ตเถว โส สิงฺคาลกํ อนทีติ เอวํ สํวฑฺโฒปิ มิคราชาหมสฺมีติ มญฺญิตฺวาปิ ยถา ปุพฺเพ ทุพฺพลสิงฺคาลกาเล, ตเถว โส สิงฺคาลรวํเยว อรวีติ ฯ อิมายปิ คาถาย เภกาทีนิ ภุตฺวา วฑฺฒิตสิงฺคาโล วิย ลาภสกฺการคิทฺโธ ตฺวนฺติ ปาถิกปุตฺตเมว ฆฏฺเฏสิฯ

นาเคหีติ หตฺถีหิฯ มหาพนฺธนาติ มหตา กิเลสพนฺธนา โมเจตฺวาฯ มหาวิทุคฺคาติ มหาวิทุคฺคํ นาม จตฺตาโร โอฆาฯ ตโต อุทฺธริตฺวา นิพฺพานถเล ปติฏฺฐเปตฺวาฯ

อคฺคญฺญปญฺญตฺติกถาวณฺณนา

[36] อิติ ‘‘ภควา เอตฺตเกน กถามคฺเคน ปาฏิหาริยํ น กโรตี’’ติ ปทสฺส อนุสนฺธิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘น อคฺคญฺญํ ปญฺญาเปตี’’ติ อิมสฺส อนุสนฺธิํ ทสฺเสนฺโต อคฺคญฺญญฺจาหนฺติ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ อคฺคญฺญญฺจาหนฺติ อหํ, ภคฺคว, อคฺคญฺญญฺจ ปชานามิ โลกุปฺปตฺติจริยวํสญฺจฯ ตญฺจ ปชานามีติ น เกวลํ อคฺคญฺญเมว, ตญฺจ อคฺคญฺญํ ปชานามิฯ ตโต จ อุตฺตริตรํ สีลสมาธิโต ปฏฺฐาย ยาว สพฺพญฺญุตญฺญาณา ปชานามิฯ ตญฺจ ปชานํ น ปรามสามีติ ตญฺจ ปชานนฺโตปิ อหํ อิทํ นาม ปชานามีติ ตณฺหาทิฏฺฐิมานวเสน น ปรามสามิฯ นตฺถิ ตถาคตสฺส ปรามาโสติ ทีเปติฯ ปจฺจตฺตญฺเญว นิพฺพุติ วิทิตาติ อตฺตนาเยว อตฺตนิ กิเลสนิพฺพานํ วิทิตํฯ ยทภิชานํ ตถาคโตติ ยํ กิเลสนิพฺพานํ ชานนฺโต ตถาคโตฯ โน อนยํ อาปชฺชตีติ อวิทิตนิพฺพานา ติตฺถิยา วิย อนยํ ทุกฺขํ พฺยสนํ นาปชฺชติฯ

[37] อิทานิ ยํ ตํ ติตฺถิยา อคฺคญฺญํ ปญฺญเปนฺติ, ตํ ทสฺเสนฺโต สนฺติ ภคฺควาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิสฺสรกุตฺตํ พฺรหฺมกุตฺตนฺติ อิสฺสรกตํ พฺรหฺมกตํ, อิสฺสรนิมฺมิตํ พฺรหฺมนิมฺมิตนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมา เอว หิ เอตฺถ อาธิปจฺจภาเวน อิสฺสโรติ เวทิตพฺโพฯ อาจริยกนฺติ อาจริยภาวํ อาจริยวาทํฯ ตตฺถ อาจริยวาโท อคฺคญฺญํฯ อคฺคญฺญํ ปน เอตฺถ เทสิตนฺติ กตฺวา โส อคฺคญฺญํ ตฺเวว วุตฺโตฯ กถํ วิหิตกนฺติ เกน วิหิตํ กินฺติ วิหิตํฯ เสสํ พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[41] ขิฑฺฑาปโทสิกนฺติ ขิฑฺฑาปโทสิกมูลํฯ

[47] อสตาติ อวิชฺชมาเนน, อสํวิชฺชมานฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ ตุจฺฉาติ ตุจฺเฉน อนฺโตสารวิรหิเตนฯ มุสาติ มุสาวาเทนฯ อภูเตนาติ ภูตตฺถวิรหิเตนฯ อพฺภาจิกฺขนฺตีติ อภิอาจิกฺขนฺติฯ วิปรีโตติ วิปรีตสญฺโญ วิปรีตจิตฺโตฯ ภิกฺขโว จาติ น เกวลํ สมโณ โคตโมเยว, เย จ อสฺส อนุสิฏฺฐิํ กโรนฺติ, เต ภิกฺขู จ วิปรีตาฯ อถ ยํ สนฺธาย วิปรีโตติ วทนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ สมโณ โคตโมติอาทิ วุตฺตํฯ สุภํ วิโมกฺขนฺติ วณฺณกสิณํฯ อสุภนฺเตฺววาติ สุภญฺจ อสุภญฺจ สพฺพํ อสุภนฺติ เอวํ ปชานาติฯ สุภนฺเตฺวว ตสฺมิํ สมเยติ สุภนฺติ เอว จ ตสฺมิํ สมเย ปชานาติ, น อสุภํฯ ภิกฺขโว จาติ เย เต เอวํ วทนฺติ, เตสํ ภิกฺขโว จ อนฺเตวาสิกสมณา วิปรีตาฯ ปโหตีติ สมตฺโถ ปฏิพโลฯ

[48] ทุกฺกรํ โขติ อยํ ปริพฺพาชโก ยทิทํ ‘‘เอวํปสนฺโน อหํ, ภนฺเต’’ติอาทิมาห, ตํ สาเฐยฺเยน โกหญฺเญน อาหฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘สมโณ โคตโม มยฺหํ เอตฺตกํ ธมฺมกถํ กเถสิ, ตมหํ สุตฺวาปิ ปพฺพชิตุํ น สกฺโกมิ, มยา เอตสฺส สาสนํ ปฏิปนฺนสทิเสน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ตโต โส สาเฐยฺเยน โกหญฺเญน เอวมาหฯ เตนสฺส ภควา มมฺมํ ฆฏฺเฏนฺโต วิย ‘‘ทุกฺกรํ โข เอตํ, ภคฺคว ตยา อญฺญทิฏฺฐิเกนา’’ติอาทิมาหฯ ตํ โปฏฺฐปาทสุตฺเต วุตฺตตฺถเมวฯ สาธุกมนุรกฺขาติ สุฏฺฐุ อนุรกฺขฯ

อิติ ภควา ปสาทมตฺตานุรกฺขเณ ปริพฺพาชกํ นิโยเชสิฯ โสปิ เอวํ มหนฺตํ สุตฺตนฺตํ สุตฺวาปิ นาสกฺขิ กิเลสกฺขยํ กาตุํฯ เทสนา ปนสฺส อายติํ วาสนาย ปจฺจโย อโหสิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย

ปาถิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุทุมฺพริกสุตฺตวณฺณนา

นิคฺโรธปริพฺพาชกวตฺถุวณฺณนา

[49] เอวํ เม สุตนฺติ อุทุมฺพริกสุตฺตํฯ ตตฺรายมปุพฺพปทวณฺณนา – ปริพฺพาชโกติ ฉนฺนปริพฺพาชโกฯ อุทุมฺพริกาย ปริพฺพาชการาเมติ อุทุมฺพริกาย เทวิยา สนฺตเก ปริพฺพาชการาเมฯ สนฺธาโนติ ตสฺส นามํฯ อยํ ปน มหานุภาโว ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ ปญฺจนฺนํ อุปาสกสตานํ อคฺคปุริโส อนาคามี ภควตา มหาปริสมชฺเฌ เอวํ สํวณฺณิโต –

‘‘ฉหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต สนฺธาโน คหปติ ตถาคเต นิฏฺฐงฺคโต สทฺธมฺเม อิริยติฯ กตเมหิ ฉหิ? พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน อริเยน สีเลน อริเยน ญาเณน อริยาย วิมุตฺติยาฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ฉหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต สนฺธาโน คหปติ ตถาคเต นิฏฺฐงฺคโต สทฺธมฺเม อิริยตี’’ติ (อ. นิ. 6.120-139)ฯ

โส ปาโตเยว อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย ปุพฺพณฺหสมเย พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ภิกฺขูสุ วิหารํ คเตสุ ฆเร ขุทฺทกมหลฺลกานํ ทารกานํ สทฺเทน อุพฺพาฬฺโห สตฺถุ สนฺติเก ‘‘ธมฺมํ โสสฺสามี’’ติ นิกฺขนฺโตฯ เตน วุตฺตํ ทิวา ทิวสฺส ราชคหา นิกฺขมีติฯ ตตฺถ ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสสฺส ทิวา นาม มชฺฌนฺหาติกฺกโม, ตสฺมิํ ทิวสสฺสาปิ ทิวาภูเต อติกฺกนฺตมตฺเต มชฺฌนฺหิเก นิกฺขมีติ อตฺโถฯ ปฏิสลฺลีโนติ ตโต ตโต รูปาทิโคจรโต จิตฺตํ ปฏิสํหริตฺวา นิลีโน ฌานรติเสวนาวเสน เอกีภาวํ คโตฯ มโนภาวนียานนฺติ มนวฑฺฒกานํฯ เย จ อาวชฺชโต มนสิกโรโต จิตฺตํ วินีวรณํ โหติ อุนฺนมติ วฑฺฒติฯ

[50] อุนฺนาทินิยาติอาทีนิ โปฏฺฐปาทสุตฺเต วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ