ทุกวณฺณนา

[304] อิติ เอกกวเสน สามคฺคิรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทุกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ นามรูปทุเก นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา นิพฺพานญฺจฯ ตตฺถ จตฺตาโร ขนฺธา นามนฏฺเฐน นามํฯ นามนฏฺเฐนาติ นามกรณฏฺเฐนฯ ยถา หิ มหาชนสมฺมตตฺตา มหาสมฺมตสฺส ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ นามํ อโหสิ, ยถา มาตาปิตโร ‘‘อยํ ติสฺโส นาม โหตุ, ผุสฺโส นาม โหตู’’ติ เอวํ ปุตฺตสฺส กิตฺติมนามํ กโรนฺติ, ยถา วา ‘‘ธมฺมกถิโก วินยธโร’’ติ คุณโต นามํ อาคจฺฉติ, น เอวํ เวทนาทีนํฯ เวทนาทโย หิ มหาปถวีอาทโย วิย อตฺตโน นามํ กโรนฺตาว อุปฺปชฺชนฺติฯ เตสุ อุปฺปนฺเนสุ เตสํ นามํ อุปฺปนฺนเมว โหติฯ น หิ เวทนํ อุปฺปนฺนํ ‘‘ตฺวํ เวทนา นาม โหหี’’ติ, โกจิ ภณติ, น จสฺสา เยน เกนจิ การเณน นามคฺคหณกิจฺจํ อตฺถิ, ยถา ปถวิยา อุปฺปนฺนาย ‘‘ตฺวํ ปถวี นาม โหหี’’ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, จกฺกวาฬสิเนรุมฺหิ จนฺทิมสูริยนกฺขตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘‘ตฺวํ จกฺกวาฬํ นาม, ตฺวํ นกฺขตฺตํ นาม โหหี’’ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, นามํ อุปฺปนฺนเมว โหติ, โอปปาติกา ปญฺญตฺติ นิปตติ, เอวํ เวทนาย อุปฺปนฺนาย ‘‘ตฺวํ เวทนา นาม โหหี’’ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, ตาย อุปฺปนฺนาย เวทนาติ นามํ อุปฺปนฺนเมว โหติฯ สญฺญาทีสุปิ เอเสว นโย อตีเตปิ หิ เวทนา เวทนาเยวฯ สญฺญาฯ สงฺขาราฯ วิญฺญาณํ วิญฺญาณเมวฯ อนาคเตปิฯ ปจฺจุปฺปนฺเนปิฯ นิพฺพานํ ปน สทาปิ นิพฺพานเมวาติฯ นามนฏฺเฐน นามํฯ นมนฏฺเฐนาปิ เจตฺถ จตฺตาโร ขนฺธา นามํฯ เต หิ อารมฺมณาภิมุขํ นมนฺติฯ นามนฏฺเฐน สพฺพมฺปิ นามํฯ จตฺตาโร หิ ขนฺธา อารมฺมเณ อญฺญมญฺญํ นาเมนฺติ , นิพฺพานํ อารมฺมณาธิปติปจฺจยตาย อตฺตนิ อนวชฺชธมฺเม นาเมติฯ

รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ, ตํ สพฺพมฺปิ รุปฺปนฏฺเฐน รูปํฯ ตสฺส วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

อวิชฺชาติ ทุกฺขาทีสุ อญฺญาณํฯ อยมฺปิ วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค กถิตาเยวฯ ภวตณฺหาติ ภวปตฺถนาฯ ยถาห ‘‘ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท’’ติอาทิ (ธ. ส. 1319)ฯ

ภวทิฏฺฐีติ ภโว วุจฺจติ สสฺสตํ, สสฺสตวเสน อุปฺปชฺชนกทิฏฺฐิฯ สา ‘‘ตตฺถ กตมา ภวทิฏฺฐิ? ‘ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’ติ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคต’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 1320) นเยน อภิธมฺเม วิตฺถาริตาฯ วิภวทิฏฺฐีติ วิภโว วุจฺจติ อุจฺเฉทํ, อุจฺเฉทวเสน อุปฺปชฺชนกทิฏฺฐิฯ สาปิ ‘‘ตตฺถ กตมา วิภวทิฏฺฐิ? ‘น ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’ติ (ธ. ส. 285)ฯ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคต’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 1321) นเยน ตตฺเถว วิตฺถาริตาฯ

อหิริกนฺติ ‘‘ยํ น หิรียติ หิรียิตพฺเพนา’’ติ (ธ. ส. 1328) เอวํ วิตฺถาริตา นิลฺลชฺชตาฯ อโนตฺตปฺปนฺติ ‘‘ยํ น โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพนา’’ติ (ธ. ส. 1329) เอวํ วิตฺถาริโต อภายนกอากาโรฯ

หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจาติ ‘‘ยํ หิรียติ หิรียิตพฺเพน, โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพนา’’ติ (ธ. ส. 1330-31) เอวํ วิตฺถาริตานิ หิริโอตฺตปฺปานิฯ อปิ เจตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิรี, พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํฯ อตฺตาธิปเตยฺยา หิรี, โลกาธิปเตยฺยํ โอตฺตปฺปํฯ ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิรี, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํฯ วิตฺถารกถา ปเนตฺถ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาฯ

โทวจสฺสตาติ ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมิํ วิปฺปฏิกูลคาหิมฺหิ วิปจฺจนีกสาเต อนาทเร ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจ, ตสฺส กมฺมํ โทวจสฺสํ, ตสฺส ภาโว โทวจสฺสตาฯ วิตฺถารโต ปเนสา ‘‘ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสาย’’นฺติ (ธ. ส. 1332) อภิธมฺเม อาคตาฯ สา อตฺถโต สงฺขารกฺขนฺโธ โหติฯ ‘‘จตุนฺนญฺจ ขนฺธานํ เอเตนากาเรน ปวตฺตานํ เอตํ อธิวจน’’นฺติ วทนฺติฯ ปาปมิตฺตตาติ ปาปา อสฺสทฺธาทโย ปุคฺคลา เอตสฺส มิตฺตาติ ปาปมิตฺโต, ตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตาฯ วิตฺถารโต ปเนสา – ‘‘ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปญฺญาฯ ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สํภชนา ภตฺติ สํภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา’’ติ (ธ. ส. 1333) เอวํ อาคตาฯ สาปิ อตฺถโต โทวจสฺสตา วิย ทฏฺฐพฺพาฯ

โสวจสฺสตา จ กลฺยาณมิตฺตตา จ วุตฺตปฺปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพาฯ อุโภปิ ปเนตา อิธ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตาฯ

อาปตฺติกุสลตาติ ‘‘ปญฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺติโย, สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺติโยฯ ยา ตาสํ อาปตฺตีนํ อาปตฺติกุสลตา ปญฺญา ปชานนา’’ติ (ธ. ส. 1336) เอวํ วุตฺโต อาปตฺติกุสลภาโวฯ

อาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตาติ ‘‘ยา ตาหิ อาปตฺตีหิ วุฏฺฐานกุสลตา ปญฺญา ปชานนา’’ติ (ธ. ส. 1337) เอวํ วุตฺตา สห กมฺมวาจาย อาปตฺตีหิ วุฏฺฐานปริจฺเฉทชานนา ปญฺญาฯ

สมาปตฺติกุสลตาติ ‘‘อตฺถิ สวิตกฺกสวิจารา สมาปตฺติ, อตฺถิ อวิตกฺกวิจารมตฺตา สมาปตฺติ, อตฺถิ อวิตกฺกอวิจารา สมาปตฺติฯ ยา ตาสํ สมาปตฺตีนํ กุสลตา ปญฺญา ปชานนา’’ติ (ธ. ส. 1338) เอวํ วุตฺตา สห ปริกมฺเมน อปฺปนาปริจฺเฉทชานนา ปญฺญาฯ สมาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตาติ ‘‘ยา ตาหิ สมาปตฺตีหิ วุฏฺฐานกุสลตา ปญฺญา ปชานนา’’ติ (ธ. ส. 1339) เอวํ วุตฺตา ยถาปริจฺฉินฺนสมยวเสเนว สมาปตฺติโต วุฏฺฐานสมตฺถา ‘‘เอตฺตกํ คเต สูริเย อุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ วุฏฺฐานกาลปริจฺเฉทกา ปญฺญาฯ

ธาตุกุสลตาติ ‘‘อฏฺฐารส ธาตุโย จกฺขุธาตุ…เป.… มโนวิญฺญาณธาตุฯ

ยา ตาสํ ธาตูนํ กุสลตา ปญฺญา ปชานนา’’ติ (ธ. ส. 1340) เอวํ วุตฺตา อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ สภาวปริจฺเฉทกา สวนธารณสมฺมสนปฏิเวธปญฺญาฯ มนสิการกุสลตาติ ‘‘ยา ตาสํ ธาตูนํ มนสิการกุสลตา ปญฺญา ปชานนา’’ติ (ธ. ส. 1341) เอวํ วุตฺตา ตาสํเยว ธาตูนํ สมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณปญฺญาฯ

อายตนกุสลตาติ ‘‘ทฺวาทสายตนานิ จกฺขายตนํ…เป.… ธมฺมายตนํฯ ยา เตสํ อายตนานํ อายตนกุสลตา ปญฺญา ปชานนา’’ติ (ธ. ส. 1342) เอวํ วุตฺตา ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อุคฺคหมนสิการปชานนา ปญฺญาฯ อปิจ ธาตุกุสลตาปิ อุคฺคหมนสิการสวนสมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขเณสุ วตฺตติ มนสิการกุสลตาปิ อายตนกุสลตาปิฯ อยํ ปเนตฺถ วิเสโส, สวนอุคฺคหปจฺจเวกฺขณา โลกิยา, ปฏิเวโธ โลกุตฺตโร, สมฺมสนมนสิการา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา…เป.… สมุทโย โหตีติ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา’’ติ (ธ. ส. 1343) เอวํ วุตฺตา ทฺวาทสนฺนํ ปจฺจยาการานํ อุคฺคหาทิวเสน ปวตฺตา ปญฺญาฯ

ฐานกุสลตาติ ‘‘เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจยา อุปฺปาทาย ตํ ตํ ฐานนฺติ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา’’ติ (ธ. ส. 1344) เอวํ วุตฺตา ‘‘จกฺขุํ วตฺถุํ กตฺวา รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนสฺส จกฺขุวิญฺญาณสฺส จกฺขุรูปํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1344) ฐานญฺเจว การณญฺจา’’ติ เอวํ ฐานปริจฺฉินฺทนสมตฺถา ปญฺญาฯ อฏฺฐานกุสลตาติ ‘‘เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ น เหตู น ปจฺจยา อุปฺปาทาย ตํ ตํ อฏฺฐานนฺติ ยา ตตฺถ ปญฺญา ปชานนา’’ติ (ธ. ส. 1345) เอวํ วุตฺตา ‘‘จกฺขุํ วตฺถุํ กตฺวา รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา โสตวิญฺญาณาทีนิ นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา เตสํ จกฺขุรูปํ น ฐานํ น การณ’’นฺติ เอวํ อฏฺฐานปริจฺฉินฺทนสมตฺถา ปญฺญา อปิจ เอตสฺมิํ ทุเก ‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, ฐานาฐานกุสโล ภิกฺขูติ อลํ วจนายาติฯ อิธานนฺท, ภิกฺขุ อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ ปชานาติฯ ฐานญฺจ โข เอตํ วิชฺชติ, ยํ ปุถุชฺชโน กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺยา’’ติ (ม. นิ. 3.127) อิมินาปิ สุตฺเตน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อชฺชวนฺติ โคมุตฺตวงฺกตา จนฺทวงฺกตา นงฺคลโกฏิวงฺกตาติ ตโย อนชฺชวาฯ เอกจฺโจ หิ ภิกฺขุ ปฐมวเย เอกวีสติยา อเนสนาสุ ฉสุ จ อโคจเรสุ จรติ, มชฺฌิมปจฺฉิมวเยสุ ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, อยํ โคมุตฺตวงฺกตา นามฯ เอโก ปฐมวเยปิ ปจฺฉิมวเยปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปูเรติ, ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, มชฺฌิมวเย ปุริมสทิโส, อยํ จนฺทวงฺกตา นามฯ เอโก ปฐมวเยปิ มชฺฌิมวเยปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปูเรติ, ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, ปจฺฉิมวเย ปุริมสทิโส อยํ นงฺคลโกฏิวงฺกตา นามฯ เอโก สพฺพเมตํ วงฺกตํ ปหาย ตีสุปิ วเยสุ เปสโล ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติฯ ตสฺส โย โส อุชุภาโว, อิทํ อชฺชวํ นามฯ อภิธมฺเมปิ วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ กตโม อชฺชโวฯ ยา อชฺชวตา อชิมฺหตา อวงฺกตา อกุฏิลตา, อยํ วุจฺจติ อชฺชโว’’ติ (ธ. ส. 1346)ฯ ลชฺชวนฺติ ‘‘ตตฺถ กตโม ลชฺชโว? โย หิรียติ หิรียิตพฺเพน หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยาฯ อยํ วุจฺจติ ลชฺชโว’’ติ เอวํ วุตฺโต ลชฺชีภาโวฯ

ขนฺตีติ ‘‘ตตฺถ กตมา ขนฺติ? ยา ขนฺติ ขมนตา อธิวาสนตา อจณฺฑิกฺกํ อนสฺสุโรโป อตฺตมนตา จิตฺตสฺสา’’ติ (ธ. ส. 1348) เอวํ วุตฺตา อธิวาสนขนฺติฯ โสรจฺจนฺติ ‘‘ตตฺถ กตมํ โสรจฺจํ? โย กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโมฯ อิทํ วุจฺจติ โสรจฺจํฯ สพฺโพปิ สีลสํวโร โสรจฺจ’’นฺติ (ธ. ส. 1349) เอวํ วุตฺโต สุรตภาโวฯ

สาขลฺยนฺติ ‘‘ตตฺถ กตมํ สาขลฺยํ? ยา สา วาจา อณฺฑกา กกฺกสา ปรกฏุกา ปราภิสชฺชนี โกธสามนฺตา อสมาธิสํวตฺตนิกา, ตถารูปิํ วาจํ ปหาย ยา สา วาจา เนฬา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา, ตถารูปิํ วาจํ ภาสิตา โหติฯ ยา ตตฺถ สณฺหวาจตา สขิลวาจตา อผรุสวาจตาฯ อิทํ วุจฺจติ สาขลฺย’’นฺติ (ธ. ส. 1350) เอวํ วุตฺโต สมฺโมทกมุทุกภาโวฯ ปฏิสนฺถาโรติ อยํ โลกสนฺนิวาโส อามิเสน ธมฺเมน จาติ ทฺวีหิ ฉิทฺโท, ตสฺส ตํ ฉิทฺทํ ยถา น ปญฺญายติ, เอวํ ปีฐสฺส วิย ปจฺจตฺถรเณน อามิเสน ธมฺเมน จ ปฏิสนฺถรณํฯ

อภิธมฺเมปิ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ กตโม ปฏิสนฺถาโร ? อามิสปฏิสนฺถาโร จ ธมฺมปฏิสนฺถาโร จฯ อิเธกจฺโจ ปฏิสนฺถารโก โหติ อามิสปฏิสนฺถาเรน วา ธมฺมปฏิสนฺถาเรน วาฯ อยํ วุจฺจติ ปฏิสนฺถาโร’’ติ (ธ. ส. 1351)ฯ เอตฺถ จ อามิเสน สงฺคโห อามิสปฏิสนฺถาโร นามฯ ตํ กโรนฺเตน มาตาปิตูนํ ภิกฺขุคติกสฺส เวยฺยาวจฺจกรสฺส รญฺโญ โจรานญฺจ อคฺคํ อคฺคเหตฺวาปิ ทาตุํ วฏฺฏติฯ อามสิตฺวา ทินฺเน หิ ราชาโน จ โจรา จ อนตฺถมฺปิ กโรนฺติ ชีวิตกฺขยมฺปิ ปาเปนฺติ, อนามสิตฺวา ทินฺเน อตฺตมนา โหนฺติฯ โจรนาควตฺถุอาทีนิ เจตฺถ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิฯ ตานิ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 185-7) วิตฺถาริตานิฯ สกฺกจฺจํ อุทฺเทสทานํ ปาฬิวณฺณนา ธมฺมกถากถนนฺติ เอวํ ธมฺเมน สงฺคโห ธมฺมปฏิสนฺถาโร นามฯ

อวิหิํสาติ กรุณาปิ กรุณาปุพฺพภาโคปิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ตตฺถ กตมา อวิหิํสา? ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ, อยํ วุจฺจติ อวิหิํสา’’ติฯ โสเจยฺยนฺติ เมตฺตาย จ เมตฺตาปุพฺพภาคสฺส จ วเสน สุจิภาโวฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ตตฺถ กตมํ โสเจยฺยํ? ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อิทํ วุจฺจติ โสเจยฺย’’นฺติฯ

มุฏฺฐสฺสจฺจนฺติ สติวิปฺปวาโส, ยถาห ‘‘ตตฺถ กตมํ มุฏฺฐสฺสจฺจํ? ยา อสติ อนนุสฺสติ อปฺปฏิสฺสติ อสฺสรณตา อธารณตา ปิลาปนตา สมฺมุสฺสนตา, อิทํ วุจฺจติ มุฏฺฐสฺสจฺจํ’’ (ธ. ส. 1356)ฯ อสมฺปชญฺญนฺติ, ‘‘ตตฺถ กตมํ อสมฺปชญฺญํ? ยํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูล’’นฺติ เอวํ วุตฺตา อวิชฺชาเยวฯ สติ สติเยวฯ สมฺปชญฺญํ ญาณํฯ

อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตาติ ‘‘ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 1352) นเยน วิตฺถาริโต อินฺทฺริยสํวรเภโทฯ โภชเน อมตฺตญฺญุตาติ ‘‘ตตฺถ กตมา โภชเน อมตฺตญฺญุตา? อิเธกจฺโจ อปฺปฏิสงฺขา อโยนิโส อาหารํ อาหาเรติ ทวาย มทาย มณฺฑนาย วิภูสนายฯ ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺฐิตา อมตฺตญฺญุตา อปฺปฏิสงฺขา โภชเน’’ติ เอวํ อาคโต โภชเน อมตฺตญฺญุภาโวฯ อนนฺตรทุโก วุตฺตปฺปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพฯ

ปฏิสงฺขานพลนฺติ ‘‘ตตฺถ กตมํ ปฏิสงฺขานพลํ? ยา ปญฺญา ปชานนา’’ติ เอวํ วิตฺถาริตํ อปฺปฏิสงฺขาย อกมฺปนญาณํฯ ภาวนาพลนฺติ ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนํ พลํฯ อตฺถโต วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสีเสน สตฺต โพชฺฌงฺคา โหนฺติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ตตฺถ กตมํ ภาวนาพลํ? ยา กุสลานํ ธมฺมานํ อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, อิทํ วุจฺจติ ภาวนาพลํฯ สตฺตโพชฺฌงฺคา ภาวนาพล’’นฺติฯ

สติพลนฺติ อสฺสติยา อกมฺปนวเสน สติเยวฯ สมาธิพลนฺติ อุทฺธจฺเจ อกมฺปนวเสน สมาธิเยวฯ สมโถ สมาธิฯ วิปสฺสนา ปญฺญาฯ สมโถว ตํ อาการํ คเหตฺวา ปุน ปวตฺเตตพฺพสฺส สมถสฺส นิมิตฺตวเสน สมถนิมิตฺตํ ปคฺคาหนิมิตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ปคฺคาโห วีริยํฯ อวิกฺเขโป เอกคฺคตาฯ อิเมหิ ปน สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ ปฏิสงฺขานพลญฺจ ภาวนาพลญฺจ สติพลญฺจ สมาธิพลญฺจ สมโถ จ วิปฺปสฺสนา จ สมถนิมิตฺตญฺจ ปคฺคาหนิมิตฺตญฺจ ปคฺคาโห จ อวิกฺเขโป จาติ ฉหิ ทุเกหิ ปรโต สีลทิฏฺฐิสมฺปทาทุเกน จ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา ธมฺมา กถิตาฯ

สีลวิปตฺตีติ ‘‘ตตฺถ กตมา สีลวิปตฺติ? กายิโก วีติกฺกโม…เป.… สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ สีลวิปตฺตี’’ติ เอวํ วุตฺโต สีลวินาสโก อสํวโรฯ ทิฏฺฐิวิปตฺตีติ ‘‘ตตฺถ กตมา ทิฏฺฐิวิปตฺติ? นตฺถิ ทินฺนํ นตฺถิ ยิฏฺฐ’’นฺติ เอวํ อาคตา สมฺมาทิฏฺฐิวินาสิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ

สีลสมฺปทาติ ‘‘ตตฺถ กตมา สีลสมฺปทา? กายิโก อวีติกฺกโม’’ติ เอวํ ปุพฺเพ วุตฺตโสรจฺจเมว สีลสฺส สมฺปาทนโต ปริปูรณโต ‘‘สีลสมฺปทา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘สพฺโพปิ สีลสํวโร สีลสมฺปทา’’ติ อิทํ มานสิกปริยาทานตฺถํ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐิสมฺปทาติ ‘‘ตตฺถ กตมา ทิฏฺฐิสมฺปทา? อตฺถิ ทินฺนํ อตฺถิ ยิฏฺฐํ…เป.… สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ ยา เอวรูปา ปญฺญา ปชานนา’’ติ เอวํ อาคตํ ทิฏฺฐิปาริปูริภูตํ ญาณํฯ

สีลวิสุทฺธีติ วิสุทฺธิํ ปาเปตุํ สมตฺถํ สีลํฯ อภิธมฺเม ปนายํ ‘‘ตตฺถ กตมา สีลวิสุทฺธิ? กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก อวีติกฺกโม กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม, อยํ วุจฺจติ สีลวิสุทฺธี’’ติ เอวํ วิภตฺตาฯ ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ วิสุทฺธิํ ปาเปตุํ สมตฺถํ ทสฺสนํฯ อภิธมฺเม ปนายํ ‘‘ตตฺถ กตมา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ? กมฺมสฺสกตญาณํ สจฺจานุโลมิกญาณํ มคฺคสมงฺคิสฺสญาณํ ผลสมงฺคิสฺสญาณ’’นฺติ เอวํ วุตฺตาฯ

เอตฺถ จ ติวิธํ ทุจฺจริตํ อตฺตนา กตมฺปิ ปเรน กตมฺปิ สกํ นาม น โหติ อตฺถภญฺชนโตฯ สุจริตํ สกํ นาม อตฺถชนนโตติ เอวํ ชานนํ กมฺมสฺสกตญาณํ นามฯ ตสฺมิํ ฐตฺวา พหุํ วฏฺฏคามิกมฺมํ อายูหิตฺวา สุขโต สุเขเนว อรหตฺตํ ปตฺตา คณนปถํ วีติวตฺตาฯ วิปสฺสนาญาณํ ปน วจีสจฺจญฺจ อนุโลเมติ, ปรมตฺถสจฺจญฺจ น วิโลเมตีติ สจฺจานุโลมิกํ ญาณนฺติ วุตฺตํฯ

‘‘ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ โข ปน ยถาทิฏฺฐิสฺส จ ปธาน’’นฺติ เอตฺถ ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ ญาณทสฺสนํ กถิตํฯ ยถาทิฏฺฐิสฺส จ ปธานนฺติ ตํสมฺปยุตฺตเมว วีริยํฯ อปิ จ ปุริมปเทน จตุมคฺคญาณํฯ ปจฺฉิมปเทน ตํสมฺปยุตฺตํ วีริยํฯ อภิธมฺเม ปน ‘‘ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ โข ปนาติ ยา ปญฺญา ปชานนา อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิฯ ยถาทิฏฺฐิสฺส จ ปธานนฺติ โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ สมฺมาวายาโม’’ติ เอวํ อยํ ทุโก วิภตฺโตฯ

‘‘สํเวโค จ สํเวชนีเยสุ ฐาเนสู’’ติ เอตฺถ ‘‘สํเวโคติ ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภย’’นฺติ เอวํ ชาติอาทีนิ ภยโต ทสฺสนญาณํฯ สํเวชนียํ ฐานนฺติ ชาติชราพฺยาธิมรณํฯ เอตานิ หิ จตฺตาริ ชาติ ทุกฺขา, ชรา ทุกฺขา, พฺยาธิ ทุกฺโข, มรณํ ทุกฺขนฺติ เอวํ สํเวคุปฺปตฺติการณตฺตา สํเวชนียํ ฐานนฺติ วุตฺตานิฯ สํวิคฺคสฺส จ โยนิโส ปธานนฺติ เอวํ สํเวคชาตสฺส อุปายปธานํฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนตี’’ติ เอวํ อาคตวีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ

อสนฺตุฏฺฐิตา จ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ยา กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสนฺตุฏฺฐสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ตาย หิ สมงฺคีภูโต ปุคฺคโล สีลํ ปูเรตฺวา ฌานํ อุปฺปาเทติฯ ฌานํ ลภิตฺวา วิปสฺสนํ อารภติฯ อารทฺธวิปสฺสโก อรหตฺตํ อคเหตฺวา อนฺตรา โวสานํ นาปชฺชติฯ อปฺปฏิวานิตา จ ปธานสฺมินฺติ ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย สกฺกจฺจกิริยตา สาตจฺจกิริยตา อฏฺฐิตกิริยตา อโนลีนวุตฺติตา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺม’’นฺติ เอวํ วุตฺตา รตฺตินฺทิวํ ฉ โกฏฺฐาเส กตฺวา ชาคริยานุโยควเสน อารทฺเธ ปธานสฺมิํ อรหตฺตํ อปตฺวา อนิวตฺตนตาฯ

วิชฺชาติ ติสฺโส วิชฺชาฯ วิมุตฺตีติ ทฺเว วิมุตฺติโย, จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ, นิพฺพานญฺจฯ เอตฺถ จ อฏฺฐ สมาปตฺติโย นีวรณาทีหิ สุฏฺฐุ มุตฺตตฺตา อธิมุตฺติ นามฯ นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตโต มุตฺตตฺตา วิมุตฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

ขเย ญาณนฺติ กิเลสกฺขยกเร อริยมคฺเค ญาณํฯ อนุปฺปาเท ญาณนฺติ ปฏิสนฺธิวเสน อนุปฺปาทภูเต ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ วา อนุปฺปาทปริโยสาเน อุปฺปนฺเน อริยผเล ญาณํฯ เตเนวาห ‘‘ขเย ญาณนฺติ มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํฯ อนุปฺปาเท ญาณนฺติ ผลสมงฺคิสฺส ญาณ’’นฺติฯ อิเม โข, อาวุโสติอาทิ เอกเก วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ อิติ ปญฺจติํสาย ทุกานํ วเสน เถโร สามคฺคิรสํ ทสฺเสสีติฯ

ทุกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ติกวณฺณนา

[305] อิติ ทุกวเสน สามคฺคิรสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ติกวเสน ทสฺเสตุํ ปุน อารภิฯ ตตฺถ ลุพฺภตีติ โลโภฯ อกุสลญฺจ ตํ มูลญฺจ, อกุสลานํ วา มูลนฺติ อกุสลมูลํฯ ทุสฺสตีติ โทโสฯ มุยฺหตีติ โมโหฯ เตสํ ปฏิปกฺขนเยน อโลภาทโย เวทิตพฺพาฯ

ทุฏฺฐุ จริตานิ, วิรูปานิ วา จริตานีติ ทุจฺจริตานิฯ กาเยน ทุจฺจริตํ, กายโต วา ปวตฺตํ ทุจฺจริตนฺติ กายทุจฺจริตํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ สุฏฺฐุ จริตานิ, สุนฺทรานิ วา จริตานีติ สุจริตานิฯ ทฺเวปิ เจเต ติกา ปณฺณตฺติยา วา กมฺมปเถหิ วา กเถตพฺพาฯ ปญฺญตฺติยา ตาว กายทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโม กายทุจฺจริตํฯ อวีติกฺกโม กายสุจริตํฯ วจีทฺวาเร ปญฺญตฺตสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโม วจีทุจฺจริตํ, อวีติกฺกโม วจีสุจริตํฯ อุภยตฺถ ปญฺญตฺตสฺส สิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโมว มโนทุจฺจริตํ, อวีติกฺกโม มโนสุจริตํฯ อยํ ปณฺณตฺติกถาฯ ปาณาติปาตาทโย ปน ติสฺโส เจตนา กายทฺวาเรปิ วจีทฺวาเรปิ อุปฺปนฺนา กายทุจฺจริตํฯ จตสฺโส มุสาวาทาทิเจตนา วจีทุจฺจริตํฯ อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา มโนทุจฺจริตํฯ