เมนู

2. อุทุมฺพริกสุตฺตวณฺณนา

นิคฺโรธปริพฺพาชกวตฺถุวณฺณนา

[49] เอวํ เม สุตนฺติ อุทุมฺพริกสุตฺตํฯ ตตฺรายมปุพฺพปทวณฺณนา – ปริพฺพาชโกติ ฉนฺนปริพฺพาชโกฯ อุทุมฺพริกาย ปริพฺพาชการาเมติ อุทุมฺพริกาย เทวิยา สนฺตเก ปริพฺพาชการาเมฯ สนฺธาโนติ ตสฺส นามํฯ อยํ ปน มหานุภาโว ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ ปญฺจนฺนํ อุปาสกสตานํ อคฺคปุริโส อนาคามี ภควตา มหาปริสมชฺเฌ เอวํ สํวณฺณิโต –

‘‘ฉหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต สนฺธาโน คหปติ ตถาคเต นิฏฺฐงฺคโต สทฺธมฺเม อิริยติฯ กตเมหิ ฉหิ? พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน อริเยน สีเลน อริเยน ญาเณน อริยาย วิมุตฺติยาฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ฉหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต สนฺธาโน คหปติ ตถาคเต นิฏฺฐงฺคโต สทฺธมฺเม อิริยตี’’ติ (อ. นิ. 6.120-139)ฯ

โส ปาโตเยว อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย ปุพฺพณฺหสมเย พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ภิกฺขูสุ วิหารํ คเตสุ ฆเร ขุทฺทกมหลฺลกานํ ทารกานํ สทฺเทน อุพฺพาฬฺโห สตฺถุ สนฺติเก ‘‘ธมฺมํ โสสฺสามี’’ติ นิกฺขนฺโตฯ เตน วุตฺตํ ทิวา ทิวสฺส ราชคหา นิกฺขมีติฯ ตตฺถ ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสสฺส ทิวา นาม มชฺฌนฺหาติกฺกโม, ตสฺมิํ ทิวสสฺสาปิ ทิวาภูเต อติกฺกนฺตมตฺเต มชฺฌนฺหิเก นิกฺขมีติ อตฺโถฯ ปฏิสลฺลีโนติ ตโต ตโต รูปาทิโคจรโต จิตฺตํ ปฏิสํหริตฺวา นิลีโน ฌานรติเสวนาวเสน เอกีภาวํ คโตฯ มโนภาวนียานนฺติ มนวฑฺฒกานํฯ เย จ อาวชฺชโต มนสิกโรโต จิตฺตํ วินีวรณํ โหติ อุนฺนมติ วฑฺฒติฯ

[50] อุนฺนาทินิยาติอาทีนิ โปฏฺฐปาทสุตฺเต วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ

[51] ยาวตาติ ยตฺตกาฯ อยํ เตสํ อญฺญตโรติ อยํ เตสํ อพฺภนฺตโร เอโก สาวโก, ภควโต กิร สาวกา คิหิอนาคามิโนเยว ปญฺจสตา ราชคเห ปฏิวสนฺติฯ เยสํ เอเกกสฺส ปญฺจ ปญฺจ อุปาสกสตานิ ปริวารา, เต สนฺธาย ‘‘อยํ เตสํ อญฺญตโร’’ติ อาหฯ อปฺเปว นามาติ ตสฺส อุปสงฺกมนํ ปตฺถยมาโน อาหฯ ปตฺถนาการณํ ปน โปฏฺฐปาทสุตฺเต วุตฺตเมวฯ

[52] เอตทโวจาติ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเคเยว เตสํ กถาย สุตตฺตา เอตํ อญฺญถา โข อิเมติอาทิวจนํ อโวจฯ ตตฺถ อญฺญติตฺถิยาติ ทสฺสเนนปิ อากปฺเปนปิ กุตฺเตนปิ อาจาเรนปิ วิหาเรนปิ อิริยาปเถนปิ อญฺเญ ติตฺถิยาติ อญฺญติตฺถิยาฯ สงฺคมฺม สมาคมฺมาติ สงฺคนฺตฺวา สมาคนฺตฺวา ราสิ หุตฺวา นิสินฺนฏฺฐาเนฯ อรญฺญวนปตฺถานีติ อรญฺญวนปตฺถานิ คามูปจารโต มุตฺตานิ ทูรเสนาสนานิฯ ปนฺตานีติ ทูรตรานิ มนุสฺสูปจารวิรหิตานิฯ อปฺปสทฺทานีติ วิหารูปจาเรน คจฺฉโต อทฺธิกชนสฺสปิ สทฺเทน มนฺทสทฺทานิฯ อปฺปนิคฺโฆสานีติ อวิภาวิตตฺเถน นิคฺโฆเสน มนฺทนิคฺโฆสานิฯ วิชนวาตานีติ อนฺโตสญฺจาริโน ชนสฺส วาเตน วิคตวาตานิฯ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานีติ มนุสฺสานํ รหสฺสกรณสฺส ยุตฺตานิ อนุจฺฉวิกานิฯ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ เอกีภาวสฺส อนุรูปานิฯ อิติ สนฺธาโน คหปติ ‘‘อโห มม สตฺถา โย เอวรูปานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวตี’’ติ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อุตฺตมงฺเค สิรสฺมิํ ปติฏฺฐเปตฺวา อิมํ อุทานํ อุทาเนนฺโต นิสีทิฯ

[53] เอวํ วุตฺเตติ เอวํ สนฺธาเนน คหปตินา อุทานํ อุทาเนนฺเตน วุตฺเตฯ นิคฺโรโธ ปริพฺพาชโก อยํ คหปติ มม สนฺติเก นิสินฺโนปิ อตฺตโน สตฺถารํเยว โถเมติ อุกฺกํสติ, อมฺเห ปน อตฺถีติปิ น มญฺญติ, เอตสฺมิํ อุปฺปนฺนโกปํ สมณสฺส โคตมสฺส อุปริ ปาเตสฺสามีติ สนฺธานํ คหปติํ เอตทโวจฯ

ยคฺเฆติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ ชาเนยฺยาสีติ พุชฺเฌยฺยาสิ ปสฺเสยฺยาสิฯ เกน สมโณ โคตโม สทฺธิํ สลฺลปตีติ เกน การเณน เกน ปุคฺคเลน สทฺธิํ สมโณ โคตโม สลฺลปติ วทติ ภาสติฯ

กิํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ยทิ กิญฺจิ สลฺลาปการณํ ภเวยฺย, ยทิ วา โกจิ สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ สลฺลาปตฺถิโก คจฺเฉยฺย, สลฺลเปยฺย, น ปน การณํ อตฺถิ, น ตสฺส สนฺติกํ โกจิ คจฺฉติ, สฺวายํ เกน สมโณ โคตโม สทฺธิํ สลฺลปติ, อสลฺลปนฺโต กถํ อุนฺนาที ภวิสฺสตี’’ติฯ

สากจฺฉนฺติ สํสนฺทนํฯ ปญฺญาเวยฺยตฺติยนฺติ อุตฺตรปจฺจุตฺตรนเยน ญาณพฺยตฺตภาวํฯ สุญฺญาคารหตาติ สุญฺญาคาเรสุ นฏฺฐา, สมเณน หิ โคตเมน โพธิมูเล อปฺปมตฺติกา ปญฺญา อธิคตา, สาปิสฺส สุญฺญาคาเรสุ เอกกสฺส นิสีทโต นฏฺฐาฯ ยทิ ปน มยํ วิย คณสงฺคณิกํ กตฺวา นิสีเทยฺย, นาสฺส ปญฺญา นสฺเสยฺยาติ ทสฺเสติฯ อปริสาวจโรติ อวิสารทตฺตา ปริสํ โอตริตุํ น สกฺโกติฯ นาลํ สลฺลาปายาติ น สมตฺโถ สลฺลาปํ กาตุํฯ อนฺตมนฺตาเนวาติ โกจิ มํ ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยาติ ปญฺหาภีโต อนฺตมนฺตาเนว ปนฺตเสนาสนานิ เสวติฯ โคกาณาติ เอกกฺขิหตา กาณคาวีฯ สา กิร ปริยนฺตจารินี โหติ, อนฺตมนฺตาเนว เสวติฯ สา กิร กาณกฺขิภาเวน วนนฺตาภิมุขีปิ น สกฺโกติ ภวิตุํฯ กสฺมา? ยสฺมา ปตฺเตน วา สาขาย วา กณฺฏเกน วา ปหารสฺส ภายติฯ คุนฺนํ อภิมุขีปิ น สกฺโกติ ภวิตุํฯ กสฺมา? ยสฺมา สิงฺเคน วา กณฺเณน วา วาเลน วา ปหารสฺส ภายติฯ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ สํสาเทยฺยามาติ เอกปญฺหปุจฺฉเนเนว สํสาทนํ วิสาทมาปนฺนํ กเรยฺยามฯ ตุจฺฉกุมฺภีว นนฺติ ริตฺตฆฏํ วิย นํฯ โอโรเธยฺยามาติ วินนฺเธยฺยามฯ ปูริตฆโฏ หิ อิโต จิโต จ ปริวตฺเตตฺวา น สุวินนฺธนีโย โหติฯ ริตฺตโก ยถารุจิ ปริวตฺเตตฺวา สกฺกา โหติ วินนฺธิตุํ, เอวเมว หตปญฺญตาย ริตฺตกุมฺภิสทิสํ สมณํ โคตมํ วาทวินนฺธเนน สมนฺตา วินนฺธิสฺสามาติ วทติฯ

อิติ ปริพฺพาชโก สตฺถุ สุวณฺณวณฺณํ นลาฏมณฺฑลํ อปสฺสนฺโต ทสพลสฺส ปรมฺมุขา อตฺตโน พลํ ทีเปนฺโต อสมฺภินฺนํ ขตฺติยกุมารํ ชาติยา ฆฏฺฏยนฺโต จณฺฑาลปุตฺโต วิย อสมฺภินฺนเกสรสีหํ มิคราชานํ ถาเมน ฆฏฺเฏนฺโต ชรสิงฺคาโล วิย จ นานปฺปการํ ตุจฺฉคชฺชิตํ คชฺชิฯ อุปาสโกปิ จินฺเตสิ ‘‘อยํ ปริพฺพาชโก อติ วิย คชฺชติ, อวีจิผุสนตฺถาย ปาทํ, ภวคฺคคฺคหณตฺถาย หตฺถํ ปสารยนฺโต วิย นิรตฺถกํ วายมติฯ

สเจ เม สตฺถา อิมํ ฐานมาคจฺเฉยฺย, อิมสฺส ปริพฺพาชกสฺส ยาว ภวคฺคา อุสฺสิตํ มานทฺธชํ ฐานโสว โอปาเตยฺยา’’ติฯ

[54] ภควาปิ เตสํ ตํ กถาสลฺลาปํ อสฺโสสิเยวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อสฺโสสิ โข อิมํ กถาสลฺลาป’’นฺติฯ

สุมาคธายาติ สุมาคธา นาม โปกฺขรณี, ยสฺสา ตีเร นิสินฺโน อญฺญตโร ปุริโส ปทุมนาฬนฺตเรหิ อสุรภวนํ ปวิสนฺตํ อสุรเสนํ อทฺทสฯ โมรนิวาโปติ นิวาโป วุจฺจติ ภตฺตํ, ยตฺถ โมรานํ อภเยน สทฺธิํ นิวาโป ทินฺโน, ตํ ฐานนฺติ อตฺโถฯ อพฺโภกาเสติ องฺคณฏฺฐาเนฯ อสฺสาสปตฺตาติ ตุฏฺฐิปตฺตา โสมนสฺสปตฺตาฯ อชฺฌาสยนฺติ อุตฺตมนิสฺสยภูตํฯ อาทิพฺรหฺมจริยนฺติ ปุราณพฺรหฺมจริยสงฺขาตํ อริยมคฺคํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘โก นาม โส, ภนฺเต, ธมฺโม เยน ภควตา สาวกา วินีตา อชฺฌาสยาทิพฺรหฺมจริยภูตํ อริยมคฺคํ ปูเรตฺวา อรหตฺตาธิคมวเสน อสฺสาสปตฺตา ปฏิชานนฺตี’’ติฯ

ตโปชิคุจฺฉาวาทวณฺณนา

[55] วิปฺปกตาติ มมาคมนปจฺจยา อนิฏฺฐิตา, ว หุตฺวา ฐิตา, กเถหิ, อหเมตํ นิฏฺฐเปตฺวา มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสมีติ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสิฯ

[56] ทุชฺชานํ โขติ ภควา ปริพฺพาชกสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อยํ ปริพฺพาชโก มยา สาวกานํ เทเสตพฺพํ ธมฺมํ เตหิ ปูเรตพฺพํ ปฏิปตฺติํ ปุจฺฉติ, สจสฺสาหํ อาทิโตว ตํ กเถสฺสามิ, กถิตมฺปิ นํ น ชานิสฺสติ, อยํ ปน วีริเยน ปาปชิคุจฺฉนวาโท, หนฺทาหํ เอตสฺเสว วิสเย ปญฺหํ ปุจฺฉาเปตฺวา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ลทฺธิยา นิรตฺถกภาวํ ทสฺเสมิฯ อถ ปจฺฉา อิมํ ปญฺหํ พฺยากริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทุชฺชานํ โข เอตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สเก อาจริยเกติ อตฺตโน อาจริยวาเทฯ อธิเชคุจฺเฉติ วีริเยน ปาปชิคุจฺฉนภาเวฯ กถํ สนฺตาติ กถํ ภูตาฯ ตโปชิคุจฺฉาติ วีริเยน ปาปชิคุจฺฉา ปาปวิวชฺชนาฯ ปริปุณฺณาติ ปริสุทฺธาฯ กถํ อปริปุณฺณาติ กถํ อปริสุทฺธา โหตีติ เอวํ ปุจฺฉาติฯ ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ