สมตฺตา ปริยาปุตาติ ปทพฺยญฺชนานิ อหาเปตฺวา ปริปุณฺณํ อุคฺคหิตาฯ อตฺถมฺปิ ปาฬิมฺปิ วิสํวาเทตฺวา สพฺพโส วา ปน อปฺปคุณํ กตฺวา ภณนฺตสฺส หิ ปริตฺตํ เตชวนฺตํ น โหติ, สพฺพโส ปคุณํ กตฺวา ภณนฺตสฺเสว เตชวนฺตํ โหติฯ ลาภเหตุ อุคฺคเหตฺวา ภณนฺตสฺสาปิ อตฺถํ น สาเธติ, นิสฺสรณปกฺเข ฐตฺวา เมตฺตํ ปุเรจาริกํ กตฺวา ภณนฺตสฺเสว อตฺถาย โหตีติ ทสฺเสติฯ ยกฺขปจาโรติ ยกฺขปริจารโกฯ

วตฺถุํ วาติ ฆรวตฺถุํ วาฯ วาสํ วาติ ตตฺถ นิพทฺธวาสํ วาฯ สมิตินฺติ สมาคมํฯ อนาวยฺหนฺติ น อาวาหยุตฺตํฯ อวิวยฺหนฺติ น วิวาหยุตฺตํฯ เตน สห อาวาหวิวาหํ น กเรยฺยุนฺติ อตฺโถฯ อตฺตาหิปิ ปริปุณฺณาหีติ ‘‘กฬารกฺขิ กฬารทนฺตา’’ติ เอวํ เอเตสํ อตฺตภาวํ อุปเนตฺวา วุตฺตาหิ ปริปุณฺณพฺยญฺชนาหิ ปริภาสาหิ ปริภาเสยฺยุํ ยกฺขอกฺโกเสหิ นาม อกฺโกเสยฺยุนฺติ อตฺโถฯ ริตฺตมฺปิสฺส ปตฺตนฺติ ภิกฺขูนํ ปตฺตสทิสเมว โลหปตฺตํ โหติฯ ตํ สีเส นิกฺกุชฺชิตํ ยาว คลวาฏกา ภสฺสติฯ อถ นํ มชฺเฌ อโยขีเลน อาโกเฏนฺติฯ

จณฺฑาติ โกธนาฯ รุทฺธาติ วิรุทฺธาฯ รภสาติ กรณุตฺตริยาฯ เนว มหาราชานํ อาทิยนฺตีติ วจนํ น คณฺหนฺติ, อาณํ น กโรนฺติฯ มหาราชานํ ปุริสกานนฺติ อฏฺฐวีสติยกฺขเสนาปตีนํฯ ปุริสกานนฺติ ยกฺขเสนาปตีนํ เย มนสฺสา เตสํฯ อวรุทฺธา นามาติ ปจฺจามิตฺตา เวริโนฯ อุชฺฌาเปตพฺพนฺติ ปริตฺตํ วตฺวา อมนุสฺเส ปฏิกฺกมาเปตุํ อสกฺโกนฺเตน เอเตสํ ยกฺขานํ อุชฺฌาเปตพฺพํ, เอเต ชานาเปตพฺพาติ อตฺโถฯ

ปริตฺตปริกมฺมกถา

อิธ ปน ฐตฺวา ปริตฺตสฺส ปริกมฺมํ กเถตพฺพํฯ ปฐมเมว หิ อาฏานาฏิยสุตฺตํ น ภณิตพฺพํ, เมตฺตสุตฺตํ ธชคฺคสุตฺตํ รตนสุตฺตนฺติ อิมานิ สตฺตาหํ ภณิตพฺพานิฯ สเจ มุญฺจติ, สุนฺทรํฯ โน เจ มุญฺจติ, อาฏานาฏิยสุตฺตํ ภณิตพฺพํ, ตํ ภณนฺเตน ภิกฺขุนา ปิฏฺฐํ วา มํสํ วา น ขาทิตพฺพํ, สุสาเน น วสิตพฺพํฯ กสฺมา? อมนุสฺสา โอกาสํ ลภนฺติฯ ปริตฺตกรณฏฺฐานํ หริตุปลิตฺตํ กาเรตฺวา ตตฺถ ปริสุทฺธํ อาสนํ ปญฺญเปตฺวา นิสีทิตพฺพํฯ

ปริตฺตการโก ภิกฺขุ วิหารโต ฆรํ เนนฺเตหิ ผลกาวุเธหิ ปริวาเรตฺวา เนตพฺโพฯ อพฺโภกาเส นิสีทิตฺวา น วตฺตพฺพํ, ทฺวารวาตปานานิ ปิทหิตฺวา นิสินฺเนน อาวุธหตฺเถหิ สํปริวาริเตน เมตฺตจิตฺตํ ปุเรจาริกํ กตฺวา วตฺตพฺพํฯ ปฐมํ สิกฺขาปทานิ คาหาเปตฺวา สีเล ปติฏฺฐิตสฺส ปริตฺตํ กาตพฺพํฯ เอวมฺปิ โมเจตุํ อสกฺโกนฺเตน วิหารํ อาเนตฺวา เจติยงฺคเณ นิปชฺชาเปตฺวา อาสนปูชํ กาเรตฺวา ทีเป ชาลาเปตฺวา เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา มงฺคลกถา วตฺตพฺพาฯ สพฺพสนฺนิปาโต โฆเสตพฺโพฯ วิหารสฺส อุปวเน เชฏฺฐกรุกฺโข นาม โหติ, ตตฺถ ภิกฺขุสงฺโฆ ตุมฺหากํ อาคมนํ ปฏิมาเนตีติ ปหิณิตพฺพํฯ สพฺพสนฺนิปาตฏฺฐาเน อนาคนฺตุํ นาม น ลพฺภติฯ ตโต อมนุสฺสคหิตโก ‘‘ตฺวํ โก นามา’’ติ ปุจฺฉิตพฺโพฯ นาเม กถิเต นาเมเนว อาลปิตพฺโพฯ อิตฺถนฺนาม ตุยฺหํ มาลาคนฺธาทีสุ ปตฺติ อาสนปูชาย ปตฺติ ปิณฺฑปาเต ปตฺติ, ภิกฺขุสงฺเฆน ตุยฺหํ ปณฺณาการตฺถาย มหามงฺคลกถา วุตฺตา, ภิกฺขุสงฺเฆ คารเวน เอตํ มุญฺจาหีติ โมเจตพฺโพฯ สเจ น มุญฺจติ, เทวตานํ อาโรเจตพฺพํ ‘‘ตุมฺเห ชานาถ, อยํ อมนุสฺโส อมฺหากํ วจนํ น กโรติ, มยํ พุทฺธอาณํ กริสฺสามา’’ติ ปริตฺตํ กาตพฺพํฯ เอตํ ตาว คิหีนํ ปริกมฺมํฯ สเจ ปน ภิกฺขุ อมนุสฺเสน คหิโต โหติ, อาสนานิ โธวิตฺวา สพฺพสนฺนิปาตํ โฆสาเปตฺวา คนฺธมาลาทีสุ ปตฺติํ ทตฺวา ปริตฺตํ ภณิตพฺพํฯ อิทํ ภิกฺขูนํ ปริกมฺมํฯ

วิกฺกนฺทิตพฺพนฺติ สพฺพสนฺนิปาตํ โฆสาเปตฺวา อฏฺฐวีสติ ยกฺขเสนาปตโย กนฺทิตพฺพาฯ วิรวิตพฺพนฺติ ‘‘อยํ ยกฺโข คณฺหาตี’’ติอาทีนิ ภณนฺเตน เตหิ สทฺธิํ กเถตพฺพํฯ ตตฺถ คณฺหาตีติ สรีเร อธิมุจฺจติฯ อาวิสตีติ ตสฺเสว เววจนํฯ อถ วา ลคฺคติ น อเปตีติ วุตฺตํ โหติฯ เหเฐตีติ อุปฺปนฺนํ โรคํ วฑฺเฒนฺโต พาธติฯ วิเหเฐตีติ ตสฺเสว เววจนํฯ หิํสตีติ อปฺปมํสโลหิตํ กโรนฺโต ทุกฺขาเปติฯ วิหิํสตีติ ตสฺเสว เววจนํฯ น มุญฺจตีติ อปฺปมาทคาโห หุตฺวา มุญฺจิตุํ น อิจฺฉติ, เอวํ เอเตสํ วิรวิตพฺพํฯ

[283] อิทานิ เยสํ เอวํ วิรวิตพฺพํ, เต ทสฺเสตุํ กตเมสํ ยกฺขานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อินฺโท โสโมติอาทีนิ เตสํ นามานิฯ

เตสุ เวสฺสามิตฺโตติ เวสฺสามิตฺตปพฺพตวาสี เอโก ยกฺโขฯ ยุคนฺธโรปิ ยุคนฺธรปพฺพตวาสีเยวฯ หิริ เนตฺติ จ มนฺทิโยติ หิริ จ เนตฺติ จ มนฺทิโย จฯ มณิ มาณิ วโร ทีโฆติ มณิ จ มาณิ จ วโร จ ทีโฆ จฯ อโถ เสรีสโก สหาติ เตหิ สห อญฺโญ เสรีสโก นามฯ ‘‘อิเมสํ ยกฺขานํ…เป.… อุชฺฌาเปตพฺพ’’นฺติ อยํ ยกฺโข อิมํ เหเฐติ วิเหเฐติ น มุญฺจตีติ เอวํ เอเตสํ ยกฺขเสนาปตีนํ อาโรเจตพฺพํฯ ตโต เต ภิกฺขุสงฺโฆ อตฺตโน ธมฺมอาณํ กโรติ, มยมฺปิ อมฺหากํ ยกฺขราชอาณํ กโรมาติ อุสฺสุกฺกํ กริสฺสนฺติฯ เอวํ อมนุสฺสานํ โอกาโส น ภวิสฺสติ, พุทฺธสาวกานํ ผาสุวิหาโร จ ภวิสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ โข สา, มาริส, อาฏานาฏิยา รกฺขา’’ติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ, ตโต ปรญฺจ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย

อาฏานาฏิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สงฺคีติสุตฺตวณฺณนา

[296] เอวํ เม สุตนฺติ สงฺคีติสุตฺตํฯ ตตฺรายมปุพฺพปทวณฺณนา – จาริกํ จรมาโนติ นิพทฺธจาริกํ จรมาโนฯ ตทา กิร สตฺถา ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ ญาณชาลํ ปตฺถริตฺวา โลกํ โวโลกยมาโน ปาวานครวาสิโน มลฺลราชาโน ทิสฺวา อิเม ราชาโน มยฺหํ สพฺพญฺญุตญฺญาณชาลสฺส อนฺโต ปญฺญายนฺติ, กิํ นุ โขติ อาวชฺชนฺโต ‘‘ราชาโน เอกํ สนฺธาคารํ กาเรสุํ, มยิ คเต มงฺคลํ ภณาเปสฺสนฺติ, อหํ เตสํ มงฺคลํ วตฺวา อุยฺโยเชตฺวา ‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส ธมฺมกถํ กเถหี’ติ สาริปุตฺตํ วกฺขามิ, สาริปุตฺโต ตีหิ ปิฏเกหิ สมฺมสิตฺวา จุทฺทสปญฺหาธิเกน ปญฺหสหสฺเสน ปฏิมณฺเฑตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส สงฺคีติสุตฺตํ นาม กเถสฺสติ, สุตฺตนฺตํ อาวชฺเชตฺวา ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ อิมมตฺถํ ทิสฺวา จาริกํ ปกฺกนฺโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘มลฺเลสุ จาริกํ จรมาโน’’ติฯ

อุพฺภตกนวสนฺธาคารวณฺณนา

[297] อุพฺภตกนฺติ ตสฺส นามํ, อุจฺจตฺตา วา เอวํ วุตฺตํฯ สนฺธาคารนฺติ นครมชฺเฌ สนฺธาคารสาลาฯ สมเณน วาติ เอตฺถ ยสฺมา ฆรวตฺถุปริคฺคหกาเลเยว เทวตา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คณฺหนฺติฯ ตสฺมา เทเวน วาติ อวตฺวา ‘‘สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เกนจิ วา มนุสฺสภูเตนา’’ติ วุตฺตํฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสูติ ภควโต อาคมนํ สุตฺวา ‘‘อมฺเหหิ คนฺตฺวาปิ น ภควา อานีโต, ทูตํ เปเสตฺวาปิ น ปกฺโกสาปิโต, สยเมว ปน มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร อมฺหากํ วสนฏฺฐานํ สมฺปตฺโต, อมฺเหหิ จ สนฺธาคารสาลา การิตา, เอตฺถ มยํ ทสพลํ อาเนตฺวา มงฺคลํ ภณาเปสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิํสุฯ

[298] เยน สนฺธาคารํ เตนุปสงฺกมิํสูติ ตํ ทิวสํ กิร สนฺธาคาเร จิตฺตกมฺมํ นิฏฺฐเปตฺวา อฏฺฏกา มุตฺตมตฺตา โหนฺติ, พุทฺธา จ นาม อรญฺญชฺฌาสยา อรญฺญารามา, อนฺโตคาเม วเสยฺยุํ วา โน วาฯ ตสฺมา ภควโต มนํ ชานิตฺวาว ปฏิชคฺคิสฺสามาติ จินฺเตตฺวา เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิํสุฯ