํ ปุพฺพภาคอปรภาคเจตนาหิ อิมานิ ตีณิ ปุญฺญกิริยวตฺถูนิ เวทิตพฺพานิฯ เอกเมกญฺเจตฺถ ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย กาเยน กโรนฺตสฺส กายกมฺมํ โหติฯ ตทตฺถํ วาจํ นิจฺฉาเรนฺตสฺส วจีกมฺมํฯ กายงฺควาจงฺคํ อโจเปตฺวา มนสา จินฺเตนฺตสฺส มโนกมฺมํฯ อนฺนาทีนิ เทนฺตสฺส จาปิ อนฺนทานาทีนิ เทมีติ วา ทานปารมิํ อาวชฺเชตฺวา วา ทานกาเล ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ โหติฯ วตฺตสีเส ฐตฺวา ททโต สีลมยํฯ ขยโต วยโต สมฺมสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ททโต ภาวนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ โหติฯ

อปรานิปิ สตฺต ปุญฺญกิริยวตฺถูนิ อปจิติสหคตํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ, เวยฺยาวจฺจสหคตํ, ปตฺตานุปฺปทานํ, ปตฺตพฺภนุโมทนํ, เทสนามยํ, สวนมยํ, ทิฏฺฐิชุคตํ ปุญฺญกิริยวตฺถูติฯ ตตฺถ มหลฺลกํ ทิสฺวา ปจฺจุคฺคมนปตฺตจีวรปฺปฏิคฺคหณอภิวาทนมคฺคสมฺปทานาทิวเสน อปจิติสหคตํ เวทิตพฺพํฯ

วุฑฺฒตรานํ วตฺตปฺปฏิปตฺติกรณวเสน, คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา คาเม ภิกฺขํ สมาทเปตฺวา อุปสํหรณวเสน, ‘‘คจฺฉ ภิกฺขูนํ ปตฺตํ อาหรา’’ติ สุตฺวา เวเคน คนฺตฺวา ปตฺตาหรณาทิวเสน จ เวยฺยาวจฺจสหคตํ เวทิตพฺพํฯ จตฺตาโร ปจฺจเย ทตฺวา สพฺพสตฺตานํ ปตฺติ โหตูติ ปวตฺตนวเสน ปตฺตานุปฺปทานํ เวทิตพฺพํฯ ปเรหิ ทินฺนาย ปตฺติยา สาธุ สุฏฺฐูติ อนุโมทนาวเสน ปตฺตพฺภนุโมทนํ เวทิตพฺพํฯ เอโก ‘‘เอวํ มํ ‘ธมฺมกถิโก’ติ ชานิสฺสนฺตี’’ติ อิจฺฉาย ฐตฺวา ลาภครุโก หุตฺวา เทเสติ, ตํ น มหปฺผลํฯ เอโก อตฺตโน ปคุณธมฺมํ อปจฺจาสีสมาโน ปเรสํ เทเสติ, อิทํ เทสนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ นามฯ เอโก สุณนฺโต ‘‘อิติ มํ ‘สทฺโธ’ติ ชานิสฺสนฺตี’’ติ สุณาติ, ตํ น มหปฺผลํฯ เอโก ‘‘เอวํ เม มหปฺผลํ ภวิสฺสตี’’ติ หิตปฺผรเณน มุทุจิตฺเตน ธมฺมํ สุณาติ, อิทํ สวนมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุฯ ทิฏฺฐิชุคตํ ปน สพฺเพสํ นิยมลกฺขณํฯ ยํกิญฺจิ ปุญฺญํ กโรนฺตสฺส หิ ทิฏฺฐิยา อุชุภาเวเนว มหปฺผลํ โหติฯ

อิติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ ปุญฺญกิริยวตฺถูนํ ปุริเมเหว ตีหิ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ หิ อปจิติเวยฺยาวจฺจานิ สีลมเยฯ ปตฺติทานปตฺตพฺภนุโมทนานิ ทานมเยฯ เทสนาสวนานิ ภาวนามเยฯ ทิฏฺฐิชุคตํ ตีสุปิ สงฺคหํ คจฺฉติฯ

โจทนาวตฺถูนีติ โจทนาการณานิฯ ทิฏฺเฐนาติ มํสจกฺขุนา วา ทิพฺพจกฺขุนา วา วีติกฺกมํ ทิสฺวา โจเทติฯ สุเตนาติ ปกติโสเตน วา ทิพฺพโสเตน วา ปรสฺส สทฺทํ สุตฺวา โจเทติฯ ปริสงฺกาย วาติ ทิฏฺฐปริสงฺกิเตน วา สุตปริสงฺกิเตน วา มุตปริสงฺกิเตน วา โจเทติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

กามูปปตฺติโยติ กามูปเสวนา กามปฺปฏิลาภา วาฯ ปจฺจุปฏฺฐิตกามาติ นิพทฺธกามา นิพทฺธารมฺมณาฯ เสยฺยถาปิ มนุสฺสาติ ยถา มนุสฺสาฯ มนุสฺสา หิ นิพทฺเธเยว วตฺถุสฺมิํ วสํ วตฺเตนฺติ ฯ ยตฺถ ปฏิพทฺธจิตฺตา โหนฺติ, สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ทตฺวา มาตุคามํ อาเนตฺวา นิพทฺธโภคํ ภุญฺชนฺติฯ เอกจฺเจ เทวา นาม จตุเทวโลกวาสิโนฯ เตปิ นิพทฺธวตฺถุสฺมิํเยว วสํ วตฺเตนฺติฯ เอกจฺเจ วินิปาติกา นาม เนรยิเก ฐเปตฺวา อวเสสา มจฺฉกจฺฉปาทโยปิ หิ นิพทฺธวตฺถุสฺมิํเยว วสํ วตฺเตนฺติฯ

มจฺโฉ อตฺตโน มจฺฉิยา กจฺฉโป กจฺฉปิยาติ ฯ นิมฺมินิตฺวา นิมฺมินิตฺวาติ นีลปีตาทิวเสน ยาทิสํ ยาทิสํ อตฺตโน รูปํ อิจฺฉนฺติ, ตาทิสํ ตาทิสํ นิมฺมินิตฺวา อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส ปุรโต มนาปกายิกา เทวตา วิยฯ นิมฺมานรตีติ เอวํ สยํ นิมฺมิเต นิมฺมิเต นิมฺมาเน รติ เอเตสนฺติ นิมฺมานรตีฯ ปรนิมฺมิตกามาติ ปเรหิ นิมฺมิตกามาฯ เตสญฺหิ มนํ ญตฺวา ปเร ยถารุจิตํ กามโภคํ นิมฺมินนฺติ, เต ตตฺถ วสํ วตฺเตนฺติฯ กถํ ปรสฺส มนํ ชานนฺตีติ? ปกติเสวนวเสนฯ ยถา หิ กุสโล สูโท รญฺโญ ภุญฺชนฺตสฺส ยํ ยํ โส พหุํ คณฺหาติ, ตํ ตํ ตสฺส รุจฺจตีติ ชานาติ, เอวํ ปกติยา อภิรุจิตารมฺมณํ ญตฺวา ตาทิสกํเยว นิมฺมินนฺติฯ เต ตตฺถ วสํ วตฺเตนฺติ, เมถุนํ เสวนฺติฯ เกจิ ปน เถรา ‘‘หสิตมตฺเตน โอโลกิตมตฺเตน อาลิงฺคิตมตฺเตน จ เตสํ กามกิจฺจํ อิชฺฌตี’’ติ วทนฺติ, ตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘เอตํ ปน นตฺถี’’ติ ปฏิกฺขิตฺตํฯ น หิ กาเยน อผุสนฺตสฺส โผฏฺฐพฺพํ กามกิจฺจํ สาเธติฯ ฉนฺนมฺปิ หิ กามาวจรานํ กามา ปากติกา เอวฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ฉ เอเต กามาวจรา, สพฺพกามสมิทฺธิโน;

สพฺเพสํ เอกสงฺขาตํ, อายุ ภวติ กิตฺตก’’นฺติฯ (วิภ. 1023);

สุขูปปตฺติโยติ สุขปฺปฏิลาภาฯ อุปฺปาเทตฺวา อุปฺปาเทตฺวา สุขํ วิหรนฺตีติ เต เหฏฺฐา ปฐมชฺฌานสุขํ นิพฺพตฺเตตฺวา อุปริ วิปากชฺฌานสุขํ อนุภวนฺตีติ อตฺโถฯ สุเขน อภิสนฺนาติ ทุติยชฺฌานสุเขน ตินฺตาฯ ปริสนฺนาติ สมนฺตโต ตินฺตาฯ ปริปูราติ ปริปุณฺณาฯ ปริปฺผุฏาติ ตสฺเสว เววจนํฯ อิทมฺปิ วิปากชฺฌานสุขเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ อโหสุขํ อโหสุขนฺติ เตสํ กิร ภวโลโภ มหา อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา กทาจิ กรหจิ เอวํ อุทานํ อุทาเนนฺติฯ สนฺตเมวาติ ปณีตเมวฯ ตุสิตาติ ตโต อุตฺตริํ สุขสฺส อปตฺถนโต สนฺตุฏฺฐา หุตฺวาฯ สุขํ ปฏิเวเทนฺตีติ ตติยชฺฌานสุขํ อนุภวนฺติฯ

เสกฺขา ปญฺญาติ สตฺต อริยปญฺญาฯ อรหโต ปญฺญา อเสกฺขาฯ อวเสสา ปญฺญา เนวเสกฺขานาเสกฺขาฯ

จินฺตามยาทีสุ อยํ วิตฺถาโร – ‘‘ตตฺถ กตมา จินฺตามยา ปญฺญา? โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺฐาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา…เป.… วิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติ วา ยํ เอวรูปํ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ทิฏฺฐิํ รุจิํ มุตฺติํ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติํ ปรโต อสุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ จินฺตามยา ปญฺญาฯ ตตฺถ กตมา สุตมยา ปญฺญา? โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ…เป.… ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติํ ปรโต สุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ สุตมยา ปญฺญาฯ (ตตฺถ กตมา ภาวนามยา ปญฺญา?) สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปญฺญา ภาวนามยา ปญฺญา’’ติ (วิภ. 768-69)ฯ

สุตาวุธนฺติ สุตเมว อาวุธํฯ ตํ อตฺถโต เตปิฏกํ พุทฺธวจนํฯ ตญฺหิ นิสฺสาย ภิกฺขุ ปญฺญาวุธํ นิสฺสาย สูโร โยโธ อวิกมฺปมาโน มหากนฺตารํ วิย สํสารกนฺตารํ อติกฺกมติ อวิหญฺญมาโนฯ เตเนว วุตฺตํ – ‘‘สุตาวุโธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธมตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (อ. นิ. 7.67)ฯ

ปวิเวกาวุธนฺติ ‘‘กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโก’’ติ อยํ ติวิโธปิ วิเวโกว อาวุธํฯ ตสฺส นานากรณํ กายวิเวโก วิเวกฏฺฐกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํฯ จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํฯ อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํฯ อิมสฺมิญฺหิ ติวิเธ วิเวเก อภิรโต, น กุโตจิ ภายติฯ ตสฺมา อยมฺปิ อวสฺสยฏฺเฐน อาวุธนฺติ วุตฺโตฯ โลกิยโลกุตฺตรปญฺญาว อาวุธํ ปญฺญาวุธํฯ ยสฺส สา อตฺถิ, โส น กุโตจิ ภายติ, น จสฺส โกจิ ภายติฯ ตสฺมา สาปิ อวสฺสยฏฺเฐเนว อาวุธนฺติ วุตฺตาฯ

อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ อิโต ปุพฺเพ อนญฺญาตํ อวิทิตํ ธมฺมํ ชานิสฺสามีติ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปนฺนํ อินฺทฺริยํฯ โสตาปตฺติมคฺคญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ อญฺญินฺทฺริยนฺติ อญฺญาภูตํ อาชานนภูตํ อินฺทฺริยํฯ โสตาปตฺติผลโต ปฏฺฐาย ฉสุ ฐาเนสุ ญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติ อญฺญาตาวีสุ ชานนกิจฺจปริโยสานปฺปตฺเตสุ ธมฺเมสุ อินฺทฺริยํฯ อรหตฺตผลญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ

มํสจกฺขุ จกฺขุปสาโทฯ ทิพฺพจกฺขุ อาโลกนิสฺสิตํ ญาณํฯ ปญฺญาจกฺขุ โลกิยโลกุตฺตรปญฺญาฯ

อธิสีลสิกฺขาทีสุ อธิสีลญฺจ ตํ สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขา จาติ อธิสีลสิกฺขาฯ อิตรสฺมิํ ทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ สีลํ อธิสีลํ, จิตฺตํ อธิจิตฺตํ, ปญฺญา อธิปญฺญาติ อยํ ปเภโท เวทิตพฺโพ –

สีลํ นาม ปญฺจสีลทสสีลานิ, ปาติโมกฺขสํวโร อธิสีลํ นามฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย จิตฺตํ, วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ อธิจิตฺตํฯ กมฺมสฺสกตญาณํ ปญฺญา, วิปสฺสนาปญฺญา อธิปญฺญาฯ อนุปฺปนฺเนปิ หิ พุทฺธุปฺปาเท ปวตฺตตีติ ปญฺจสีลทสสีลานิ สีลเมว, ปาติโมกฺขสํวรสีลํ พุทฺธุปฺปาเทเยว ปวตฺตตีติ อธิสีลํฯ จิตฺตปญฺญาสุปิ เอเสว นโยฯ อปิจ นิพฺพานํ ปตฺถยนฺเตน สมาทินฺนํ ปญฺจสีลมฺปิ ทสสีลมฺปิ อธิสีลเมวฯ สมาปนฺนา อฏฺฐ สมาปตฺติโยปิ อธิจิตฺตเมวฯ สพฺพํ วา โลกิยํ สีลเมว, โลกุตฺตรํ อธิสีลํฯ จิตฺตปญฺญาสุปิ เอเสว นโยฯ

ภาวนาสุ ขีณาสวสฺส ปญฺจทฺวาริกกาโย กายภาวนา นามฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย จิตฺตภาวนา นามฯ อรหตฺตผลปญฺญา ปญฺญาภาวนา นามฯ ขีณาสวสฺส หิ เอกนฺเตเนว ปญฺจทฺวาริกกาโย สุภาวิโต โหติฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย จสฺส น อญฺเญสํ วิย ทุพฺพลา, ตสฺเสว จ ปญฺญา ภาวิตา นาม โหติ ปญฺญาเวปุลฺลปตฺติยาฯ ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ

อนุตฺตริเยสุ วิปสฺสนา ทสฺสนานุตฺตริยํ มคฺโค ปฏิปทานุสฺสริยํฯ ผลํ วิมุตฺตานุตฺตริยํฯ ผลํ วา ทสฺสนานุตฺตริยํฯ มคฺโค ปฏิปทานุตฺตริยํฯ นิพฺพานํ วิมุตฺตานุตฺตริยํฯ นิพฺพานํ วา ทสฺสนานุตฺตริยํ, ตโต อุตฺตริญฺหิ ทฏฺฐพฺพํ นาม นตฺถิฯ มคฺโค ปฏิปทานุตฺตริยํฯ ผลํ วิมุตฺตานุตฺตริยํฯ อนุตฺตริยนฺติ อุตฺตมํ เชฏฺฐกํฯ

สมาธีสุ ปฐมชฺฌานสมาธิ สวิตกฺกสวิจาโรฯ ปญฺจกนเยน ทุติยชฺฌานสมาธิ อวิตกฺกวิจารมตฺโตฯ เสโส อวิตกฺกอวิจาโรฯ

สุญฺญตาทีสุ ติวิธา กถา อาคมนโต, สคุณโต, อารมฺมณโตติฯ อาคมนโต นาม เอโก ภิกฺขุ อนตฺตโต อภินิวิสิตฺวา อนตฺตโต ทิสฺวา อนตฺตโต วุฏฺฐาติ, ตสฺส วิปสฺสนา สุญฺญตา นาม โหติฯ กสฺมา? อสุญฺญตตฺตการกานํ กิเลสานํ อภาวาฯ

วิปสฺสนาคมเนน มคฺคสมาธิ สุญฺญโต นาม โหติฯ มคฺคาคมเนน ผลสมาธิ สุญฺญโต นามฯ อปโร อนิจฺจโต อภินิวิสิตฺวา อนิจฺจโต ทิสฺวา อนิจฺจโต วุฏฺฐาติฯ ตสฺส วิปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม โหติฯ กสฺมา? นิมิตฺตการกกิเลสาภาวาฯ วิปสฺสนาคมเนน มคฺคสมาธิ อนิมิตฺโต นาม โหติฯ มคฺคาคมเนน ผลํ อนิมิตฺตํ นามฯ อปโร ทุกฺขโต อภินิวิสิตฺวา ทุกฺขโต ทิสฺวา ทุกฺขโต วุฏฺฐาติ, ตสฺส วิปสฺสนา อปฺปณิหิตา นาม โหติฯ กสฺมา? ปณิธิการกกิเลสาภาวาฯ วิปสฺสนาคมเนน มคฺคสมาธิ อปฺปณิหิโต นามฯ มคฺคาคมเนน ผลํ อปฺปณิหิตํ นามาติ อยํ อาคมนโต กถาฯ มคฺคสมาธิ ปน ราคาทีหิ สุญฺญตตฺตา สุญฺญโต, ราคนิมิตฺตาทีนํ อภาวา อนิมิตฺโต, ราคปณิธิอาทีนํ อภาวา อปฺปณิหิโตติ อยํ สคุณโต กถาฯ นิพฺพานํ ราคาทีหิ สุญฺญตตฺตา ราคาทินิมิตฺตปณิธีนญฺจ อภาวา สุญฺญตญฺเจว อนิมิตฺตญฺจ อปฺปณิหิตญฺจฯ ตทารมฺมโณ มคฺคสมาธิ สุญฺญโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตฯ อยํ อารมฺมณโต กถาฯ

โสเจยฺยานีติ สุจิภาวกรา โสเจยฺยปฺปฏิปทา ธมฺมาฯ วิตฺถาโร ปเนตฺถ ‘‘ตตฺถ กตมํ กายโสเจยฺยํ? ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตานํ ติณฺณํ สุจริตานํ วเสน เวทิตพฺโพฯ

โมเนยฺยานีติ มุนิภาวกรา โมเนยฺยปฺปฏิปทา ธมฺมาฯ เตสํ วิตฺถาโร ‘‘ตตฺถ กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธกายทุจฺจริตสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ, ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ, กายารมฺมเณ ญาณํ กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺญา กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺญาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ, กายสฺมิํ ฉนฺทราคปฺปหานํ กายโมเนยฺยํ, กายสงฺขารนิโรธา จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํฯ ตตฺถ กตมํ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธวจีทุจฺจริตสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ, วาจารมฺมเณ ญาณํ วจีโมเนยฺยํ วาจาปริญฺญา วจีโมเนยฺยํ ปริญฺญาสหคโต มคฺโค, วาจาย ฉนฺทราคปฺปหานํ, วจีสงฺขารนิโรธา ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํฯ ตตฺถ กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธมโนทุจฺจริตสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ , ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ, มนารมฺมเณ ญาณํ มโนโมเนยฺยํ, มโนปริญฺญา มโนโมเนยฺยํฯ

ปริญฺญาสหคโต มคฺโค, มนสฺมิํ ฉนฺทราคปฺปหานํ , จิตฺตสงฺขารนิโรธา สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ มโนโมเนยฺย’’นฺติ (มหานิ. 14)ฯ

โกสลฺเลสุ อาโยติ วุฑฺฒิฯ อปาโยติ อวุฑฺฒิฯ ตสฺส ตสฺส การณํ อุปาโยฯ เตสํ ปชานนา โกสลฺลํฯ วิตฺถาโร ปน วิภงฺเค วุตฺโตเยวฯ

วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ตตฺถ กตมํ อายโกสลฺลํ? อิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติฯ อิเม วา ปน เม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตนฺตีติ, ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… สมฺมาทิฏฺฐิฯ อิทํ วุจฺจติ อายโกสลฺลํฯ ตตฺถ กตมํ อปายโกสลฺลํ? อิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติฯ อิเม วา ปน เม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตนฺตีติ, ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา…เป.… สมฺมาทิฏฺฐิฯ อิทํ วุจฺจติ อปายโกสลฺลํฯ สพฺพาปิ ตตฺรุปายา ปญฺญา อุปายโกสลฺล’’นฺติ (วิภ. 771)ฯ อิทํ ปน อจฺจายิกกิจฺเจ วา ภเย วา อุปฺปนฺเน ตสฺส ติกิจฺฉนตฺถํ ฐานุปฺปตฺติยา การณชานนวเสเนว เวทิตพฺพํฯ

มทาติ มชฺชนาการวเสน ปวตฺตมานาฯ เตสุ ‘‘อหํ นิโรโค สฏฺฐิ วา สตฺตติ วา วสฺสานิ อติกฺกนฺตานิ, น เม หรีตกีขณฺฑมฺปิ ขาทิตปุพฺพํ, อิเม ปนญฺเญ อสุกํ นาม ฐานํ รุชฺชติ, เภสชฺชํ ขาทามาติ วิจรนฺติ, โก อญฺโญ มาทิโส นิโรโค นามา’’ติ เอวํ มานกรณํ อาโรคฺยมโทฯ ‘‘มหลฺลกกาเล ปุญฺญํ กริสฺสาม, ทหรมฺห ตาวา’’ติ โยพฺพเน ฐตฺวา มานกรณํ โยพฺพนมโทฯ ‘‘จิรํ ชีวิํ, จิรํ ชีวามิ, จิรํ ชีวิสฺสามิ; สุขํ ชีวิํ, สุขํ ชีวามิ, สุขํ ชีวิสฺสามี’’ติ เอวํ มานกรณํ ชีวิตมโทฯ

อาธิปเตยฺเยสุ อธิปติโต อาคตํ อาธิปเตยฺยํฯ

‘‘เอตฺตโกมฺหิ สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา, น เม เอตํ ปติรูป’’นฺติ เอวํ อตฺตานํ อธิปตฺติํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปาปสฺส อกรณํ อตฺตาธิปเตยฺยํ นามฯ โลกํ อธิปติํ กตฺวา อกรณํ โลกาธิปเตยฺยํ นามฯ โลกุตฺตรธมฺมํ อธิปติํ กตฺวา อกรณํ ธมฺมาธิปเตยฺยํ นามฯ

กถาวตฺถูนีติ กถาการณานิฯ อตีตํ วา อทฺธานนฺติ อตีตํ ธมฺมํ, อตีตกฺขนฺเธติ อตฺโถฯ อปิจ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ, ‘อโหสี’ติ ตสฺส สงฺขา, ‘อโหสี’ติ ตสฺส ปญฺญตฺติ ‘อโหสี’ติ ตสฺส สมญฺญา, น ตสฺส สงฺขา ‘อตฺถี’ติ, น ตสฺส สงฺขา ‘ภวิสฺสตี’ติ (สํ. นิ. 3.62) เอวํ อาคเตน นิรุตฺติปถสุตฺเตนเปตฺถ อตฺโถ ทีเปตพฺโพฯ

วิชฺชาติ ตมวิชฺฌนฏฺเฐน วิชฺชาฯ วิทิตกรณฏฺเฐนาปิ วิชฺชาฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณญฺหิ อุปฺปชฺชมานํ ปุพฺเพนิวาสํ ฉาเทตฺวา ฐิตํ ตมํ วิชฺฌติ, ปุพฺเพนิวาสญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชาฯ จุตูปปาตญาณํ จุติปฏิสนฺธิจฺฉาทกํ ตมํ วิชฺฌติ, ตญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชาฯ อาสวานํ ขเย ญาณํ จตุสจฺจจฺฉาทกํ ตมํ วิชฺฌติ, จตุสจฺจธมฺมญฺจ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชาฯ

วิหาเรสุ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ทิพฺโพ วิหาโรฯ จตสฺโส อปฺปมญฺญา พฺรหฺมา วิหาโรฯ ผลสมาปตฺติ อริโย วิหาโรฯ

ปาฏิหาริยานิ เกวฏฺฏสุตฺเต วิตฺถาริตาเนวฯ

‘‘อิเม โข, อาวุโส’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ อิติ สมสฏฺฐิยา ติกานํ วเสน อสีติสตปญฺเห กเถนฺโต เถโร สามคฺคิรสํ ทสฺเสสีติฯ

ติกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุกฺกวณฺณนา

[306] อิติ ติกวเสน สามคฺคิรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จตุกฺกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ ‘‘สติปฏฺฐานจตุกฺกํ’’ ปุพฺเพ วิตฺถาริตเมวฯ