อาปทาสุ ภวิสฺสตีติ กุลานญฺหิ น สพฺพกาลํ เอกสทิสํ วตฺตติ, กทาจิ ราชาทิวเสน อาปทาปิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา เอวํ อาปทาสุ อุปฺปนฺนาสุ ภวิสฺสตีติ ‘‘เอกํ โกฏฺฐาสํ นิธาเปยฺยา’’ติ อาห ฯ อิเมสุ ปน จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ กตรโกฏฺฐาสํ คเหตฺวา กุสลํ กาตพฺพนฺติ? ‘‘โภเค ภุญฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตโกฏฺฐาสํฯ ตโต คณฺหิตฺวา ภิกฺขูนมฺปิ กปณทฺธิกาทีนมฺปิ ทาตพฺพํ, เปสการนฺหาปิตาทีนมฺปิ เวตนํ ทาตพฺพํฯ

ฉทฺทิสาปฏิจฺฉาทนกณฺฑวณฺณนา

[266] อิติ ภควา เอตฺตเกน กถามคฺเคน เอวํ คหปติปุตฺตสฺส อริยสาวโก จตูหิ การเณหิ อกุสลํ ปหาย ฉหิ การเณหิ โภคานํ อปายมุขํ วชฺเชตฺวา โสฬส มิตฺตานิ เสวนฺโต ฆราวาสํ สณฺฐเปตฺวา ทารภรณํ กโรนฺโต ธมฺมิเกน อาชีเวน ชีวติ, เทวมนุสฺสานญฺจ อนฺตเร อคฺคิกฺขนฺโธ วิย วิโรจตีติ วชฺชนียธมฺมวชฺชนตฺถํ เสวิตพฺพธมฺมเสวนตฺถญฺจ โอวาทํ ทตฺวา อิทานิ นมสฺสิตพฺพา ฉ ทิสา ทสฺเสนฺโต กถญฺจ คหปติปุตฺตาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ฉทฺทิสาปฏิจฺฉาทีติ ยถา ฉหิ ทิสาหิ อาคมนภยํ น อาคจฺฉติ, เขมํ โหติ นิพฺภยํ เอวํ วิหรนฺโต ‘‘ฉทฺทิสาปฏิจฺฉาที’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘ปุรตฺถิมา ทิสา มาตาปิตโร เวทิตพฺพา’’ติอาทีสุ มาตาปิตโร ปุพฺพุปการิตาย ปุรตฺถิมา ทิสาติ เวทิตพฺพาฯ อาจริยา ทกฺขิเณยฺยตาย ทกฺขิณา ทิสาติฯ ปุตฺตทารา ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธนวเสน ปจฺฉิมา ทิสาติฯ มิตฺตามจฺจา ยสฺมา โส มิตฺตามจฺเจ นิสฺสาย เต เต ทุกฺขวิเสเส อุตฺตรติ, ตสฺมา อุตฺตรา ทิสาติฯ ทาสกมฺมกรา ปาทมูเล ปติฏฺฐานวเสน เหฏฺฐิมา ทิสาติฯ สมณพฺราหฺมณา คุเณหิ อุปริ ฐิตภาเวน อุปริมา ทิสาติ เวทิตพฺพาฯ

[267] ภโต เน ภริสฺสามีติ อหํ มาตาปิตูหิ ถญฺญํ ปาเยตฺวา หตฺถปาเท วฑฺเฒตฺวา มุเขน สิงฺฆาณิกํ อปเนตฺวา นหาเปตฺวา มณฺเฑตฺวา ภโต ภริโต ชคฺคิโต, สฺวาหํ อชฺช เต มหลฺลเก ปาทโธวนนฺหาปนยาคุภตฺตทานาทีหิ ภริสฺสามิฯ

กิจฺจํ เนสํ กริสฺสามีติ อตฺตโน กมฺมํ ฐเปตฺวา มาตาปิตูนํ ราชกุลาทีสุ อุปฺปนฺนํ กิจฺจํ คนฺตฺวา กริสฺสามิฯ กุลวํสํ สณฺฐเปสฺสามีติ มาตาปิตูนํ สนฺตกํ เขตฺตวตฺถุหิรญฺญสุวณฺณาทิํ อวินาเสตฺวา รกฺขนฺโตปิ กุลวํสํ สณฺฐเปติ นามฯ

มาตาปิตโร อธมฺมิกวํสโต หาเรตฺวา ธมฺมิกวํเส ฐเปนฺโตปิ, กุลวํเสน อาคตานิ สลากภตฺตาทีนิ อนุปจฺฉินฺทิตฺวา ปวตฺเตนฺโตปิ กุลวํสํ สณฺฐเปติ นามฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘กุลวํสํ สณฺฐเปสฺสามี’’ติฯ

ทายชฺชํ ปฏิปชฺชามีติ มาตาปิตโร อตฺตโน โอวาเท อวตฺตมาเน มิจฺฉาปฏิปนฺเน ทารเก วินิจฺฉยํ ปตฺวา อปุตฺเต กโรนฺติ, เต ทายชฺชารหา น โหนฺติฯ โอวาเท วตฺตมาเน ปน กุลสนฺตกสฺส สามิเก กโรนฺติ, อหํ เอวํ วตฺติสฺสามีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทายชฺชํ ปฏิปชฺชามี’’ติ วุตฺตํฯ

ทกฺขิณํ อนุปฺปทสฺสามีติ เตสํ ปตฺติทานํ กตฺวา ตติยทิวสโต ปฏฺฐาย ทานํ อนุปฺปทสฺสามิฯ ปาปา นิวาเรนฺตีติ ปาณาติปาตาทีนํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกํ อาทีนวํ วตฺวา, ‘‘ตาต, มา เอวรูปํ กรี’’ติ นิวาเรนฺติ, กตมฺปิ ครหนฺติฯ กลฺยาเณ นิเวเสนฺตีติ อนาถปิณฺฑิโก วิย ลญฺชํ ทตฺวาปิ สีลสมาทานาทีสุ นิเวเสนฺติฯ สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺตีติ อตฺตโน โอวาเท ฐิตภาวํ ญตฺวา วํสานุคตํ มุทฺทาคณนาทิสิปฺปํ สิกฺขาเปนฺติฯ ปติรูเปนาติ กุลสีลรูปาทีหิ อนุรูเปนฯ

สมเย ทายชฺชํ นิยฺยาเทนฺตีติ สมเย ธนํ เทนฺติฯ ตตฺถ นิจฺจสมโย กาลสมโยติ ทฺเว สมยาฯ นิจฺจสมเย เทนฺติ นาม ‘‘อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย อิมํ คณฺหิตพฺพํ คณฺห, อยํ เต ปริพฺพโย โหตุ, อิมินา กุสลํ กโรหี’’ติ เทนฺติฯ กาลสมเย เทนฺติ นาม สิขาฐปนอาวาหวิวาหาทิสมเย เทนฺติฯ อปิจ ปจฺฉิเม กาเล มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส ‘‘อิมินา กุสลํ กโรหี’’ติ เทนฺตาปิ สมเย เทนฺติ นามฯ ปฏิจฺฉนฺนา โหตีติ ยํ ปุรตฺถิมทิสโต ภยํ อาคจฺเฉยฺย, ยถา ตํ นาคจฺฉติ, เอวํ ปิหิตา โหติฯ สเจ หิ ปุตฺตา วิปฺปฏิปนฺนา, อสฺสุ, มาตาปิตโร ทหรกาลโต ปฏฺฐาย ชคฺคนาทีหิ สมฺมา ปฏิปนฺนา, เอเต ทารกา, มาตาปิตูนํ อปฺปติรูปาติ เอตํ ภยํ อาคจฺเฉยฺยฯ ปุตฺตา สมฺมา ปฏิปนฺนา, มาตาปิตโร วิปฺปฏิปนฺนา, มาตาปิตโร ปุตฺตานํ นานุรูปาติ เอตํ ภยํ อาคจฺเฉยฺยฯ อุโภสุ วิปฺปฏิปนฺเนสุ ทุวิธมฺปิ ตํ ภยํ โหติฯ สมฺมา ปฏิปนฺเนสุ สพฺพํ น โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปฏิจฺฉนฺนา โหติ เขมา อปฺปฏิภยา’’ติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ภควา สิงฺคาลกํ เอตทโวจ – ‘‘น โข เต, คหปติปุตฺต, ปิตา โลกสมฺมตํ ปุรตฺถิมํ ทิสํ นมสฺสาเปติฯ

มาตาปิตโร ปน ปุรตฺถิมทิสาสทิเส กตฺวา นมสฺสาเปติฯ อยญฺหิ เต ปิตรา ปุรตฺถิมา ทิสา อกฺขาตา, โน อญฺญา’’ติฯ

[268] อุฏฺฐาเนนาติ อาสนา อุฏฺฐาเนนฯ อนฺเตวาสิเกน หิ อาจริยํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อาสนา วุฏฺฐาย ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา หตฺถโต ภณฺฑกํ คเหตฺวา อาสนํ ปญฺญเปตฺวา นิสีทาเปตฺวา พีชนปาทโธวนปาทมกฺขนานิ กาตพฺพานิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อุฏฺฐาเนนา’’ติฯ อุปฏฺฐาเนนาติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ อุปฏฺฐานคมเนนฯ สิปฺปุคฺคหณกาเล ปน อวสฺสกเมว คนฺตพฺพํ โหติฯ สุสฺสูสายาติ สทฺทหิตฺวา สวเนนฯ อสทฺทหิตฺวา สุณนฺโต หิ วิเสสํ นาธิคจฺฉติฯ ปาริจริยายาติ อวเสสขุทฺทกปาริจริยายฯ อนฺเตวาสิเกน หิ อาจริยสฺส ปาโตว วุฏฺฐาย มุโขทกทนฺตกฏฺฐํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจกาเลปิ ปานียํ คเหตฺวา ปจฺจุปฏฺฐานาทีนิ กตฺวา วนฺทิตฺวา คนฺตพฺพํฯ กิลิฏฺฐวตฺถาทีนิ โธวิตพฺพานิ, สายํ นหาโนทกํ ปจฺจุปฏฺฐเปตพฺพํฯ อผาสุกาเล อุปฏฺฐาตพฺพํฯ ปพฺพชิเตนปิ สพฺพํ อนฺเตวาสิกวตฺตํ กาตพฺพํฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ปาริจริยายา’’ติฯ สกฺกจฺจํ สิปฺปปฏิคฺคหเณนาติ สกฺกจฺจํ ปฏิคฺคหณํ นาม โถกํ คเหตฺวา พหุวาเร สชฺฌายกรณํ, เอกปทมฺปิ วิสุทฺธเมว คเหตพฺพํฯ

สุวินีตํ วิเนนฺตีติ ‘‘เอวํ เต นิสีทิตพฺพํ, เอวํ ฐาตพฺพํ, เอวํ ขาทิตพฺพํ, เอวํ ภุญฺชิตพฺพํ, ปาปมิตฺตา วชฺเชตพฺพา, กลฺยาณมิตฺตา เสวิตพฺพา’’ติ เอวํ อาจารํ สิกฺขาเปนฺติ วิเนนฺติฯ สุคฺคหิตํ คาหาเปนฺตีติ ยถา สุคฺคหิตํ คณฺหาติ, เอวํ อตฺถญฺจ พฺยญฺชนญฺจ โสเธตฺวา ปโยคํ ทสฺเสตฺวา คณฺหาเปนฺติฯ มิตฺตามจฺเจสุ ปฏิยาเทนฺตีติ ‘‘อยํ อมฺหากํ อนฺเตวาสิโก พฺยตฺโต พหุสฺสุโต มยา สมสโม, เอตํ สลฺลกฺเขยฺยาถา’’ติ เอวํ คุณํ กเถตฺวา มิตฺตามจฺเจสุ ปติฏฺฐเปนฺติฯ

ทิสาสุ ปริตฺตาณํ กโรนฺตีติ สิปฺปสิกฺขาปเนเนวสฺส สพฺพทิสาสุ รกฺขํ กโรนฺติฯ อุคฺคหิตสิปฺโป หิ ยํ ยํ ทิสํ คนฺตฺวา สิปฺปํ ทสฺเสติ, ตตฺถ ตตฺถสฺส ลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชติฯ

โส อาจริเยน กโต นาม โหติ, คุณํ กเถนฺโตปิสฺส มหาชโน อาจริยปาเท โธวิตฺวา วสิตอนฺเตวาสิโก วต อยนฺติ ปฐมํ อาจริยสฺเสว คุณํ กเถนฺติ, พฺรหฺมโลกปฺปมาโณปิสฺส ลาโภ อุปฺปชฺชมาโน อาจริยสนฺตโกว โหติฯ อปิจ ยํ วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา คจฺฉนฺตํ อฏวิยํ โจรา น ปสฺสนฺติ, อมนุสฺสา วา ทีฆชาติอาทโย วา น วิเหเฐนฺติ, ตํ สิกฺขาเปนฺตาปิ ทิสาสุ ปริตฺตาณํ กโรนฺติฯ ยํ วา โส ทิสํ คโต โหติ, ตโต กงฺขํ อุปฺปาเทตฺวา อตฺตโน สนฺติกํ อาคตมนุสฺเส ‘‘เอติสฺสํ ทิสายํ อมฺหากํ อนฺเตวาสิโก วสติ, ตสฺส จ มยฺหญฺจ อิมสฺมิํ สิปฺเป นานากรณํ นตฺถิ, คจฺฉถ ตเมว ปุจฺฉถา’’ติ เอวํ อนฺเตวาสิกํ ปคฺคณฺหนฺตาปิ ตสฺส ตตฺถ ลาภสกฺการุปฺปตฺติยา ปริตฺตาณํ กโรนฺติ นาม, ปติฏฺฐํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

[269] ตติยทิสาวาเร สมฺมานนายาติ เทวมาเต ติสฺสมาเตติ เอวํ สมฺภาวิตกถากถเนนฯ อนวมานนายาติ ยถา ทาสกมฺมกราทโย โปเถตฺวา วิเหเฐตฺวา กเถนฺติ, เอวํ หีเฬตฺวา วิมาเนตฺวา อกถเนนฯ อนติจริยายาติ ตํ อติกฺกมิตฺวา พหิ อญฺญาย อิตฺถิยา สทฺธิํ ปริจรนฺโต ตํ อติจรติ นาม, ตถา อกรเณนฯ อิสฺสริยโวสฺสคฺเคนาติ อิตฺถิโย หิ มหาลตาสทิสมฺปิ อาภรณํ ลภิตฺวา ภตฺตํ วิจาเรตุํ อลภมานา กุชฺฌนฺติ, กฏจฺฉุํ หตฺเถ ฐเปตฺวา ตว รุจิยา กโรหีติ ภตฺตเคเห วิสฺสฏฺเฐ สพฺพํ อิสฺสริยํ วิสฺสฏฺฐํ นาม โหติ, เอวํ กรเณนาติ อตฺโถฯ อลงฺการานุปฺปทาเนนาติ อตฺตโน วิภวานุรูเปน อลงฺการทาเนนฯ สุสํวิหิตกมฺมนฺตาติ ยาคุภตฺตปจนกาลาทีนิ อนติกฺกมิตฺวา ตสฺส ตสฺส สาธุกํ กรเณน สุฏฺฐุ สํวิหิตกมฺมนฺตาฯ สงฺคหิตปริชนาติ สมฺมานนาทีหิ เจว ปเหณกเปสนาทีหิ จ สงฺคหิตปริชนาฯ อิธ ปริชโน นาม สามิกสฺส เจว อตฺตโน จ ญาติชโนฯ อนติจารินีติ สามิกํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ มนสาปิ น ปตฺเถติฯ สมฺภตนฺติ กสิวาณิชฺชาทีนิ กตฺวา อาภตธนํฯ ทกฺขา จ โหตีติ ยาคุภตฺตสมฺปาทนาทีสุ เฉกา นิปุณา โหติฯ อนลสาติ นิกฺโกสชฺชาฯ ยถา อญฺญา กุสีตา นิสินฺนฏฺฐาเน นิสินฺนาว โหนฺติ ฐิตฏฺฐาเน ฐิตาว, เอวํ อหุตฺวา วิปฺผาริเตน จิตฺเตน สพฺพกิจฺจานิ นิปฺผาเทติฯ เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

[270] จตุตฺถทิสาวาเร อวิสํวาทนตายาติ ยสฺส ยสฺส นามํ คณฺหาติ, ตํ ตํ อวิสํวาเทตฺวา อิทมฺปิ อมฺหากํ เคเห อตฺถิ, อิทมฺปิ อตฺถิ, คเหตฺวา คจฺฉาหีติ เอวํ อวิสํวาเทตฺวา ทาเนนฯ อปรปชา จสฺส ปฏิปูเชนฺตีติ สหายสฺส ปุตฺตธีตโร ปชา นาม, เตสํ ปน ปุตฺตธีตโร จ นตฺตุปนตฺตกา จ อปรปชา นามฯ เต ปฏิปูเชนฺติ เกฬายนฺติ มมายนฺติ มงฺคลกาลาทีสุ เตสํ มงฺคลาทีนิ กโรนฺติฯ เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[271] ยถาพลํ กมฺมนฺตสํวิธาเนนาติ ทหเรหิ กาตพฺพํ มหลฺลเกหิ, มหลฺลเกหิ วา กาตพฺพํ ทหเรหิ, อิตฺถีหิ กาตพฺพํ ปุริเสหิ, ปุริเสหิ วา กาตพฺพํ อิตฺถีหิ อกาเรตฺวา ตสฺส ตสฺส พลานุรูเปเนว กมฺมนฺตสํวิธาเนนฯ ภตฺตเวตนานุปฺปทาเนนาติ อยํ ขุทฺทกปุตฺโต, อยํ เอกวิหารีติ ตสฺส ตสฺส อนุรูปํ สลฺลกฺเขตฺวา ภตฺตทาเนน เจว ปริพฺพยทาเนน จฯ คิลานุปฏฺฐาเนนาติ อผาสุกกาเล กมฺมํ อกาเรตฺวา สปฺปายเภสชฺชาทีนิ ทตฺวา ปฏิชคฺคเนนฯ อจฺฉริยานํ รสานํ สํวิภาเคนาติ อจฺฉริเย มธุรรเส ลภิตฺวา สยเมว อขาทิตฺวา เตสมฺปิ ตโต สํวิภาคกรเณนฯ สมเย โวสฺสคฺเคนาติ นิจฺจสมเย จ กาลสมเย จ โวสฺสชฺชเนนฯ นิจฺจสมเย โวสฺสชฺชนํ นาม สกลทิวสํ กมฺมํ กโรนฺตา กิลมนฺติฯ ตสฺมา ยถา น กิลมนฺติ, เอวํ เวลํ ญตฺวา วิสฺสชฺชนํฯ กาลสมเย โวสฺสคฺโค นาม ฉณนกฺขตฺตกีฬาทีสุ อลงฺการภณฺฑขาทนียโภชนียาทีนิ ทตฺวา วิสฺสชฺชนํฯ ทินฺนาทายิโนติ โจริกาย กิญฺจิ อคเหตฺวา สามิเกหิ ทินฺนสฺเสว อาทายิโนฯ สุกตกมฺมกราติ ‘‘กิํ เอตสฺส กมฺเมน กเตน, น มยํ กิญฺจิ ลภามา’’ติ อนุชฺฌายิตฺวา ตุฏฺฐหทยา ยถา ตํ กมฺมํ สุกตํ โหติ, เอวํ การกาฯ กิตฺติวณฺณหราติ ปริสมชฺเฌ กถาย สมฺปตฺตาย ‘‘โก อมฺหากํ สามิเกหิ สทิโส อตฺถิ, มยํ อตฺตโน ทาสภาวมฺปิ น ชานาม, เตสํ สามิกภาวมฺปิ น ชานาม, เอวํ โน อนุกมฺปนฺตี’’ติ คุณกถาหารกาฯ เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

[272] เมตฺเตน กายกมฺเมนาติอาทีสุ เมตฺตจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา กตานิ กายกมฺมาทีนิ เมตฺตานิ นาม วุจฺจนฺติฯ

ตตฺถ ภิกฺขู นิมนฺเตสฺสามีติ วิหารคมนํ , ธมกรณํ คเหตฺวา อุทกปริสฺสาวนํ, ปิฏฺฐิปริกมฺมปาทปริกมฺมาทิกรณญฺจ เมตฺตํ กายกมฺมํ นามฯ ภิกฺขู ปิณฺฑาย ปวิฏฺเฐ ทิสฺวา ‘‘สกฺกจฺจํ ยาคุํ เทถ, ภตฺตํ เทถา’’ติอาทิวจนญฺเจว, สาธุการํ ทตฺวา ธมฺมสวนญฺจ สกฺกจฺจํ ปฏิสนฺถารกรณาทีนิ จ เมตฺตํ วจีกมฺมํ นามฯ ‘‘อมฺหากํ กุลูปกตฺเถรา อเวรา โหนฺตุ อพฺยาปชฺชา’’ติ เอวํ จินฺตนํ เมตฺตํ มโนกมฺมํ นามฯ อนาวฏทฺวารตายาติ อปิหิตทฺวารตายฯ ตตฺถ สพฺพทฺวารานิ วิวริตฺวาปิ สีลวนฺตานํ อทายโก อการโก ปิหิตทฺวาโรเยวฯ สพฺพทฺวารานิ ปน ปิทหิตฺวาปิ เตสํ ทายโก การโก วิวฏทฺวาโรเยวฯ อิติ สีลวนฺเตสุ เคหทฺวารํ อาคเตสุ สนฺตํเยว นตฺถีติ อวตฺวา ทาตพฺพํฯ เอวํ อนาวฏทฺวารตา นาม โหติฯ

อามิสานุปฺปทาเนนาติ ปุเรภตฺตํ ปริภุญฺชิตพฺพกํ อามิสํ นาม, ตสฺมา สีลวนฺตานํ ยาคุภตฺตสมฺปทาเนนาติ อตฺโถฯ กลฺยาเณน มนสา อนุกมฺปนฺตีติ ‘‘สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตุ อเวรา อโรคา อพฺยาปชฺชา’’ติ เอวํ หิตผรเณนฯ อปิจ อุปฏฺฐากานํ เคหํ อญฺเญ สีลวนฺเต สพฺรหฺมจารี คเหตฺวา ปวิสนฺตาปิ กลฺยาเณน เจตสา อนุกมฺปนฺติ นามฯ สุตํ ปริโยทาเปนฺตีติ ยํ เตสํ ปกติยา สุตํ อตฺถิ, ตสฺส อตฺถํ กเถตฺวา กงฺขํ วิโนเทนฺติ, ตถตฺตาย วา ปฏิปชฺชาเปนฺติฯ เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

[273] อลมตฺโตติ ปุตฺตทารภรณํ กตฺวา อคารํ อชฺฌาวสนสมตฺโถฯ ปณฺฑิโตติ ทิสานมสฺสนฏฺฐาเน ปณฺฑิโต หุตฺวาฯ สณฺโหติ สุขุมตฺถทสฺสเนน สณฺหวาจาภณเนน วา สณฺโห หุตฺวาฯ ปฏิภานวาติ ทิสานมสฺสนฏฺฐาเน ปฏิภานวา หุตฺวา นิวาตวุตฺตีติ นีจวุตฺติฯ อตฺถทฺโธติ ถมฺภรหิโตฯ อุฏฺฐานโกติ อุฏฺฐานวีริยสมฺปนฺโนฯ อนลโสติ นิกฺโกสชฺโชฯ อจฺฉินฺนวุตฺตีติ นิรนฺตรกรณวเสน อขณฺฑวุตฺติฯ เมธาวีติ ฐานุปฺปตฺติยา ปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ

สงฺคาหโกติ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคหกโรฯ มิตฺตกโรติ มิตฺตคเวสโนฯ วทญฺญูติ ปุพฺพการินา, วุตฺตวจนํ ชานาติฯ

สหายกสฺส ฆรํ คตกาเล ‘‘มยฺหํ สหายกสฺส เวฐนํ เทถ, สาฏกํ เทถ, มนุสฺสานํ ภตฺตเวตนํ เทถา’’ติ วุตฺตวจนมนุสฺสรนฺโต ตสฺส อตฺตโน เคหํ อาคตสฺส ตตฺตกํ วา ตโต อติเรกํ วา ปฏิกตฺตาติ อตฺโถฯ อปิจ สหายกสฺส ฆรํ คนฺตฺวา อิมํ นาม คณฺหิสฺสามีติ อาคตํ สหายกํ ลชฺชาย คณฺหิตุํ อสกฺโกนฺตํ อนิจฺฉาริตมฺปิ ตสฺส วาจํ ญตฺวา เยน อตฺเถน โส อาคโต, ตํ นิปฺผาเทนฺโต วทญฺญู นามฯ เยน เยน วา ปน สหายกสฺส อูนํ โหติ, โอโลเกตฺวา ตํ ตํ เทนฺโตปิ วทญฺญูเยวฯ เนตาติ ตํ ตํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ปญฺญาย เนตาฯ วิวิธานิ การณานิ ทสฺเสนฺโต เนตีติ วิเนตาฯ ปุนปฺปุนํ เนตีติ อนุเนตาฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปุคฺคเลฯ รถสฺสาณีว ยายโตติ ยถา อาณิยา สติเยว รโถ ยาติ, อสติ น ยาติ, เอวํ อิเมสุ สงฺคเหสุ สติเยว โลโก วตฺตติ, อสติ น วตฺตติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เอเต โข สงฺคหา โลเก, รถสฺสาณีว ยายโต’’ติฯ

น มาตา ปุตฺตการณาติ ยทิ มาตา เอเต สงฺคเห ปุตฺตสฺส น กเรยฺย, ปุตฺตการณา มานํ วา ปูชํ วา น ลเภยฺยฯ

สงฺคหา เอเตติ อุปโยควจเน ปจฺจตฺตํฯ ‘‘สงฺคเห เอเต’’ติ วา ปาโฐฯ สมฺมเปกฺขนฺตีติ สมฺมา เปกฺขนฺติฯ ปาสํสา จ ภวนฺตีติ ปสํสนียา จ ภวนฺติฯ

[274] อิติ ภควา ยา ทิสา สนฺธาย เต คหปติปุตฺต ปิตา อาห ‘‘ทิสา นมสฺเสยฺยาสี’’ติ, อิมา ตา ฉ ทิสาฯ ยทิ ตฺวํ ปิตุ วจนํ กโรสิ, อิมา ทิสา นมสฺสาติ ทสฺเสนฺโต สิงฺคาลสฺส ปุจฺฉาย ฐตฺวา เทสนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ ฯ สิงฺคาลโกปิ สรเณสุ ปติฏฺฐาย จตฺตาลีสโกฏิธนํ พุทฺธสาสเน วิกิริตฺวา ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิฯ อิมสฺมิญฺจ ปน สุตฺเต ยํ คิหีหิ กตฺตพฺพํ กมฺมํ นาม, ตํ อกถิตํ นตฺถิ, คิหิวินโย นามายํ สุตฺตนฺโตฯ ตสฺมา อิมํ สุตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมานสฺส วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานีติฯ

สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย

สิงฺคาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อาฏานาฏิยสุตฺตวณฺณนา

ปฐมภาณวารวณฺณนา

[275] เอวํ เม สุตนฺติ อาฏานาฏิยสุตฺตํฯ ตตฺรายมปุพฺพปทวณฺณนา – จตุทฺทิสํ รกฺขํ ฐเปตฺวาติ อสุรเสนาย นิวารณตฺถํ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส จตูสุ ทิสาสุ อารกฺขํ ฐเปตฺวาฯ คุมฺพํ ฐเปตฺวาติ พลคุมฺพํ ฐเปตฺวาฯ โอวรณํ ฐเปตฺวาติ จตูสุ ทิสาสุ อารกฺขเก ฐเปตฺวาฯ เอวํ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อารกฺขํ สุสํวิหิตํ กตฺวา อาฏานาฏนคเร นิสินฺนา สตฺต พุทฺเธ อารพฺภ อิมํ ปริตฺตํ พนฺธิตฺวา ‘‘เย สตฺถุ ธมฺมอาณํ อมฺหากญฺจ ราชอาณํ น สุณนฺติ, เตสํ อิทญฺจิทญฺจ กริสฺสามา’’ติ สาวนํ กตฺวา อตฺตโนปิ จตูสุ ทิสาสุ มหติยา จ ยกฺขเสนายาติอาทีหิ จตูหิ เสนาหิ อารกฺขํ สํวิทหิตฺวา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา…เป.… เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ

อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ เอตฺถ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘อภิกฺกนฺตา, ภนฺเต รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม, จิรนิสินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ อุทฺทิสตุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺข’’นฺติ (อ. นิ. 8.20) เอวมาทีสุ ขเย ทิสฺสติฯ ‘‘อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร ปณีตตโร จา’’ติ (อ. นิ. 4.100) เอวมาทีสุ สุนฺทเรฯ

‘‘โก เม วนฺทติ ปาทานิ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;

อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติฯ (วิ. ว. 857);

เอวมาทีสุ อภิรูเปฯ ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตมาติ (ปารา. 15) เอวมาทีสุ อพฺภนุโมทเน ฯ อิธ ปน ขเยฯ เตน อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา, ปริกฺขีณาย รตฺติยาติ วุตฺตํ โหติฯ

อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อิธ อภิกฺกนฺตสทฺโท อภิรูเปฯ วณฺณสทฺโท ปน ฉวิถุติกุลวคฺคการณสณฺฐานปมาณรูปายตนาทีสุ ทิสฺสติฯ ตตฺถ ‘‘สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา’’ติ (ม. นิ. 2.399) เอวมาทีสุ ฉวิยํฯ ‘‘กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต, คหปติ, อิเม สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติ (ม. นิ. 2.77) เอวมาทีสุ ถุติยํฯ