9. อาฏานาฏิยสุตฺตวณฺณนา

ปฐมภาณวารวณฺณนา

[275] เอวํ เม สุตนฺติ อาฏานาฏิยสุตฺตํฯ ตตฺรายมปุพฺพปทวณฺณนา – จตุทฺทิสํ รกฺขํ ฐเปตฺวาติ อสุรเสนาย นิวารณตฺถํ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส จตูสุ ทิสาสุ อารกฺขํ ฐเปตฺวาฯ คุมฺพํ ฐเปตฺวาติ พลคุมฺพํ ฐเปตฺวาฯ โอวรณํ ฐเปตฺวาติ จตูสุ ทิสาสุ อารกฺขเก ฐเปตฺวาฯ เอวํ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อารกฺขํ สุสํวิหิตํ กตฺวา อาฏานาฏนคเร นิสินฺนา สตฺต พุทฺเธ อารพฺภ อิมํ ปริตฺตํ พนฺธิตฺวา ‘‘เย สตฺถุ ธมฺมอาณํ อมฺหากญฺจ ราชอาณํ น สุณนฺติ, เตสํ อิทญฺจิทญฺจ กริสฺสามา’’ติ สาวนํ กตฺวา อตฺตโนปิ จตูสุ ทิสาสุ มหติยา จ ยกฺขเสนายาติอาทีหิ จตูหิ เสนาหิ อารกฺขํ สํวิทหิตฺวา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา…เป.… เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ

อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ เอตฺถ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘อภิกฺกนฺตา, ภนฺเต รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม, จิรนิสินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ อุทฺทิสตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺข’’นฺติ (อ. นิ. 8.20) เอวมาทีสุ ขเย ทิสฺสติฯ ‘‘อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร ปณีตตโร จา’’ติ (อ. นิ. 4.100) เอวมาทีสุ สุนฺทเรฯ

‘‘โก เม วนฺทติ ปาทานิ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;

อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติฯ (วิ. ว. 857);

เอวมาทีสุ อภิรูเปฯ ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตมาติ (ปารา. 15) เอวมาทีสุ อพฺภนุโมทเน ฯ อิธ ปน ขเยฯ เตน อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา, ปริกฺขีณาย รตฺติยาติ วุตฺตํ โหติฯ

อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อิธ อภิกฺกนฺตสทฺโท อภิรูเปฯ วณฺณสทฺโท ปน ฉวิถุติกุลวคฺคการณสณฺฐานปมาณรูปายตนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา’’ติ (ม. นิ. 2.399) เอวมาทีสุ ฉวิยํฯ ‘‘กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต, คหปติ, อิเม สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติ (ม. นิ. 2.77) เอวมาทีสุ ถุติยํฯ

‘‘จตฺตาโรเม , โภ โคตม, วณฺณา’’ติ (ที. นิ. 1.266) เอวมาทีสุ กุลวคฺเคฯ ‘‘อถ เกน นุ วณฺเณน คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.234) การเณฯ ‘‘มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติ (สํ. นิ. 1.138) เอวมาทีสุ สณฺฐาเนฯ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติ (ปารา. 602) เอวมาทีสุ ปมาเณฯ ‘‘วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา’’ติ เอวมาทีสุ รูปายตเนฯ โส อิธ ฉวิยํ ทฏฺฐพฺโพฯ เตน ‘‘อภิกฺกนฺตวณฺณา อภิรูปจฺฉวี’’ติ วุตฺตํ โหติฯ

เกวลกปฺปนฺติ เอตฺถ เกวลสทฺโท อนวเสสเยภุยฺยอพฺยามิสฺสานติเรกทฬฺหตฺถวิสํโยคาทิอเนกตฺโถฯ ตถา หิสฺส ‘‘เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ (ปารา. 1) เอวมาทีสุ อนวเสสตา อตฺโถฯ ‘‘เกวลกปฺปา จ องฺคมาคธา ปหูตํ ขาทนียํ โภชนียํ อาทาย อภิกฺกมิตุกามา โหนฺตี’’ติ (มหาว. 43) เอวมาทีสุ เยภุยฺยตาฯ ‘‘เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ (มหาว. 1) เอวมาทีสุ อพฺยามิสฺสตาฯ ‘‘เกวลํ สทฺธามตฺตกํ นูน อยมายสฺมา’’ติ (อ. นิ. 6.55) เอวมาทีสุ อนติเรกตาฯ ‘‘อายสฺมโต, ภนฺเต, อนุรุทฺธสฺส พาหิโก นาม สทฺธิวิหาริโก เกวลกปฺปํ สงฺฆเภทาย ฐิโต’’ติ (อ. นิ. 4.243) เอวมาทีสุ ทฬฺหตฺถตาฯ ‘‘เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโสติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 10.12) เอวมาทีสุ วิสํโยโคฯ อิธ ปนสฺส อนวเสสตฺโถ อธิปฺเปโตฯ

กปฺปสทฺโท ปนายํ อภิสทฺทหนโวหารกาลปญฺญตฺติเฉทนวิกปฺปเลสสมนฺตภาวาทิอเนกตฺโถฯ ตถา หิสฺส ‘‘โอกปฺปนิยเมตํ โภโต โคตมสฺสฯ ยถา ตํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ (ม. นิ. 1.387) เอวมาทีสุ อภิสทฺทหนมตฺโถฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. 250) เอวมาทีสุ โวหาโรฯ ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ (ม. นิ. 1.387) เอวมาทีสุ กาโลฯ ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติ (สุ. นิ. 1098) เอวมาทีสุ ปญฺญตฺติฯ ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติ (วิ. ว. 1094) เอวมาทีสุ เฉทนํฯ ‘‘กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป’’ติ (จูฬว. 446) เอวมาทีสุ วิกปฺโป, อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุ’’นฺติ (อ. นิ. 8.80) เอวมาทีสุ เลโสฯ

‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติ (สํ. นิ. 1.94) เอวมาทีสุ สมนฺตภาโวฯ อิธ ปน สมนฺตภาโว อตฺโถ อธิปฺเปโตฯ ตสฺมา ‘‘เกวลกปฺปํ คิชฺฌกูฏ’’นฺติ เอตฺถ อนวเสสํ สมนฺตโต คิชฺฌกูฏนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

โอภาเสตฺวาติ วตฺถมาลาลงฺการสรีรสมุฏฺฐิตาย อาภาย ผริตฺวา, จนฺทิมา วิย สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกปชฺโชตํ กริตฺวาติ อตฺโถฯ เอกมนฺตํ นิสีทิํสูติ เทวตานํ ทสพลสฺส สนฺติเก นิสินฺนฏฺฐานํ นาม น พหุ, อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต ปริตฺตคารววเสน นิสีทิํสุฯ

[276] เวสฺสวโณติ กิญฺจาปิ จตฺตาโร มหาราชาโน อาคตา, เวสฺสวโณ ปน ทสพลสฺส วิสฺสาสิโก กถาปวตฺตเน พฺยตฺโต สุสิกฺขิโต, ตสฺมา เวสฺสวโณ มหาราชา ภควนฺตํ เอตทโวจฯ อุฬาราติ มเหสกฺขานุภาวสมฺปนฺนาฯ ปาณาติปาตา เวรมณิยาติ ปาณาติปาเต ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกํ อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ตโต เวรมณิยา ธมฺมํ เทเสติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ สนฺติ อุฬารา ยกฺขา นิวาสิโนติ เตสุ เสนาสเนสุ สนฺติ อุฬารา ยกฺขา นิพทฺธวาสิโนฯ อาฏานาฏิยนฺติ อาฏานาฏนคเร พทฺธตฺตา เอวํนามํฯ กิํ ปน ภควโต อปจฺจกฺขธมฺโม นาม อตฺถีติ, นตฺถิฯ อถ กสฺมา เวสฺสวโณ ‘‘อุคฺคณฺหาตุ, ภนฺเต, ภควา’’ติอาทิมาห? โอกาสกรณตฺถํฯ โส หิ ภควนฺตํ อิมํ ปริตฺตํ สาเวตุํ โอกาสํ กาเรนฺโต เอวมาหฯ สตฺถุ กถิเต อิมํ ปริตฺตํ ครุ ภวิสฺสตีติปิ อาหฯ ผาสุวิหารายาติ คมนฏฺฐานาทีสุ จตูสุ อิริยาปเถสุ สุขวิหารายฯ

[277] จกฺขุมนฺตสฺสาติ น วิปสฺสีเยว จกฺขุมา, สตฺตปิ พุทฺธา จกฺขุมนฺโต, ตสฺมา เอเกกสฺส พุทฺธสฺส เอตานิ สตฺต สตฺต นามานิ โหนฺติฯ สพฺเพปิ พุทฺธา จกฺขุมนฺโต, สพฺเพ สพฺพภูตานุกมฺปิโน, สพฺเพ นฺหาตกิเลสตฺตา นฺหาตกาฯ สพฺเพ มารเสนาปมทฺทิโน, สพฺเพ วุสิตวนฺโต, สพฺเพ วิมุตฺตา, สพฺเพ องฺคโต รสฺมีนํ นิกฺขนฺตตฺตา องฺคีรสาฯ น เกวลญฺจ พุทฺธานํ เอตาเนว สตฺต นามานิ อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ สคุเณน มเหสิโนติ วุตฺตํฯ

เวสฺสวโณ ปน อตฺตโน ปากฏนามวเสน เอวมาหฯ เต ชนาติ อิธ ขีณาสวา ชนาติ อธิปฺเปตาฯ อปิสุณาถาติ เทสนาสีสมตฺตเมตํ, อมุสา อปิสุณา อผรุสา มนฺตภาณิโนติ อตฺโถ ฯ

มหตฺตาติ มหนฺตภาวํ ปตฺตาฯ ‘‘มหนฺตา’’ติปิ ปาโฐ, มหนฺตาติ อตฺโถฯ วีตสารทาติ นิสฺสารทา วิคตโลมหํสาฯ

หิตนฺติ เมตฺตาผรเณน หิตํฯ ยํ นมสฺสนฺตีติ เอตฺถ ยนฺติ นิปาตมตฺตํฯ มหตฺตนฺติ มหนฺตํฯ อยเมว วา ปาโฐ, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘เย จาปิ โลเก กิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุตา ยถาภูตํ วิปสฺสิสุํ, วิชฺชาทิคุณสมฺปนฺนญฺจ หิตํ เทวมนุสฺสานํ โคตมํ นมสฺสนฺติ, เต ชนา อปิสุณา, เตสมฺปิ นมตฺถู’’ติฯ อฏฺฐกถายํ ปน เต ชนา อปิสุณาติ เต พุทฺธา อปิสุณาติ เอวํ ปฐมคาถาย พุทฺธานํเยว วณฺโณ กถิโต, ตสฺมา ปฐมคาถา สตฺตนฺนํ พุทฺธานํ วเสน วุตฺตาฯ ทุติยคาถาย ‘‘โคตม’’นฺติ เทสนามุขมตฺตเมตํฯ อยมฺปิ หิ สตฺตนฺนํเยว วเสน วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – โลเก ปณฺฑิตา เทวมนุสฺสา ยํ นมสฺสนฺติ โคตมํ, ตสฺส จ ตโต ปุริมานญฺจ พุทฺธานํ นมตฺถูติฯ

[278] ยโต อุคฺคจฺฉตีติ ยโต ฐานโต อุเทติฯ อาทิจฺโจติ อทิติยา ปุตฺโต, เววจนมตฺตํ วา เอตํ สูริยสทฺทสฺสฯ มหนฺตํ มณฺฑลํ อสฺสาติ มณฺฑลีมหาฯ ยสฺส จุคฺคจฺฉมานสฺสาติ ยมฺหิ อุคฺคจฺฉมาเนฯ สํวรีปิ นิรุชฺฌตีติ รตฺติ อนฺตรธายติฯ ยสฺส จุคฺคเตติ ยสฺมิํ อุคฺคเตฯ

รหโทติ อุทกรหโทฯ ตตฺถาติ ยโต อุคฺคจฺฉติ สูริโย, ตสฺมิํ ฐาเนฯ สมุทฺโทติ โย โส รหโทติ วุตฺโต, โส น อญฺโญ, อถ โข สมุทฺโทฯ สริโตทโกติ วิสโฏทโก, สริตา นานปฺปการา นทิโย อสฺส อุทเก ปวิฏฺฐาติ วา สริโตทโกฯ เอวํ ตํ ตตฺถ ชานนฺตีติ ตํ รหทํ ตตฺถ เอวํ ชานนฺติ ฯ กินฺติ ชานนฺติ? สมุทฺโท สริโตทโกติ เอวํ ชานนฺติฯ

อิโตติ สิเนรุโต วา เตสํ นิสินฺนฏฺฐานโต วาฯ ชโนติ อยํ มหาชโนฯ เอกนามาติ อินฺทนาเมน เอกนามาฯ สพฺเพสํ กิร เตสํ สกฺกสฺส เทวรญฺโญ นามเมว นามมกํสุฯ อสีติ ทส เอโก จาติ เอกนวุติชนาฯ อินฺทนามาติ อินฺโทติ เอวํนามาฯ พุทฺธํ อาทิจฺจพนฺธุนนฺติ กิเลสนิทฺทาปคมเนนาปิ พุทฺธํฯ อาทิจฺเจน สมานโคตฺตตายปิ อาทิจฺจพนฺธุนํฯ กุสเลน สเมกฺขสีติ อนวชฺเชน นิปุเณน วา สพฺพญฺญุตญฺญาเณน มหาชนํ โอโลเกสิฯ

อมนุสฺสาปิ ตํ วนฺทนฺตีติ อมนุสฺสาปิ ตํ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาเณน มหาชนํ โอโลเกสี’’ติ วตฺวา วนฺทนฺติฯ สุตํ เนตํ อภิณฺหโสติ เอตํ อมฺเหหิ อภิกฺขณํ สุตํฯ ชินํ วนฺทถ โคตมํ, ชินํ วนฺทาม โคตมนฺติ อมฺเหหิ ปุฏฺฐา ชินํ วนฺทาม โคตมนฺติ วทนฺติฯ

[279] เยน เปตา ปวุจฺจนฺตีติ เปตา นาม กาลงฺกตา, เต เยน ทิสาภาเคน นีหริยนฺตูติ วุจฺจนฺติฯ ปิสุณา ปิฏฺฐิมํสิกาติ ปิสุณาวาจา เจว ปิฏฺฐิมํสํ ขาทนฺตา วิย ปรมฺมุขา ครหกา จฯ เอเต จ เยน นีหริยนฺตูติ วุจฺจนฺติ, สพฺเพปิ เหเต ทกฺขิณทฺวาเรน นีหริตฺวา ทกฺขิณโต นครสฺส ฑยฺหนฺตุ วา ฉิชฺชนฺตุ วา หญฺญนฺตุ วาติ เอวํ วุจฺจนฺติฯ อิโต สา ทกฺขิณา ทิสาติ เยน ทิสาภาเคน เต เปตา จ ปิสุณาทิกา จ นีหริยนฺตูติ วุจฺจนฺติ, อิโต สา ทกฺขิณา ทิสาฯ อิโตติ สิเนรุโต วา เตสํ นิสินฺนฏฺฐานโต วาฯ กุมฺภณฺฑานนฺติ เต กิร เทวา มโหทรา โหนฺติ, รหสฺสงฺคมฺปิ จ เนสํ กุมฺโภ วิย มหนฺตํ โหติฯ ตสฺมา กุมฺภณฺฑาติ วุจฺจนฺติฯ

[280] ยตฺถ โจคฺคจฺฉติ สูริโยติ ยสฺมิํ ทิสาภาเค สูริโย อตฺถํ คจฺฉติฯ

[281] เยนาติ เยน ทิสาภาเคนฯ มหาเนรูติ มหาสิเนรุ ปพฺพตราชาฯ สุทสฺสโนติ โสวณฺณมยตฺตา สุนฺทรทสฺสโนฯ สิเนรุสฺส หิ ปาจีนปสฺสํ รชตมยํ, ทกฺขิณปสฺสํ มณิมยํ , ปจฺฉิมปสฺสํ ผลิกมยํ, อุตฺตรปสฺสํ โสวณฺณมยํ, ตํ มนุญฺญทสฺสนํ โหติฯ ตสฺมา เยน ทิสาภาเคน สิเนรุ สุทสฺสโนติ อยเมตฺถตฺโถฯ มนุสฺสา ตตฺถ ชายนฺตีติ ตตฺถ อุตฺตรกุรุมฺหิ มนุสฺสา ชายนฺติฯ อมมาติ วตฺถาภรณปานโภชนาทีสุปิ มมตฺตวิรหิตาฯ อปริคฺคหาติ อิตฺถิปริคฺคเหน อปริคฺคหาฯ เตสํ กิร ‘‘อยํ มยฺหํ ภริยา’’ติ มมตฺตํ น โหติ, มาตรํ วา ภคินิํ วา ทิสฺวา ฉนฺทราโค นุปฺปชฺชติฯ

นปิ นียนฺติ นงฺคลาติ นงฺคลานิปิ ตตฺถ ‘‘กสิกมฺมํ กริสฺสามา’’ติ น เขตฺตํ นียนฺติฯ อกฏฺฐปากิมนฺติ อกฏฺเฐ ภูมิภาเค อรญฺเญ สยเมว ชาตํฯ ตณฺฑุลปฺผลนฺติ ตณฺฑุลาว ตสฺส ผลํ โหติฯ

ตุณฺฑิกีเร ปจิตฺวานาติ อุกฺขลิยํ อากิริตฺวา นิทฺธุมงฺคาเรน อคฺคินา ปจิตฺวาฯ ตตฺถ กิร โชติกปาสาณา นาม โหนฺติฯ

อถ โข เต ตโย ปาสาเณ ฐเปตฺวา ตํ อุกฺขลิํ อาโรเปนฺติฯ ปาสาเณหิ เตโช สมุฏฺฐหิตฺวา ตํ ปจติฯ ตโต ภุญฺชนฺติ โภชนนฺติ ตโต อุกฺขลิโต โภชนเมว ภุญฺชนฺติ, อญฺโญ สูโป วา พฺยญฺชนํ วา น โหติ, ภุญฺชนฺตานํ จิตฺตานุกูโลเยวสฺส รโส โหติฯ เต ตํ ฐานํ สมฺปตฺตานํ เทนฺติเยว, มจฺฉริยจิตฺตํ นาม น โหติฯ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทโยปิ มหิทฺธิกา ตตฺถ คนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ คณฺหนฺติฯ

คาวิํ เอกขุรํ กตฺวาติ คาวิํ คเหตฺวา เอกขุรํ วาหนเมว กตฺวาฯ ตํ อภิรุยฺห เวสฺสวณสฺส ปริจารกา ยกฺขาฯ อนุยนฺติ ทิโสทิสนฺติ ตาย ตาย ทิสาย จรนฺติฯ ปสุํ เอกขุรํ กตฺวาติ ฐเปตฺวา คาวิํ อวเสสจตุปฺปทชาติกํ ปสุํ เอกขุรํ วาหนเมว กตฺวา ทิโสทิสํ อนุยนฺติฯ

อิตฺถิํ วา วาหนํ กตฺวาติ เยภุยฺเยน คพฺภินิํ มาตุคามํ วาหนํ กริตฺวาฯ ตสฺสา ปิฏฺฐิยา นิสีทิตฺวา จรนฺติฯ ตสฺสา กิร ปิฏฺฐิ โอนมิตุํ สหติฯ อิตรา ปน อิตฺถิโย ยาเน โยเชนฺติฯ ปุริสํ วาหนํ กตฺวาติ ปุริเส คเหตฺวา ยาเน โยเชนฺติฯ คณฺหนฺตา จ สมฺมาทิฏฺฐิเก คเหตุํ น สกฺโกนฺติฯ เยภุยฺเยน ปจฺจนฺติมมิลกฺขุวาสิเก คณฺหนฺติฯ อญฺญตโร กิเรตฺถ ชานปโท เอกสฺส เถรสฺส สมีเป นิสีทิตฺวา นิทฺทายติ, เถโร ‘‘อุปาสก อติวิย นิทฺทายสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อชฺช, ภนฺเต, สพฺพรตฺติํ เวสฺสวณทาเสหิ กิลมิโตมฺหี’’ติ อาหฯ

กุมาริํ วาหนํ กตฺวาติ กุมาริโย คเหตฺวา เอกขุรํ วาหนํ กตฺวา รเถ โยเชนฺติฯ กุมารวาหเนปิ เอเสว นโยฯ ปจารา ตสฺส ราชิโนติ ตสฺส รญฺโญ ปริจาริกาฯ หตฺถิยานํ อสฺสยานนฺติ น เกวลํ โคยานาทีนิเยว, หตฺถิอสฺสยานาทีนิปิ อภิรุหิตฺวา วิจรนฺติฯ ทิพฺพํ ยานนฺติ อญฺญมฺปิ เนสํ พหุวิธํ ทิพฺพยานํ อุปฏฺฐิตเมว โหติ, เอตานิ ตาว เนสํ อุปกปฺปนยานานิฯ เต ปน ปาสาเท วรสยนมฺหิ นิปนฺนาปิ ปีฐสิวิกาทีสุ จ นิสินฺนาปิ วิจรนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปาสาทา สิวิกา เจวา’’ติฯ มหาราชสฺส ยสสฺสิโนติ เอวํ อานุภาวสมฺปนฺนสฺส ยสสฺสิโน มหาราชสฺส เอตานิ ยานานิ นิพฺพตฺตนฺติฯ

ตสฺส จ นครา อหุ อนฺตลิกฺเข สุมาปิตาติ ตสฺส รญฺโญ อากาเส สุฏฺฐุ มาปิตา เอเต อาฏานาฏาทิกา นครา อเหสุํ, นครานิ ภวิํสูติ อตฺโถฯ เอกญฺหิสฺส นครํ อาฏานาฏา นาม อาสิ, เอกํ กุสินาฏา นาม, เอกํ ปรกุสินาฏา นาม, เอกํ นาฏสูริยา นาม, เอกํ ปรกุสิฏนาฏา นามฯ

อุตฺตเรน กสิวนฺโตติ ตสฺมิํ ฐตฺวา อุชุํ อุตฺตรทิสาย กสิวนฺโต นาม อญฺญํ นครํฯ ชโนฆมปเรน จาติ เอตสฺส อปรภาเค ชโนฆํ นาม อญฺญํ นครํฯ นวนวติโยติ อญฺญมฺปิ นวนวติโย นาม เอกํ นครํฯ อปรํ อมฺพรอมฺพรวติโย นามฯ อาฬกมนฺทาติ อปรมฺปิ อาฬกมนฺทา นาม ราชธานีฯ

ตสฺมา กุเวโร มหาราชาติ อยํ กิร อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ กุเวโร นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา อุจฺฉุวปฺปํ กาเรตฺวา สตฺต ยนฺตานิ โยเชสิฯ เอกิสฺสาย ยนฺตสาลาย อุฏฺฐิตํ อายํ อาคตาคตสฺส มหาชนสฺส ทตฺวา ปุญฺญํ อกาสิฯ อวเสสสาลาหิ ตตฺเถว พหุตโร อาโย อุฏฺฐาสิ, โส เตน ปสีทิตฺวา อวเสสสาลาสุปิ อุปฺปชฺชนกํ คเหตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ ทานํ อทาสิฯ โส กาลํ กตฺวา จาตุมหาราชิเกสุ กุเวโร นาม เทวปุตฺโต ชาโตฯ อปรภาเค วิสาณาย ราชธานิยา รชฺชํ กาเรสิฯ ตโต ปฏฺฐาย เวสฺสวโณติ วุจฺจติฯ

ปจฺเจสนฺโต ปกาเสนฺตีติ ปฏิเอสนฺโต วิสุํ วิสุํ อตฺเถ อุปปริกฺขมานา อนุสาสมานา อญฺเญ ทฺวาทส ยกฺขรฏฺฐิกา ปกาเสนฺติฯ เต กิร ยกฺขรฏฺฐิกา สาสนํ คเหตฺวา ทฺวาทสนฺนํ ยกฺขโทวาริกานํ นิเวเทนฺติฯ ยกฺขโทวาริกา ตํ สาสนํ มหาราชสฺส นิเวเทนฺติฯ อิทานิ เตสํ ยกฺขรฏฺฐิกานํ นามํ ทสฺเสนฺโต ตโตลาติอาทิมาหฯ เตสุ กิร เอโก ตโตลา นาม, เอโก ตตฺตลา นาม, เอโก ตโตตลา นาม, เอโก โอชสิ นาม, เอโก เตชสิ นาม, เอโก ตโตชสี นามฯ สูโร ราชาติ เอโก สูโร นาม, เอโก ราชา นาม, เอโก สูโรราชา นาม, อริฏฺโฐ เนมีติ เอโก อริฏฺโฐ นาม, เอโก เนมิ นาม, เอโก อริฏฺฐเนมิ นามฯ

รหโทปิ ตตฺถ ธรณี นามาติ ตตฺถ ปเนโก นาเมน ธรณี นาม อุทกรหโท อตฺถิ, ปณฺณาสโยชนา มหาโปกฺขรณี อตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ ยโต เมฆา ปวสฺสนฺตีติ ยโต โปกฺขรณิโต อุทกํ คเหตฺวา เมฆา ปวสฺสนฺติฯ วสฺสา ยโต ปตายนฺตีติ ยโต วุฏฺฐิโย อวตฺถรมานา นิคจฺฉนฺติฯ เมเฆสุ กิร อุฏฺฐิเตสุ ตโต โปกฺขรณิโต ปุราณอุทกํ ภสฺสติฯ อุปริ เมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา ตํ โปกฺขรณิํ นโวทเกน ปูเรติฯ ปุราโณทกํ เหฏฺฐิมํ หุตฺวา นิกฺขมติฯ ปริปุณฺณาย โปกฺขรณิยา วลาหกา วิคจฺฉนฺติฯ สภาปีติ สภาฯ ตสฺสา กิร โปกฺขรณิยา ตีเร สาลวติยา นาม ลตาย ปริกฺขิตฺโต ทฺวาทสโยชนิโก รตนมณฺฑโป อตฺถิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

ปยิรุปาสนฺตีติ นิสีทนฺติฯ ตตฺถ นิจฺจผลา รุกฺขาติ ตสฺมิํ ฐาเน ตํ มณฺฑปํ ปริวาเรตฺวา สทา ผลิตา อมฺพชมฺพุอาทโย รุกฺขา นิจฺจปุปฺผิตา จ จมฺปกมาลาทโยติ ทสฺเสติฯ นานาทิชคณายุตาติ วิวิธปกฺขิสงฺฆสมากุลาฯ มยูรโกญฺจาภิรุทาติ มยูเรหิ โกญฺจสกุเณหิ จ อภิรุทา อุปคีตาฯ

ชีวญฺชีวกสทฺเทตฺถาติ ‘‘ชีว ชีวา’’ติ เอวํ วิรวนฺตานํ ชีวญฺชีวกสกุณานมฺปิ เอตฺถ สทฺโท อตฺถิฯ โอฏฺฐวจิตฺตกาติ ‘‘อุฏฺเฐหิ, จิตฺต, อุฏฺเฐหิ จิตฺตา’’ติ เอวํ วสฺสมานา อุฏฺฐวจิตฺตกสกุณาปิ ตตฺถ วิจรนฺติฯ กุกฺกุฏกาติ วนกุกฺกุฏกาฯ กุฬีรกาติ สุวณฺณกกฺกฏกาฯ วเนติ ปทุมวเนฯ โปกฺขรสาตกาติ โปกฺขรสาตกา นาม สกุณาฯ

สุกสาฬิกสทฺเทตฺถาติ สุกานญฺจ สาฬิกานญฺจ สทฺโท เอตฺถฯ ทณฺฑมาณวกานิ จาติ มนุสฺสมุขสกุณาฯ เต กิร ทฺวีหิ หตฺเถหิ สุวณฺณทณฺฑํ คเหตฺวา เอกํ โปกฺขรปตฺตํ อกฺกมิตฺวา อนนฺตเร โปกฺขรปตฺเต สุวณฺณทณฺฑํ นิกฺขิปนฺตา วิจรนฺติฯ โสภติ สพฺพกาลํ สาติ สา โปกฺขรณี สพฺพกาลํ โสภติฯ กุเวรนฬินีติ กุเวรสฺส นฬินี ปทุมสรภูตา, สา ธรณี นาม โปกฺขรณี สทา นิรนฺตรํ โสภติฯ

[282] ยสฺส กสฺสจีติ อิทํ เวสฺสวโณ อาฏานาฏิยํ รกฺขํ นิฏฺฐเปตฺวา ตสฺสา ปริกมฺมํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ ตตฺถ สุคฺคหิตาติ อตฺถญฺจ พฺยญฺชนญฺจ ปริโสเธตฺวา สุฏฺฐุ อุคฺคหิตาฯ

สมตฺตา ปริยาปุตาติ ปทพฺยญฺชนานิ อหาเปตฺวา ปริปุณฺณํ อุคฺคหิตาฯ อตฺถมฺปิ ปาฬิมฺปิ วิสํวาเทตฺวา สพฺพโส วา ปน อปฺปคุณํ กตฺวา ภณนฺตสฺส หิ ปริตฺตํ เตชวนฺตํ น โหติ, สพฺพโส ปคุณํ กตฺวา ภณนฺตสฺเสว เตชวนฺตํ โหติฯ ลาภเหตุ อุคฺคเหตฺวา ภณนฺตสฺสาปิ อตฺถํ น สาเธติ, นิสฺสรณปกฺเข ฐตฺวา เมตฺตํ ปุเรจาริกํ กตฺวา ภณนฺตสฺเสว อตฺถาย โหตีติ ทสฺเสติฯ ยกฺขปจาโรติ ยกฺขปริจารโกฯ

วตฺถุํ วาติ ฆรวตฺถุํ วาฯ วาสํ วาติ ตตฺถ นิพทฺธวาสํ วาฯ สมิตินฺติ สมาคมํฯ อนาวยฺหนฺติ น อาวาหยุตฺตํฯ อวิวยฺหนฺติ น วิวาหยุตฺตํฯ เตน สห อาวาหวิวาหํ น กเรยฺยุนฺติ อตฺโถฯ อตฺตาหิปิ ปริปุณฺณาหีติ ‘‘กฬารกฺขิ กฬารทนฺตา’’ติ เอวํ เอเตสํ อตฺตภาวํ อุปเนตฺวา วุตฺตาหิ ปริปุณฺณพฺยญฺชนาหิ ปริภาสาหิ ปริภาเสยฺยุํ ยกฺขอกฺโกเสหิ นาม อกฺโกเสยฺยุนฺติ อตฺโถฯ ริตฺตมฺปิสฺส ปตฺตนฺติ ภิกฺขูนํ ปตฺตสทิสเมว โลหปตฺตํ โหติฯ ตํ สีเส นิกฺกุชฺชิตํ ยาว คลวาฏกา ภสฺสติฯ อถ นํ มชฺเฌ อโยขีเลน อาโกเฏนฺติฯ

จณฺฑาติ โกธนาฯ รุทฺธาติ วิรุทฺธาฯ รภสาติ กรณุตฺตริยาฯ เนว มหาราชานํ อาทิยนฺตีติ วจนํ น คณฺหนฺติ, อาณํ น กโรนฺติฯ มหาราชานํ ปุริสกานนฺติ อฏฺฐวีสติยกฺขเสนาปตีนํฯ ปุริสกานนฺติ ยกฺขเสนาปตีนํ เย มนสฺสา เตสํฯ อวรุทฺธา นามาติ ปจฺจามิตฺตา เวริโนฯ อุชฺฌาเปตพฺพนฺติ ปริตฺตํ วตฺวา อมนุสฺเส ปฏิกฺกมาเปตุํ อสกฺโกนฺเตน เอเตสํ ยกฺขานํ อุชฺฌาเปตพฺพํ, เอเต ชานาเปตพฺพาติ อตฺโถฯ

ปริตฺตปริกมฺมกถา

อิธ ปน ฐตฺวา ปริตฺตสฺส ปริกมฺมํ กเถตพฺพํฯ ปฐมเมว หิ อาฏานาฏิยสุตฺตํ น ภณิตพฺพํ, เมตฺตสุตฺตํ ธชคฺคสุตฺตํ รตนสุตฺตนฺติ อิมานิ สตฺตาหํ ภณิตพฺพานิฯ สเจ มุญฺจติ, สุนฺทรํฯ โน เจ มุญฺจติ, อาฏานาฏิยสุตฺตํ ภณิตพฺพํ, ตํ ภณนฺเตน ภิกฺขุนา ปิฏฺฐํ วา มํสํ วา น ขาทิตพฺพํ, สุสาเน น วสิตพฺพํฯ กสฺมา? อมนุสฺสา โอกาสํ ลภนฺติฯ ปริตฺตกรณฏฺฐานํ หริตุปลิตฺตํ กาเรตฺวา ตตฺถ ปริสุทฺธํ อาสนํ ปญฺญเปตฺวา นิสีทิตพฺพํฯ